ДИЗЕЛЬ ЖАНАРМАЙЫНЫН, МАРКАЛАРЫ

1983 жылдың 1- қаңтарынан бастап 305—82 ГОСТ бойынша Дизель жанармайларының үш түрлі маркасы өндіріледі. Осылайша дизель жанармайының көрсеткіш сапаларын жақсарта отырып, оны тиімді пайдаланып қана қоймай, өндіру ресурсын кеңейту жолдары қарастырылған.

Дизель жанармайлары жазғы (Л), қысқы (3) және арктикалық (А) болып бөлінеді. Жанармайдың жазғы түрі сыртқы ауа температурасы 0°С-дан жоғары болған жағдайда пайдаланылса, қысқы түрі — 20°С-ға дейінгі температурада пайдаланылады. Ал арктикалық түрі —50°С-дан жоғары температурада қолдануға арналған. Жанармайдың жазғы және қысқы түрлерін құрамындағы күкірттің мелшеріне байланысты екі түрге бөледі: біріншісінде— күкірттің массасы 0,2% дейін, екіншісінде —0,5%-ке дейін болады. Ал арктикалық маркасы үшін күкірттің мөлшері 0,4% ке дейін болуы керек. .

Жанармайдың жазғы түрі толық белгіленген жағдайда әріптен кейін сызықша аркылы күкірттің % құрамын көрсететін цифр және оталу температурасы (°С) көрсетіледі. (Мысалы, Л—0,2—40 дегеніміз, жанармайдың жазғы түрінің құрамында 0,2% күкірт бзр және де оталу температурасы +40°С тең) дегенді білдіреді.

Ал қысқы түрінде әріптен кейін күкірттің %-тік қурамы мен қату температурасы көрсетіледі. (Мысалы 3—0,2—(—35); қату температурасы —35°С тең қурамына 0,2% күкірт кіретін дизель жанармайының қыскы түрі болады). Жанармайдың арктикалық түрінде әріпке тек күкірттің %-тік құрамы ғана жалғас көрсетіледі (мысалы А—0,4).

Шығарылатын дизель жанармайының физикалық-химиялық, көрсеткіштері 15-кестеде келтірілген.

_	Жанармайдың көрсетілгсн мар-
К _> р с е т к і ш т е р і	касынын	көрсеткіін	мэні
	Л	3	А
1	2	3	4
Цетан саны, төмен емес	45	45	• 40
Фракниялык кұрамыныц кайнау
температуры, °С:
50%	280	280	255
96%	360	340	*- 330
20СС тығыздығы кг/м3 (жоғары
емес)	860	840	830
20°С тұткырл.ығы, .мм2/с	3.0--6.0	1,8—5,0	1,5—4,0
Жанармайды климаттык зонаға
бергсн кездегі кату температурасы
3С жоғары емес
біркалыпты	—10	—35	—
суык	—	—45	-55
Жанармайды климаттык зонаға
берген кездегі лайлану темпера-
турасы °С жоғары емес
біркалыпты	—5	—25	—
суык	—	- —35	—
Жабык ыдыстағы от алу темпе-
ратурасы, °С төмен емес (жалпы-
лай пайдаланылған дизельдер
үшін)	50	35	30
Жа»армайдыц турлерінс байла-
нысты күкірттіц кұрамы, % жо-
ғары емес
I	0.2	0.2	0.2
II	0,5	0,5	0,4
Смоланыц мөлшері мг/100 см3 жо-
ғары емес	40	30	30
Суда ерігіш негіздермен кышкыл-
дардың мөлшері	жок	жок	жок
Механикалық коспалар	жок	жок	жок
„Су -	жок	жок	жок
Иод саны, .1 г/100 г жоғары емес	6	6	6
илденуі, % жоғары емес	0,01	0,01	0,01
10% калдыктыц кокстенуі,
% жоғары емес	0.3	0.3	0,3

Газ тәріздес отындарды халык шаруашылығыныц түрлі салаларында колдану жыл өткен сайын кең өріс алып келеді. Ауыл шаруашылығында газ тәріздес отындар әлеуметтік қажеттілікте ғана емес, сол сияқты парниктерде, жылы-жайды қыздыруға, кептіргіш қүралдарда, мал шаруашылығында және кұс комплекстерінде қолданылуда. Соңғы жылдары іштен жану двигательдерінде газ тәріздес отындар кең қолданыла бастады. Себебі, газ тәрізді отындардын басқа отындар турлеріне карағанда мынандай өзіндік артықшылықтары бар:

• 
  есеп жүзінде анықталғандай жануға жұмсалған ауаның мөлшерінде жылулық пайдалы әсер коэффициенті мен жану температурасы жоғары болады;
  
• 
  жанған кезде ыс, түтін және кажетсіз өнімдерді боліи шығармайды;
  
• 
  газ кубырлары аркылы шалғай аралыктарға оңай жеткізуге болады;
  
• 
  сыртқы ауаның кез келген температурасында оңай тутанады;
  
• 
  өндірілуі жеңілдеу болғандықтан, бағасы арзан отындардың қатарына жатады;
  
• 
  іштен жаиу двигательдерінде сүйытылған немесе сығылған газ күйінде қолданылады;
  
• 
  дстонациялық төзімділік қасиеті өте жоғары болады;
  

Мұнымен-Қатар газ тәріздес отындардың бірқатар кемшіліктерін де атап өтуге болады:

• 
  уландырғыш қасиеті;
  
• 
  ауамен араласқанда қопарылғыш коспалар түзуі;
  

Газ тәрізді отындардыц негізгі құрамы көмірсутектерден тұруына орай олардың түрлері осы көмірсутектердің мелшері меи касиеттеріне байланысты болады. Кең қолданылатын газ тәрізді отындар қатарыиа табиғи және мұнай өндірісінде шығатын қосалқы газдар мен завод газдары жатады. Бұл аталған газдардың қурамы негізіием бірден төртке дейінгі көміртек атомдарынан тұратын қөмірсутектер (метан, этаи, пропан. б.утан т. б.). Газ — кен орындарында өндірі-летін табиғи газдарда кеп жағдайда кұрамында 82— 98% метан, 6%-ке жуық б)'тан болса, ол мұнай өндірісіндегі косымша өндірілген газдарда метанның мөлшері 40—85% аралығында және де этан мен пропан 20% тең болады. Ал завод газдары парафин мен олефин көмірсутектерінен тұрып, пластикалық масса-ларды және баска. да заттарды синтездеуге қолданылады.

Жанған газдар көмірсутектермен катар жеке сутегі, көмірсутегі оксиді, азот, оттегі, күкіртті сутегі газы, судың буы және т. б. көптеген заттардан тұрады. Бұл аталған заттардың кейбіреулері жану кезінде көп мөлшерде жылу бөледі, ал кейбіреулері керісінше отынның жылу бөлгіштігін азайта түседі. Сондыктан газдарды пайдалану алдында оларды кажетсіз зат-тардан арнайы тазартады.

Газ тәрізді отындар жанғандағы бөлетін жылу мөлшеріне байланысты үш топқа бөлінеді:

1. Жоғары калориялы, яғни жану.жылулығы 20000 кДж/м³-ден жоғары отындар (табиғи және мұнаймен газ өндіру кезінде алынған газдар).

2. Жану жылулығы 10000—20000 кДж/м³ аралығындағы орта калориялы газдар.

3. Төменгі калориялы, жану жылулығы 10000кДж/м³ дейінгі газдар. Мұнымен катар газ тәріздес отындар физикалық касиетіне байланысты сығылған жоне сұйытылған болып екі түрге бөлімеді. Кейбір газдар қалыпты температурада жоғары қысымды температурада да қысымның күшімен сұйык күйге айналмайды. Мысалы, метан —82°С-ға дейін газ күйінде
кал.ады, Тек температурасы —82"С-дан төмендеп, біраз кысым берілген кезде ғана сұйық күйге айнала бастайды. Ал, атмосфералық қалыпты жағдайда ме тан —ІбГС-да сұйық күйге айналады. Сұйықка айналу температурасы қолдану температурасынан төмен болатын-газдардың түрлерін 20 МПа қысымға дейін сығылган күйінде қолдаиады.

Сұйыққа айналу температурасы қолдану температурасынан жоғары болатын газдарды сұйылтылған деп атайды. Мундай газдар ыдысқа 1,5—2 МПа қысыммен толтырылады.

Іштен жану двигательдерінде табиғи газдар мен қатар колдан өндірілген жанғыш газдарды да пайдаланады, Тұрақты қондырғыларға газды газ балонынан ғана емес, газ құбырларынан да алуға болады, ал жылжымалы яғни автотрактор техникасы тек кана баллонмен қамтамасыз етіледі. Негізінде автомобиль-дер ушін жоғары калориялы сұйылтылған, кей жағдайда сығылған газдарды қолданады. Себебі төменгі калориялы газдарды қолданған жағдайда двигательдер өзіне қажет қуатты өндіре алмайды. Осыған орай журетін жол қашыктығы қысқарады, яғни жүру мүм-кіншілігі шектеледі.

Сығылған газдардың қолданылуы

Газдардың сығылған күйде қолданылуы, олардың қалыпты жағдайда (20°С; О.ІМПа) және де жоғары қысымда да (20МПа дейін) сұйық түрге айналмауына негізделген. Казіргі жағдайдағы автомобильде қолданылатын сығылған газдардың түрлері мен негізгі көрсеткіштері 16-кестеде көрсетілген..

	Көрсеткіштердің		мәні
Көрсеткіштері	табиғи	метанда-лынған	толыкты-рылған
1	2	3	4
Жану жылулығы, төмен емес," кДж/м3	29000	27000	22000
Кұрамындағы жанғыш компонснттер, % мөлше
рімен
метан	80—97	65 төмен	50
сутегі коспалар, жоғари емес		емес	12 төмен
күкіртті сутегі, г/мЗ	0,02	0,02	емес
циан байланыстары г/мз (НСІ-гс есептсгенде)	0,05	0,05	0,05
оттегі көлемі бойын ша %-і	1,0	1,0	1,0
смола мен шандар, г/мз	0,001	0.001
баллондағы кысылган га.чда болатын су мөл шері, г/мЗ	7,0	7.0	7.0
жазда	0,5	0,5	0.5
кыста	94—105	80,0 • '	80,0
оқтан саны, бірлікпен бензйн эквиваленті	0,71—0,83	0,62—0.70"	0.41—0,89

ұсақ шытынаған дақтар пайда болады.

Газдарда смолалы заттар мен механикалык қоспалар болғандықтан газ аппаратурасы аспаптары мен двигатель детальдарында кірлер мен калдық заттар пайда болады. Сығылған газдар үшін автомобильдерде 20МПа кысымға арналған цилиндр баллондарын қолданады. Бұл баллонның сиымдылығы 50 л (сумен есептегенде) ғана болса да, 20°С-дағы 101,08 КПа кысымда 10 м³ газ сияды. Газбен толтырылған баллондардың әрқайсысының салмағы 65 кг —тец болады. Осы аталған жетістіктерімен қатар газды автомобиль двигательдерінде қолданғанда мынадай кемшіліктерінде көруге болады;

• 
  автомобильдердің пайдалы жүк көтеруі 12— 20% төмендейді;
  
• 
  жол журу ұзактығы шамамеи 200 км-ге дейіп қысқарады.
  

Осы аталған кемістіктерді жою двигательдердегі қысын мөлшерін 23—25%-ке көтеру арқылы жүзеге асырылады,

Сұйылтылған газдардың колданылуы

Сұйытылған газдар дегеніміз қысымы 1,0—1,5 МПа мөлшерінде сұйық күйге алмасатын жанғыш заттар. Олардың қурамы негізінен 3—4 атомды көміртектен тұратын пропан— бутан көмірсутектерінен тұрады. Автомобильде колданылатын бұл газдардың жаиу жылулығы 46055 кДж/м³ мөлшерінде, ал октандық саны 85—100 бірлік-аралығында. Көп жылғы байқаулардың нәтижесінде сұйылтылған газбен істеген двигательде мотор майының түрлі қоспалармен лас-тануының азайғаны анықталған.

20448—80 ГОСТ бойынша шығарылатын сұйылтылған газдардың маркалары мен негізгі көрсеткіштері 17-кестеде келтірілген

СПБТЗ — қысқы техникалык пронанды — бутан қоспасы деп аталады. Негізгі шығарылу мақсаты — ком-муналдық тұрмыс кажетіне қолдану- (абвиатурасы орысша берілген).

СПБТЛ — жазғы техникалық пропанды — бутан қоспасы. Шығарылу мақсаты коммуналдық-тұрмыс қажеттігімен қатар баска да жағдайларда қолдануға арналған.

БТ — техникалық бутан, негізінен коммуналдық-тұр-мыс қажеттігімен қатар басқа да мақсатта колдануға арңалған.

Баллондарды сұйылтылған газбен 90%-тен жоғары толтыруға рұқсат етілмейді. Себебі сыртқы ауаның

Іштен жану двигательдері сұйылтылған газбен жұмыс істеген кезде қуаты сығылған газбен жұмыс істегеннен әлде кайда жоғары болады. Сұйылтылған газбен істеген кездегі двигательдің жоғалтқан қуатын, оның жұмыс істеу қысымын жоғарылату арқылы толықтырады.

Карбюраторлы двигатель сұйылтылған газбен жұмыс істеген кезде оның отындағы үлестік жұмсалуы 5—6%-ке төмендейді. Мұнымен қатар двигательдің жұмыс істеу кезіндегі шуы 7—8 ДБ төмендейді.

Автомобиль газ баллондары арнайы станцияларда толтырылады Сондықтан да оны анықтау үшін арнайы қондырғы-лардың турлері қодданылады.

Пинкевичтің әдісімен коррозияны анықтау, қызған маймен оттегінің алма-кезек әсерінен металл пла-стинканың массасын жоюға негізделген.

Майдың коррозиялануы НАМИ әдісімен коррозия жылдамдығының өсуг аркылы анықталады.

М а й д ы ң к ү л д е н у і оның кұрамында минерал-ды тұздардың болуына байланысты. Себебі майдың жануы нсмесе булануы кезінде минералды заттар пор-шень детальдарының ыстык беттерінде калады да, күйе түзілуіп күшейте түседі. Күл неғұрлым көп қалса, түзілген күйе де соғұрлым қатты болады.

Майларға арнайы қоспаны қосқан сайын оның күл түзу қасиеті арта түседі, себебі бұл қоспалар көбіне металл-органикалық байланыстар болып табылады.

Мотор майлары

Мотор- майлары іштен жану двигательдерін майлау үшін қолданылады. Оларды қолдану ретіне қарай дизельдік, карбюраторлық, авиациялық двигательдер майлары деп бөледі.

24-кесте

Тұтқырлығына байланысты мотор майларының кластарға бөлінуі

Тұтқырлық класы	Ю0°С-дағы кинематикаяық тұткырлықгыц ССт-псн бе-рі.чтен аралықтари	ССт-пен берілген міщуе 18°С-дағы кинематикалық тұткырлықтың шамасы
1	1
6 8 10 12 14 16 20 4,/5 4Л 4з/іо 5з''ю 53/12 5з'і4 6з',о 6а/|» 63/тв	5,6-7.0 7,0—9.5 9.5—11.5 11.5—13.0 13.0—15.0 15.0—18.0 18.0—23.0 7.0—9.5 5.6—7.0 7,0—9,5 9,5—11,5 9.5—11,5 11.5—13.0 11.5—13.0 13,0—15.0 9.5—11.0 13.0—15.0 15.0—18.0	1250 2600 2600 2600 6000 6000 6000 10400 10400 10400

Мотор майларының белгілену жүйесі 1985 жылғы қантар айындағы 17479.1—85 ГОСТ бойьшша бекітілген. Мотормайларының барлығы да қолданылатын іштен жану двигательдерінің срекшеліктеріне байланысты турлі топтарға бөлінеді. Топтарда майлардың жазғы, қысқы жоне барлык маусымга арналған түрлері болады.

Майлар негізгі алты топқа (А, Б, В, Г, Д, Е) бөлінеді:

А — шапшан жұмыс істемейтін (нефорсированные) карбюраторлы двигатсльдерге арналған; Бі— аз шапшаңдықпен істейтін (малофорсированные) карбюраторлы двигательдерге арналған; Бг— аз шаншаңдықпен істейтін (малофорсированные) дизельдерге арналған;

В— орташа шапшаңдықпен істейтін (среднефорсированные) карбюраторлык двигательдерге арналған; В₂— орташа шапшаңдыкпен істейтін (среднефорсированные) дизельдерге арналған;

Гі— 'жоғары шапшаңдықпен істейтін (высокофорси-рованные) карбюраторлы двигательдерге арналған; Гг— жоғары шапшаңдықпен істсйтін (высокофорси-роваңные) дизельдерге арналған; Д — жоғары шапшаңдықпен ауыр жағдайда жұмыс істейтін дизельдерге арналған;

Е — иінді біліктің айналуы өте төмен, құрамындағы •күкірттің мелшері 35%-ке дейінгі аралықта болатын жанармаймен жұмыс істеіітін дизельдерге арналған.

Мотор майының тұтқырлығына байланысты клас-тарға бөлінуі 24-кестеде келтірілген.

Карбюраторлы двигательдерде колданылатын майларда 1 деген индекс тұрады да, ал дизельдерде қолданылатын майда 2 тұрады. Мысалы, майдың М-10-В₂ деп белгіленгсн маркасында: «М» әрпі осы майдың моторлық екенін, «10» саны оның 100°С-дағы тұтқырлығын сантистокспен, ал 2 деген индексімен «В» әрпі — осы майдың В тобына жатып, ортзша шапшаңдықпен жұмыс істейтін дизельдсрді майлауға қажет екенін білдірсді.

Ал, майдын.М-6з/10Гі , деп белгіленген маркасын-да: б саны майдын тұтқырлық класын анықтайды (бұл кластағы майдың тұтқырлық мөлшері минус 18°С 10400 сСт болады), төменгі индекстегі «з» әріпі майдың құрамында қоюлатқыш қоспалардың бар екенін және осының арқасында кысы-жазы қолдану-ға болатынын керсетсе, «10» саны сантистокспен ±100°С температурадағы тұтқырлыкты, ал «Г » жо-ғарғы шапшаңдықпен жұмыс істейтін карбюратор двигательдерін майлауға арналғанын керсстеді.

Мотор майларының класҮарға белінудегі жинағы 25-кестеде келтірілген.

7.3.3.1. Карбюраторлы двигательдерге арналған то-тор майлары

Карбюратор двигательдеріне ариалып М-8-А, М-8-Б,, М-8-В,, М-8-В,, М-8-Г,, М-6₃/Ю-Г_ь М-12-Г_ь М-12-Г_ь М-5₃/Ю-Г_ь М-бз/12-Г, майлары ендіріледі.

М-8-А майыныц құрамында біраз-мөлшерде курде-лі қоспалар болады. Негізінен шапшаң жұмыс істейтін автомобиль двигательдерінің ескі модельдерінде қолданылады.

М-8-Бі майының пайдалану касиеттерінің артык-шылығы М-8-А майына карағанда едәуір артып тусе-ді де, аз шапшаңдыкпен жұмыс істейтін карбюратор-лы двигательдерді майлауға пайдаланылады.

М-8-В, майы орташа шапшаңдыкпен жұмыс істей-тш карбюратор двигательдеріне жұмсалады. Бул май автомобнль 10 мың км жол жургенге дейін ауыстыру-ды кажет етиейді, сондықтан оның болашақта маңы-зы зор болып табылады. Бұл майдың қурамында ком-позициялык коспалардың болуы, жану кезінде, куйе тузілуді төмендетеді де, двигательдердің жұмыс істеу мерзімін ұзартады.

М-8-7¹' (кыскы), М-6, ІО-Г¹ (барлық маусымға ар-налған), М-12-Г¹ (жазғы) майлары. Бұлардын қура-мында 10%-тей мөлшерде пайдалы коспалар болады. Жоғары шапшаңдықпен жұмыс істейтін «Волга» (Газ-24), Жигули, Москвич-412 сияқты жсңіл автомо-бильдері мен жук .автомобильдерінде колданылады. Майдың осы аталған пайдалы қасиеттерінің аркасьш-да цилиңдр мен поршень тобында куйе тузілу көп мөл-шерде төмендейді.

М-5₃/І0-Г, майы 381011080—86 техникалык нұекау бойынша И-20А индустриалды майдың иегізінде, кұ-рамьша жуғыш, қоюлаткыш, тозуға карсы ІліЬгігоІ фирмасының және т. б. қослалар араластыру аркылы шығарылады.

М-бз/12-Г] майы 381011099-86 техникалык нұскау бойынша төменгі, орташа және жоғары туткырлыкта-ғы қоспалар компоненттерінің негізінде металдардың мужілуге, тозуға карсы көрсететін касиеттерін арт-тыру мақсатымен ендіріледі.

«рЙ2Ж ЖЁІ22Я. —ьдеріне лысы мен қоспа Хш £ ^К. ^б-°^{ЛуЫ 0ньщ к}УРы-«е банланысты. Д*%* Т^Х^^

ін турлері майлардын. барлық топтарын кеңінен

^М«^И20-Х майы 38 101 377—72 техникалық нұсқауы йынша селективті тазартудың калдығымен қоспа-із шығарылады. Ол төмен шапшаңдықта тұрақты ағдайда жұмыс істейтін, әрі қолданатын жанармай-нда күкірт аз мөлшерде болатын дизельдерде пай-

аланылады.

М-12-Б және М-14-Б майлары 38101264—72 техни-

алык нұсқау бойынша көп мақсатты ВНИИНП-360

оспасы мен көбіктенугс карсы ПМС-20.0А қоспасы

ар, құрамында күкірті аз мұнайдан әндіріледі. Екі

немесе төрт тактілі тснловоз двигательдеріндс кол-

данылады.

рамыида күкірт болатын мұнайдан алынған-дистил-лят коспасы мен қалған компоненттерден өндіріледі. Шапщац жұмыс істейтін көлік діізельдерінде қолда-нылады.

12337—84 ГОСТ бойынша күкіртті мұнайдан алынған

дистиллят пен қалдырылған компоненттерден өндірі-

-леді. Теціз көлік кемелері мен өзен кемслерінде орна-

тылған дизельдерде қолданылады.

М-14-Г₂ майы 12337—84 ГОСТ бойынша күкіртті мұнайдан алынған дистиллят пен қалған компонент-терден өндіріледі де, ЧН26/26 маркалы тепловоз ди-зельдерінде қолданылады.

Л\-14-ГБ майын құрамында күкірт болатын мұиай-дан алынған дистиллят пен калған компоненттсрді араластыру арқылы, композициялы барий қоспасы-' мен дизельдерде қолданылады.

М-20— Г₂ майы 12337—84 ГОСТ бойынша компо-зициялық коспаларға қалдықпен алынған негізгі май-ларды араластыру аркылы дайындалады.

Ал, бұлар кеме дизедьдерініц ДН23/2.30 түрлеріне арналып шығарылады.