– табиғатгың қымбат байлығы, құрлықтағы биоценоздар тіршілігінің

қорек болса жеткілікті. Бактериялардан басқа, алғашқы тау 
жыныстарында балдырлар, саңырауқұлақтар да өсіп-өнді. 
Бұлардың артынша бүлінген тау жыныстарында қыналар мен 
мүктер өсе бастады. Клетка сөлінде қымыздық қышқылы 
болғандықтан, қынаның тау жынысының бұзылуына əсері алғашқы 
микроорганизмдерге қарағанда əлдеқайда белсендірек болды. 
Қыналар жер тандамайды. Тау шыңдарында оның сөлінің тасты 
ерітіп, орнында майда шұңқырлар қалдыратынын көруге болады. С. 
А. Захаров бойынша топырақтың негізгі құрылымының түрлері 13-
суретте көрсетілген. 
Сонымен, алғашқы тірі организмдер, су, жел жəне мұздармен 
бірге Жердің тасты қыртысын бұзып, өздері өлгеннен кейін шіріп, 
ыдырап қарашірінді (гумус) құрады. Шырын желім тəрізді 
болғандықтан, қопсыған, үгітілген жыныстарды бір-бірімен жым-
дастырып, біріктіреді, сөйтіп алғашқы құнары аздау топырақтар 
пайда бола бастады. Бұл құбылыстар ғасырлар бойы созылып, 
алғашқы микроорганизмдер мен төменгі сатылы өсімдіктер 
өздерінен кейінгі дамып өсетіндерге жағдай жасады. Құнары аз 
топыраққа енді жоғары сатылы өсімдіктердің өсуіне аз да болса 
мүмкіндіктер туа бастады. 
13-сурет. С. А. Захаров бойынша топырақтың негізгі құрылымының түрлері: 
типі: 1 – кесек, 2 – орташа кесек, 3 – майда кесек, 4 – шаңды, 5 – 
іріжаңғақ тəрізді, 6 – жаңғақтай, 7 – майдажаңғақ тəрізді, 8 – ірі дəн тəрізді, 
9 – дəн тəрізді, 10 – ұсақ, 11 – моншақ тəрізді топырақ. 
ІІ типі: 12 – тік бағаналы, 13 – бағана тəрізді, 14 – ірі призматикалық, 15 
– призматикалық, 16 – майда призматикалық, 17 – жіңішке призматикалық. 
ІІІ типі: 18 – жалпақтау, 19 – платика тəрізді, 20 – жапырақ тəрізді, 21 – 
пішіні тұрпайы, 22 – майда тас. 

Осы алғашқы топырақта өскен шөптер мен бұталар тастардың 
жарықтарына да шығып, оларды ыдыратты, бұзды. 
Тастар мен тауларды бүлдірумен қатар өсімдіктер өзі түзген 
топырақты қорғай да алады. Қарашірік пен өсімдік тамырлары 
топырақ бөлшектерін біріктіріп, жымдастырып, желден, судың жу-
ып-шаюынан сақтады. 
Тау жынысының үгілуінен бөлінетін қоректік заттардың бір 
бөлігі енді топырақтың тіршілік көзі болып саналатын организмдер 
бойына ауыса бастады. Ал олар өліп, ыдыраған кезде, топырақтың 
жоғары қабаттарында жəне оның белгілі бір тереңдіктерінде 
қоректік заттарға айналып, топырақ құнарлығын арттырды. Бұл 
келесі өсетін өсімдіктергс қолайлы жағдай жасады. 
Топырақты мекендейтін, онда өсіп-өнетін организмдердің 
молдығы топыраққа жай ғана əсер етіп қоймай, топырақтағы 
қосылыстардың бағытына, олардың қасиеттеріне зор ықпал етті. 
Мəселен, топырақтың əр зонада орналасуына қарай, олардың əрбір 
грамында мыңдаған, миллиондаған, тіпті, миллиардқа шейін ми-
кроорганизмдер кездеседі. Олар да өнеді, өседі, өледі (14, 15-су-рет). 
Топыраққа түскен бүкіл органикалық заттарды ірітіп-шірітіп, 
ыдыратып, оларды əртүрлі газдарға, минералды заттарға бөлетін, 
органикалық заттардан күрделі топырақ шіріндісін (гумусты) 
түзетін де осы – микроорганизмдер. 
Өсімдік-топырақ жүйесіндегі органикалық заттың динами-
касын бағалау көрсеткіштері: 
Биологиялық масса – өсімдік қауымдастықтары тірі 
органикалық затының жалпы мөлшері. 
Өлі органикалық зат – өсімдіктердің өлген бөліктеріндегі жəне 
топырақта жиналған түсу өнімдеріндегі органикалық зат мөлшері. 
Жылдық өсім – өсімдіктің жер беті жəне жерасты бөлігінде жыл 
ішінде өсіп қосылған органикалық зат массасы. 
Түсінді (опад) – жыл ішінде өлген органикалық заттың аудан 
бірлігіне шаққандағы мөлшері (əдетте ц/га) 
Өсімдіктер топырақтан сіңірген күлдік элементтер (С, О, Н, N-
тан басқа химиялық элементтер) оның органикалық заты құрамына 
кіреді. Өлгеннен кейін органикалық зат топыраққа түсіп 
микроорганизмдер əсерінен терең түрленуге ұшырайды, ал күлдік 

элементтердің басым бөлігі өсімдіктердің сіңіруіне қолайлы пішінге 
еніп, жаңа органикалық заттың құрамына кіреді, бір бөлігі 
топырақта кідіріліп немесе сумен төмен шайылады. Нəтижесінде 
топырақ-өсімдік жүйесіндегі күлдік химиялық элементтердің заңды 
айналымдық миграциясы, яғни биологиялық зат айналы-мы 
жүреді. 
14-сурет. Топырақ актиномицеттері мен саңырауқұлақтары: 
 
– актиномицет мицелиі (х1000); б – бірклеткалы мукорлық 
саңырауқұлақ; в – көгерткіш саңырауқұлақ (х100) 
(В. В. Добровольский оқулығынан, 1999) 
Топыраққа тек микроорганизмдердің ғана емес, сонымен катар онда 
мекен ететін көптеген зоофауналар, қарапайымдылар төменгі жəне 
жоғары сатылы жан-жануарлар, кұрт-құмырсқалардың пайдасы көп. 
Мысалы, жауын құрты əртүрлі өсімдіктер қалдығымен қоректеніп, 
денесі арқылы органикалық заттарға бай, суға шыдам-ды топырақ 
түйінділерін (капролитті құрылым) шығарып топырақ қабаттарын əрі-
бері тесіп өтіп, ондағы су ауа режимін жақсартады. Осыған 
байланысты, Ч. Дарвиннің «Топырақты адам қоғамы соңғы мыңдаған 
жылдар бойы жыртып келеді. Ал оған дейін топырақты бірнеше 
мыңдаған жылдар осы жауын құрты жыртып келген» деген тамаша 
айтылған сөзі бар (Ч. Дарвин. 1986). 
Қазіргі кезде топырақта өмір сүретін организмдерді тек оны 
мекендейтін тіршілік иесі ретінде емес, оның бір бөлігі деп қарайды, 
яғни бұлар да топырақ құрамына кіреді деген сөз. Сондықтан 
топырақты тірі дене деп есептейді. Топырақтану ғылымының 
геологиялық ғылымдар емес, биологиялық ғылымдар қатарына 
жатқызылуы да осыдан болса керек. 
Ауа райының топырақ түзудегі рөлі орасан зор. Климатқа, яғни 
ауадан түсетін ылғал мөлшеріне. ауа температурасының ыстық, 
суығына, үсіксіз уақыттың қысқа немесе ұзақтығына қарай əр жерде 
əртүрлі өсімдік, жан-жануарлар мен микроорганизмдер тіршілік 

етеді. Олардың əрекетінен əр жерде əр түрлі топырақтар түзіледі. 
Мəселен, шөлде шөл топырағы түзілсе, тундрада мəңгі тоң астында 
дамымаған, мəңгі жас, құнары аз топырақ, ал ауа райы жайлы, одан 
түсетін ылғалы мол, күн сəулесі жеткілікті аймақтарда құнары мол 
қаратопырақ түзіледі. 
15-сурет. Топырақ балдырлары: а – жасыл балдыр; 
б – көк-жасыл жіпше балдыр; в – диатомдық балдыр (х 1000). 
Топырақ түзілу құбылысының жылдамдығы (белсенділігі) 
ғарыштан келетін күн сəулесінің қуатына тікелей байланысты. Күн 
сəулесімен қатар, тірі организмдерге ылғал қажет, осыған 
байланысты топырақ түзілу жылдамдығы, күні, жылы əрі ылғалы 
мол аймақтарда өте жоғары, ал керісінше, ылғалы аз, күні суық 
немесе ыстық аймақтарда бұл құбылыстардың белсенділігі төмен. 
Осы себептен де климат жағдайларына топырақтың химиялық жəне 
минералдық құрамдары тікелей байланысты. 
Күні жылы, ылғалы мол аймақтарда топырақ минералдары 
негізінен қатты үгілген, балшықты екінші минералдардан, ал күн 
райы ыстық немесе суық, ылғалы өте аз аймақтар топырақ 
құрамындағы минералдардың басым бөлігі, жөнді үгілмеген 
алғашқы минералдардан тұрады. 
Ылғалы мол аймақтын топырағында суға ерігіш тұздар аз 
кездессе, керісінше, құрғақ, шөл аймақтар топырақ құрамы суға 
ерігіш тұздарға бай келеді. Ауа райының жиі желді болып келуі де 
топырақтағы құбылыстарға, оның құнарына көп əсер етеді. 
Сонымен қатар айналамызды қоршап тұрған экологиялық 
факторлардың əсерлері де топырақтың түзілуіне көптеген əсерін 
тигізеді. 

жүктеу/скачать 0.56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: