Дәріс отынның ТҮрлері, Қасиеті, ЖАНУЫ отынның жалпы сипаттамасы

М-8-ДМ майы 101962—85 техникалық нұскау бой-

дануга да болады.

М-16-Е30, М-16-Е60 және М-20-Е60 майлары 12337—84 ГОСТ бойынша негізгі күкіртті мұнайдан алынады. Бұл майлар бейтараптық мүмкіндігі жағы-нан өте жоғары және май пленкаларының жоғары 'емпературага шыдамдылығы мен ерекшеліктері ар-кылы кезге түседі.

V

7.3.4. Минералды майлар

Минералды майдардың түрлері мсн сипаттамалары 26-кестеде келтірілген.

Синтетикалық майлар өзінің төмснгі температура-лык касиеттерімен қатар жоғары термототығу тұрак-тылығымен танылады. Көбінесе, ол өте жауапты авна-ция мен ракета техникаларында қолданылады. Осы майлардың ксйбір турлерінің негізгі сипаттамалары-мен қысқаша танысып көрейік.

ИПМ-10 майы (ОСТ 38.01294—83). көмірсутектер-мен тотығуға және мүжілуге қарсы қоспаларды ара-" ластыру арқылы даярланады. .

ВНИИНП-50-1-4Ф (ГОСТ 13076—67) майы синте-тикалык диэфирлі және басқа қоспаларды арадасты-ру арқылы қолданылады.

Б-ЗВ (38.101295—85 ТҢ) синтетикалык майы кур-делі пентаэритрит эфирлерімен майлы қышқылдарды әр-алуан қоспалармен араластыру арқылы алынады. 36 1-КУА (38.101384—78) синтетикалык майы кур-делі эфнрлерді арнайы коспалармен араластыру ар-қылы алынады, кең түрде колданылмағандықтан М-10 майы болмаған жағдайда да колдануға бо-

ііч 240 (38 101000-00) синтетикалық майы күрде-понтаэоитрит эфирлерімен майлы қышқылдарды " і коспалармен араластыру арқылы алынады.

5жылда„ бастап ендірістік түрде даиындау бас-

і ВТ 301 (38 101657—85) синтетикалық майы кремооганнкалық сүйықтармен қоспаларды араластыру арқылы алынады. Сондыктан да синтетикалық йлартын ішінде өте жоғарғы термототығу тұрақтылығымен ерекшеленеді. Өндірісі өте қымбат болғандықтан аз түрде қолданылады.

3.6. Трансмиссиялық майлар

Трансмиссиялық майларды агрегаттардың трансмиссияларын майлау үшін колданады. Трансмиссиялык майлар ретінде тек мұнай майлары ғана емес синтетикалык майлар да колданылуы мүмкін. Трансмиссиялық майлар мотор майларына қарағанда, атқаратын қызметіне байланысты, өзіндік ерекшелігі бар. Ссбебі машиналар мен механизмдердің тіст; берілістеріне өте жоғары үлестік қысым әсер етеді. Мы-салы червякті жоне конустық берілістердің тістерін-\ дегі үлестік қысым 1500...2000 МПа, ал гипойдты бері-лістерде о.і 3000—4000 МПа мөлшеріне жетеді.

негізгі тзчяпт-.п^{3 т}Р^ансмиссиялық майларға мынадай

- уй«о • Р ^қоиылады:

^ КелістГж^{ТерІНІН Т03уын} темендету; шеріц азайту ^еңУ^ге жұмсалатын энергияның мөл

• 
  үйкеліс бетіндегі жылуды алып кету;
  
• 
  металл беттерді коррозиядан қорғау; ,
  

• 
  шестернялар жұбындағы тістер арасындағы соққылардан болған қысымды төмендетіп, ондағы тербеліс пен шуды азайту;
  
• 
  үйкеліс аймағында пайда болған угінді мен бас-ка да қоспаларды алу:
  

Трансмиссиялык майлардың маркалары мен сорт-тары. Қолдану жағдайына байланысты трансмиссия-лық майлар бес топқа бөлінеді

Пайдалану қасиеттеріне орай жоғарыдағы кестеде келтірілген топтарға сәйкес, 17479.2—85 ГОСТ бойын-ша, мысалы ТМ5—9з майы былайша белгіленеді: ТМ5 — бесінші пайдалану тобындағы трансмиссия-лық (яғни сыдырылуға және үгілуге карсы жогары әсерлі қоспалар мен көп максатты композицияльік қоспалары бар), 9— тоғызыншы тұтқырлық класына сай, з— қоюлатқыш қоспасы бар май. Ал трансмис-сиялық майды тұткырлығына сай төрт түрлі кластзр ға бөледі (28-кесте).

Қоспасыз трансмиссиялык майлар, бүгінгі күі талабына сай аз кажет болғандыктан аз мөлшерд шығарылады. Себебі олар айналысы мен үлестік кь' Дьі. Сондықтан да небәоі сікЛ ,?-, ^{Ү ге а3аиып ба}Ра-ларды жеке-жеке кар^раи^""" ^№ақ <*П о2-

Базалық май ТС-14,5 (ТУ 38101110-86) - күкір-ті аз нафтеши — парафинді мұнайдан өндіріледі. Та-за күйінде сұйық үйкелісте қозғалатын прокаттық станоктардың подшипниктерін майлауға жұмсалады.

АК-15 майы (ТУ 38001280—76) түйіспслі қысымы 800 МПа және температурасы + 90°С дейінгі аралық-та жұмыс істейтін, тузу тісті және червякті беріліс-терді майлау үшін қолданылатын мұнай майы. Оны нафтенді мұнайдан өндіргендіктен тұтқырлық индексі өте төмен.

Енді қоюландырылмаған трансмиссиялық майдыц қысқы түрлерін қыскаша қарастырып өтейік.

ТС _п10 майы автомобильдерге арналған түрінде ОТП (ГОСТ 23652—79 қоспасымен, ал тракторға ар-налған түрлерінде ЭФО (ТУ 38101701—77) қоспасы-мен шығарылады. Күкірті аз мұнайдан өндіріп, тұт-қырлығы мен қату температурасы төмен дистиллятты өнім қосады. Бұл майлар жыл бойы сыртқы ауаның температурасы —30 +35°С-дан жоғары, соқтығысу қысымы 1500...2000 МПа дейінгі аралыкта колданыла алады.

ВНИИНП-30 (ОСТ 3801144—77) майын жақсы тазартылған кату температурасы төмен күкіртті мұ-найдан өндіреді. Жұмыс істеу температурасы —40 —45°С-ға дейінгі қолданылатын түрлі редукторларға арналады.

МТ-8П (ТУ 101277—85) моторлы — трансмиссия-лык майы селективті тазартудан өткізілген күкіртті мұнайдан өндіріліп, көп максатты коспаны араласты-ру арқылы алынады. Бұл май гидравликалык баска-ру системасы мен шынжыр табанды техниканың пла-нетарлы, бортты және корабты берілістерін майлауға қолданылады.

Қоюландырылған, солтүстікке арналған трапсмис-снялык майларды қарастырайык.

ТСЗП-8 (ОСТ 3801365—84) маііы тереңірек тазар-тылған, тұтқырлығы аз, төмен температурада қата-тын мүнай негізінде жасалынған. Құрамына пайдала-ну қасиетін жоғарлату үшін сыдырылуға, үгілуге, то-тығуға және дс кепіруге қарсы коспалар араластыры-лады. Майдын бұл түрі өздігінсн қозғалып жүретін көлік гидравликасының басқару жүйесімен беріліс

трансмиссиялық _Май (ТУ Шп^™?^Шіа арналған тенді мунайдан тура ^шА_яп°і⁵²⁹~⁷⁵)- Бұл - наф тазаланбаған ені_м оТТ^{1 а}™нған тутқыр

корабтарында планетарлык редукторлары бар транс-миссияларды майлауға арналған.

ТС,—9_ПШ (ОСТ 3801158-78) майы - жоғары және тұтқырлығы мен қату деңгейі төмен, жақсы та-зартылған мұнай майы. Құрамына сыдырылуға, тоты-ғуға, коррозияға және көпіруге қарсы қоспалар қосы-лады. Бұл май, автомобиль трансмиссиясында —50"С + І20°С аралығында жұмыс істеуге толық мүмкінші-

лік береді.

ТМ5—12 майы суык климатты аймакта барлык маусымда және орта белдеудегі еңірде кыскы мерзім-де колдануға арналған.

Гипоидты, спиральды — конусты, цилиндрлі, чер-вякті жүк және жеңіл автомобиль трансмиссияларын-да колданылады. Бұл — әбден тазартылған, кату ден,-гейі төмен мұнайдан алынады, әрі құрамына сыдыры-луға, үгілуге, тотығуға," таттануға, көпіруге қзрсы қоспалар араласкан май. Температуралық жұмыс іс-теу аралығы —40 +140°С. Көбінесе «Жигули» марка-лы автомобильдердің берілу қорабы мен жетекші 5і-ліктерін майлауға колданады.

ТМ5—12 _рк майы — әмбебап, кез-келген маусымда жұмысшы-консервациялауға арналған трансмиесня-лык май. Ерекшеліктері ТМ5—12 майына ете жакын, косымша НГ—Ю7Т консервациялық қоспасын аралас-

тырады.

да:

ТЭ_П —15 манын жұпар иісті қалған өнімдер мен дистиллятты майлардан ендіреді. Майдың.қызмет ат-қару қасиеті онын құрамына үгілуге карсы негіздел-ген ЭФО және АФК коспаларын енгізу аркылы жак-сартылады. Баяу климатты, жұмыс істеутемпература еы —20...+ 100°С аралығында болатын трактор мен ауыл-шаруашылык машиналарында барлық маусым ішінде қолданыла алады.

ТС ц—15К майы — КамАЗ автомобилінің қорабы мен негізгі берілістеріндегі цилиндірлі, спиральды-конусты тісті доңғалактарды майлауға негізделген трансмиссиялық май. Кұрамында сыдырылуға, үгілу-ге, көпіруге және төменгі температураға карсы қолда-нылатын қоспалар бар. Жұмыс істеу температура-сы —20... + 130Х арадығында.

ТАП—15В майы — жоғары тұтқырлықты иісті өнімдердің дистиллятты май мен композициялық қос-иаларды араластыру арқылы алынған май. Сыдыры-луға қарсы қолданылған қоспалардың түріне қарап, майды екі нұсқада шығарады. Біріншісі — пропилен-нің күкірттелінген тетрамеры (ОТП), күкірттің мөл-шері 20—22%, екіншісі — этилен—бис—изопропил ксантогенат (ЛЗ—23К), күкірттіц мөлшері: 36—40%. Түйіспелі қысымы 2000 МПа, ал майдыц температу-расы 130°С-ға дйінгі жағдайда жұ^гмыс істейтін түзу, спиральді— конус тісті және червякті берілістерІ бар жүк автомобильдерінің трансмиссияларыңда қолда-нылады.

ТС_П — 14_ПІІ, майын ТС—14,5 Майының негізінде, сыдырлуға, жуылуға және көпіруге қарсы қоспалар-ды араластыру арқылы алады. Жүк машиналарының (көбінесе ГАЗ маркалы) гипоидты берілістерін май-лауға арналған. Майдың жұмыс істеу температура ар-алығы: —25 пен +130°С.

ТАД—17И ма_йы күкіртті фосфордаң тұратын ком-иозициялық коспа мен тотығуға, таттануға және көпі-руге қарсы негізделген қоспалардан тұрады. Тұтқыр-лык индексі жақсы болуына сай майдың температура-сы —25... + 140°С аралығында жұмыс істеуге қолайлы, ВАЗ, ГАЗ, АЗЛК автомобильдерінің гипоидты және ауыспалы корабты берілістерін майлауға қолданыла-ды.

Арнайы МНТ-2 майы (ТУ 38001134—73) кұрамын-да қоюланған полиизобутені бар, төмен температура-да қататын мұнай майы. Үгілуге және тотығуга қарсы тұратын қасиетін жақсарту үшін арнайы ионол, со-вол, қоспаларын араластырады. Майдың түрлі тем-пературалы — тұтқырлық қасиеттері оны сыртқы ауа температурасы — 40°С-ға дейін қолдануға мүмкіндік береді.

Тұтқьірлығы жоғары трансмиссиялық майларіа ТС_гиппен ТС майлары жатады. Бұл майлар ыстық және баяу климатты аймақтағы ездігінен жүретін ес-кі техниканыц түрлерін майлауға қолданылады. ТС_ГИП -ті түйіспелі қысымы 2000 МПа-дан асатын түзу тісті, спиральді — конусты және червякті берілістерде кол-данылады. 'ГС майы ВАЗ маркасынан басқа автомо-бильдердіц корабты берілістері мен басқаратын тұт-қаны майлауға колданылады. Бұларды кұрамында көп ароматты кемірсутектері бар тұтқыр мүпай қалды-ғьшан ендіреді. Қасиетін жақсарту үшін түрлі коспа-лар араластырылады. -

Казіргі жағдайдағы автотракторлық техникалар-дың гидромеханикалық қорабтарыныц ерекшеліктері жағар майларға күрделі талаитар қояды.

Бұларға майдың тұтқырлық, фрикциондық, үгілу-ге және тотығуға карсы касиеттері жатады.

Гидромуфта мен гидротрансформатордың п. ә. к. жоғарлату үшін жұмыс істеу жағдайы және ондағы май — ағыныныц 100 м/с дейінгі жылдамдығы майдаи өте төмен тұтқырлықты талап етеді. Бірақ, бұл жағ-дайда арнайы сальник* пен нығыздағыштар кажет. Керісінше ете темен тұтқырлықты майларды қолдан-ранда жетекші білікпен, қорапты берілістерде шу пай-да болуы да мүмкін. Бұдан, кұтылу үшін майлағыш қасиетті жақсарту мақсатымен оған арнайы коспалар

араластырады.

Мұнымен қатар гидромеханикалык берілістерде қолданылатын майларда, коррозияға және кепіруге карсы жақсы қасиеттер болуы қажет. Мұндай қасиет-терге жету үшін ондай майларды тұтқырлығы мен ка-ту деңгейі темен, жақсы тазартылған мұнай тектсс ж;э-не синтетикалык майларға қажетті қоспаларды ара-ластыру арқылы алады.

Олар үщ түрлі марка бойынша шығарылады:

• 
  А маркасы (ОСТ 38 01434—87) автоматты қо-рап берілістері мен гидротрансформаторлар үшін шы-ғарылады:
  
• 
  Р маркасы (ОСТ 38 01434—87) гидрокелемдік берілістер мен бұрылу тұтқасының гидрокушейткіш жүйесі үшін қолданылады.
  

7.3.8. Созылмалы жұмсақ майлар

Созылмалы жұмсақ май дегеніміз сұйық пен қат-ты' май күйінің аралық фазасындағы өнім. Созылма-лы жұмсақ майдың кұрылымдық қаңқасының кұра-мына кұрғак заттардан тұратын қоюлатқыш және сұйық жағармай кіреді.

Созылмалы жұмсақ майдың ерскшелігі, оның жо-ғары кысымның әсерінен құрылымдық каңқасынын өзгеріп, сұйық май сияқты қолданылып, қысым жо-ғалған кезде, керісінше, бастапқы күйге^қайта оралу-ында.

Кұрамындағы минеральді майлардың мөлшері 80 90%, ал қоюлатқыш — 10 — 20% жэне^аз мөлшерде толықтырғыштар болады: Осы жағармайға созылма-лЫ қасиетті құрамындағы қоюлатқыш береді.

Қоюлатқыштар сабынды және сабынсыз болып екіге бөлінеді. Сабынды қоюлатқыштарға таза және синтетикалык майлы қышқылдардың тұзы жатады. Олардың кеңінен қолданылатындары — кальций, ме-тий, натрий, борий, алюминий, мырш, қорғасыи тұзда-ры. Осыларға орай созылмалы майлар орта және жо-ғары температуралы болуы мүмкін.

Сабынсыз қоюлатқыштарға қатты кемірсутектер— (парафин, церезин, озокерит) және тағы сол сияқгы заттар жатады. Сабынсыз қоюлатқыштармен даяр-ланған жағармайдың түрлері суға тұрақты тем.енгі температуралық болып келеді.

Созылмалы жағармайлар ашык, тығыздалмаған үйкеліс тетіктерімсн механизмдерді ' майлаура, ұзақ уақыт жұмыссыз сақталатын машиналар мен олар дың жұмысшы беттерін консервациялау, санылаусыз подшипниктерді толтыруға және де баска жерлерде

қолданылады.

23258—78 ГОСТ бойыиша созылмалы майланғыш жағармайлар былайша бөлінеді:

фрикцияға қарсы — теменгі қалыпты және жоға-ры температурада жалпылай көп максатта қолдану үшін:

— қорғауға негізделінген — жалпылай жэне .қанатты тростар үшін;

— нығыздауға негізделген — арматуралық, бұрандалык, вакуумдық.

Фрикциялық жағармайлардың топтары ете кеп болады. Себебі, олардың негізгі қажеттілігі — тиіскен тістердегі үйкеліс пен үгілуін төмендету. Бұл топка жағармайлардыц келесі. түрлері жатады:

— жалпылай және көп мақсатта қолдану үшін

солидол майы және синтетикалық, констолин, графит

жағармайлары:

— термо және аязғашыдамды — ТОН-54п, СТ ұшақ моторыныц кайы, ЦИАТИМ-201, ЦИАТИМ-203, ЦИАТИМ-205, ЦИАТИМ-221, МС-70, ВНИИНП-279, ВНИИНП-246, ВНИИНП-207;

— транспорттық және индустриялық — АМ кардандык, автомобильдік, ЛЗ—ЦНИИ теміржоддық, УНИОЛ-2, ЛЗ-31:

— канат және консервациялық — АМС, ПП-95/5—
сақтандырғыштық, (предохранительный), кремннб —
орланикалық вазелин КВ-З/Юэ, ПВК созылмалы, Торисод-55;

— вазелиндер — медициналык, конденсаторлық, ветерйнарлық (ВСХВ); . '

— нығыздағыш — ВС снарядтық, лайнерлік, ВВН-1 графнттік, бензинге төзімді, ВНИИМП-263.

• 
  Жағармайлардыц аттары бір сезден тұрады да, оған қосымша әріптік немесе цифрлық индекс қолда-нылуы мүмкін. Мысалы: солидол С, солңдол Ж, кар-дандық Фиол-1, Фиол-2, тормоздық ЦИАТИМ-221Д, және т. б .Созылмалы жағармайдыц белгіленуі оның кажеттілігін, құрамын және қасиетін анықтайды. Белгілеу, бес түрлі әріптен және цифрлық индекстер-ден тұрып, мынадай тортіппен орналасады: жағармайдың қажеттілігіне сай топтары;
  
• 
  қоюлаткышы;
  
• 
  қолдану үшін ұсынылган температура/іық ара-лығы;
  
• 
  дисперсиялық ортасы;
  
• 
  жағармайдың консистенциясы; Жағармайдың тобын орыс алфавитінің жазба әріпте-рінен тұратын индекспен белгілейді:
  

О — жоғары температурадағы жалпы қажеттідік үшін;

М — көп максаттылықтағы;

Ж — температураға төзімді;

Н — аязға төзімді;

И — үгілуге және қопарылуға қарсы; ; X — химиялық төзімді;

П — приборлық.

8. ТЕХНИҚАЛЫҚ СҰЙЫҚТАР 8. 1. САЛҚЫНДАТҚЫШ СҮЙЫҚТАР

Іштен жану двигателінің негізгі жұмысшы бөлшек-тері, атап айтқанда: поршень, гильза цилийдрі, блок-тың үстіңгі бетін жабушы (гбловка блока цилиндров) жану процесімен тікелей катынаста болады. Сондық-тан осы бөлшектердің жұмысшы беттері жоғары тем-пературалы ортада жұмыс істейді. Ал, двигатель бір қалыпты жұмыс істеуі үшің оның температурасы бел-гілі мөлшерден аспауы керек. Температураның осьт мөлшерден көтерілмеуі үшін двигательді үздіксіз сал-қындату қажет. Сондықтан оның күрылғысында ар-найы салқындаткыш жүйе қарастырылады. Бұл жүйе жану процесінде бөліиетін жылудың 25—35% алып ке-теді, яғни жылудың осы бөлігі пайдалы жұмысқа жа-ратылмай калады. Салқындатқыш жүйенің жұмысы онда қолданатын салкындаткыш сұйықтықтардың са-пасына тікелей байланысты. Жұмыс і.степ тұрған дви-гательдін салкындаткыш жүйесіндегі суйық 80—90°С-ға дейін қызады, ал күшейіп істегенде сұйыктың тем-пературасы 100°С-ға дейін көтеріледі. Жүмыстан соң двигательдегі салқындатқыш сұйьіқтар коршаған ор-таның .(атмосфераның) температуралық деңгейіне

дейін төмендейді. Салқындаткыш сұйықтардың қысы-мы оның булануына тікелей әсер етеді. Егср ' сұйық-тың қысымы атмосфералық қысыммен децгейлес бол-са, онда булану күшейіп, сұйықтың шығыны көбеюі-не мүкіншілік туады. Салқындаткыш жүйеиің жұмыс сапасы онда колданылатын сұйықтардың төмендегі негізгі қолдану шарттарды қанағаттандыруына бай-ланысты.

• 
  қызып тұрған тетіктерді сапалы суытуы үшін жоғары жылу сиымдылығына ие болуы керек;,
  
• 
  қайнау температурасы мен булану жылулығы жоғары болуы қажет;
  
• 
  кристалдануы төмен температурада басталуы керек;
  
• 
  салқындату жүйесінің тетіктерінде қалдық (ыс-тану) түзбеуі тиіс;
  
• 
  салқындату жүйесіндегі металл бөлшектерді тоттандырмай, ал резеңке бөлшектерді бүлдірмеуі ти-іс;
  

ықтардың түрлері жыл маусымдарына, климатқа да байланысты болады. Мысалы, жаз кезінде, яғни сырт-қы орта температурасы 0°С-дан жоғары болғанда, сал-қындаткыш сұйық ретінде таза, дистилляттанған су-дьі колдануға болады. Ал, ортаның температурасы 0 С-дан төмен болса, онда қату температурасы төмен арнайы салқындаткыш сұйықтар қолдану керек.

Двигательді салкындату үшін қолданатын сұйық-тар ішінде ең кең тараған түрі — су. Себебі, оның жылу сиымдылығы мен жылу өткізгіштік көрсеткіш-терінің мәні жоғары болғандықтан салқындату қаси-еттері де жоғары болады.

Судың осындай оңды қасиеттерімен қатар, біраз кемшіліктері де бар. Мысалы, судьщ температурасы 0 С-дан тамендегенде ол қатьш, мұзға айналады. Қа-ту кезінде судың көлемі 10% дейін ұлғайып, салкын-датқыш жүйе белшектерінің қабырғасына 2500 МПа-га жуық қысыммен әсер етіп, оларды жарьш, істен шығарып жібереді. Судың қайнау температурасы темендеу болғандыктан, оның салқындатқыш жүйедегі жұмысшы температурасы 90°С-дан аспауы керек. Егер температура осы мөлшерден көтеріліп кетсе, он-Да су булана бастайды. Судың кайңау температурасы қоршаған ортаның (атмосфераның) қысымымен тура катынаста болады. Мысалы, таулы аймақтарда атмо-сфера қысымы төмендеген сайын, двигатель радиато-рындағы судың қайнау температурасы да тө.мендейді. Судың кұрамында кездесетін минеральды коспа-лар (еріген тұздар) салкындату жүйесінің жұмысына кері әсер етеді. Су қайнағанда еріген тұздар бөлініп ' салкындату жүйе тетіктерінің қабырғасына жабысып (ыс пайда болып), қатьш калады.. Қабырғаға жабыс-қан ыстық жылу өткізгізтік қасиетті болаттан 100 есе-ге жуық.кем болғандықтан жылу алмасу процесі на-шарлап, салқындатқыш жүйе жұмысыныц сапасы тө-мендейді де жанармай мен жағармай жұмсау мөлше-рі еседі.

Құрамындағы еріген тұздардың мөлшері біркелкі болмағандықтан судың қаттылық (кермектік) қасиет-тері де әр түрліболады. Бұл көрсеткіш шартты түрде уақытша, тұрақты және жалпы қаттылық деп үшке бөліңеді.

Судың уақытша қаттылығы, оның кұрамында тер-миялык тұрақсыз және қызған кезде ыдырайтын кальций бикарбонаты (Са(НС0₃)₂ мен магний бикар-бонатының (М^(НС0₃)₂) мөлшерімен сйпатталады. Ыдырау процесін төмендегі формула арқылы көрсету-ге болады:

Са (НС0₃) _г т*- СаСоз + С0₂ + Н₂0,

ЬІдырау нәтижесінде пайда болған кальций мен магний карбонаттары суда ерімей, салқындату жүйе тетіктерінің бетінде ыс болып қатып калады.

Судың тұрақты қаттылығы оның құрамында Са50₄, М£50₄ М§5і0₃, Са5і0₃, СаСі₂, М§С1₂ сиякты тұздардың мөлшерімен сипатталады. Егер бұлардың судағы концентрациясы қанығу шегінен аспаса бұл тұздар су кайнаған ксзде тұнба түріндё шөкпейді. Осы тұздардың ең зияндылары Са50₄ пен МеС1₂. Кайнау кезінде Са50₄ гипсі өте қатты ыс түзее, МкС1₂ кәдімгі тұз кышқылын (НСІ) түзіп гидролйзденеді.

Судың жалпы каттылығы уакытша және тұрақты каттылыктың қосындысын керсетеді.

Судыц қаттылығын немесе жұмсақтығын анықтайтын өлшем бірлігі ретінде миллиграмм-эквивалент (мг—экв) қабылданған. Бұл керсеткіш 1 л__суда 20,04 м.г кальцийдың ионы және 12,16 мг магнийдің ионы тұздарының барын білдіреді.

Құрамындағы еріген тұздардың мөлшеріне байла-нысты су жұмсақ, орташа қаттылау және қатты бо-лып белінеді. Егер 1 л суда мелшері 3 мг—экв дейін тұз болса, онда жұмсақ су деп, ал 3-тен 6-ға дейін болса — орташа каттылықты және 6 мг—экв-ден жо-ғары болса — қатты деп аталады.

Салкындату жүйесінде ыс пайда болуын азайту үшін атмосфералық суларды (жаңбыр, кар) қолдан-ған жөн.

Жер беті немесе жер асты суларын пайдалану үшін оларға алдын ала, ысқа қарсы қоспалар аралас-тырылады.

Катты суды колданар алдында үшнатрийфосфаты (На₃Р0₄) кальций содысы (К'а₂С0₃) реагенттерімен өңдейді. Бұл реагенттер су кұрамындағы тұздармен реакцияға тусіп, оларды тұнбаға (шөгінді) айырады. Сондықтан, бұл реагенттер суды алдын ала еңдеу үшін қолданылады. Өндеу кезіндс реакцияны шапшан-дату үшін қыздырған жөн.

Суды жұмсарту үшін табиғи минералдармен (цео-лит, пермутит, глауконит) толтырылған фильтр (сүз-гіш) сияқты аппараттарды колданады. Табиғи мине-ралдар су кұрамындағы тұздармен реакцияға түсіп, олардагы кальций мен магнийдің иондарын натрийға айналдырады.

Кыста салкындату жүйесінде су қолдану автомо-бильдер мен тракторды пайдалануды киындатады. Себебі, суық двигательді кыздыруға бірталай жанар-май жұмсалады, оның үстіне күи сайын салқындату жүйедегі суды алмастыру қолайсыздық тудырып, уа-қытты да көп алады. Әрі суды жиі ауыстыру ыстын көбеюіңе колайлы жа.ғдай жасайды.

Салкындату жүйесін ыстан үздіксіз тазартып тұ-ру керек. Ысты кетіру әдістеоі кеп болғанымен тез және оңай іске асатыны жоқ. Ысты кетіру әдістері су-да ерімейтін қаткан тұздарды ұсақтап бұзуға немесе аздап еритін тұзға айналдыруға негізделген. Бұл әдіс-терді іске асыру үшін негіздердің әр түрлі ертінділе-рін, тұз қышқылын және соданы қолданады. Осындай коспалардың қолданылуда көп тараған түрлерінің кұ-рамы мен өңдеу ұзақтығы жайлы мәліметтер 30-кесте Салқындаті/ жүйесіндегі ысты кетіруге қолданатын кейбір қоспалардың түрлері

лте	ІІесізг: ком-понент	Хнминлык формула-сы	Вр- ТІЦ- ціиік. кон- цеи-тра-ция- сы, %	Өң- деу уа-кыты, саг.	Керсетілгбя сртіндімен таза-тауга оо-латын явига-тсльдер
' 1		3	4 5		6
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.	Сул кыш- кылы Каүстика- лык сода Кальиилен- ген сода Хромды ангидрид Кальцилен- ' гей сода мен үшнатрий фосфатыныц коспасы Кальцилен- ген содамен хромпика коспасы Туз кыш- кылы	СШ СНОН СООН НаОН Сг202 ЫазР04 ^агСОя ^а2СО, К2Сг20, НСЛ	6 5 10-15 0,2 5 5 10 0.2 2—3	2-3 ' 6-8 10—12 8 10—12 10 1—3	Барлыгы Алюмнний бөлшекте-рі жок Барлығы Барлығы 'Алюійиний бөлшекте-рі жок Барлығы Алюминий бөлщек-тері жок

. Двигательді ыстан тазарту үшін, оньщ салқындату жүйесін 30-кестеге сәйкес тандап алынған ертіндімен толтырады. Әрине, ол үшін жүйедегі термостатты ал-дын ала шығарып алу керек.

Аталған ертінділердің ішінде металдарды бүлдіре-тін тұз кышқылы болғандықтан, оны ете кажет бол-ған жағдайда ғана қолданған жөн. Ертіндіні белгілі, көрсетілген уақыт мөлшерінде двигательдс ұстап бол-ған сон, оны іске қосып 15—20 минут жұмыс істету ке-рек. Содан кейін ертіндіні ағызьщ жіберін, салқында-ту жүйесінде қалған ұсақ ыс қалдықтарын мұқият түрде. сумен шайып тастау қажет.

8.1.2. Төменгі температурада қататын салқындатқыш сұйықтар

Қысқы уақытта двигательдерді пайдалану үшін тө-менгі температурада қататын салқындатқыш сұйық-тар (антифриздер) қолданылады. Мұндай сұйықтар-ға су, глицерин жәңе спирттен тұратьш ор түрлі ертін-ділер жатады. Бұлардың ең кец тарағаны этиленгли-коль мен судың қоспасы.

Этиленгликоль [С₂Н₄(ОН)2І — екі атомды спирт. Бұл бөлме температурасында түссіз немесе сарғыш-тау, иіссіз қою сұйық зат. Бөлме температурасында (20°С) этиленгликольдіц тыгыздығы—1,1132 г/см³, ал қайнау температурасы 197,4°С-ға, кристалдану температурасы мшіус 11,5°С-ға тең. Ол сумен. спиртпен жоне ацетонмен жаксы, араласады ал мұнай өнімдерімен араласпайды. Этиленгликольді сумен араластырған кезде оның кристалдану темпсратура-сы күрт төмсндеп кетеді. Бұл коспаныц ец теменгі ка-ту температурасы (—75°С) этиленкликольдің 66,7% және судың 33,3% мөлшерін араластыру кезінде алуға болады. Ал, этиленгликольдің концеитрация-сын әрі карай жоғарлатса, онда қоспаныц қату тем-пературасы.нөлге жақындай береді.

Сумен этиленгликольді қоспасының температураға байланысты криста.адану қисық сызығы график түрін-де 24-суретте керсетілген.

Графиктен этиленгликоль мен судың әр түрлі қа-тынастарын араластыра отырып, 0°С-дан минус 75°С-ға дебінгі коспаны алуга болады. Этиленгликоль меи оныц су араласкан қоспалары кызған кезде көлемін көп мөлшерде ұлғайтады. Сондыктан салкындату жүйесін мұндай қоспалармен 6—8% кем толтырады.

Төменгі температурада қататын этиленгликольді салқындатқыш сұйықтардың кристалдану темнерату-расын гидрометрдің көмегімен немесс тығыздық мәні мен сыну коэффициенті (еселігі) арқылы анықтауға болады. Бұл көрсеткіштер суретте этиленгликольмен судың қоспасына байланысты өзгереді.

Этиленгликольді сұйыктар металдарды коррозия-ға ұшратады, сондықтан коррозияны азайту үшін 0,4... 0,5% мөлшерінде арнайы қоспалар (декстрин жоне бинатрийфосфат) араластырылады. Бұл сұйықтар ре-зеңке тетіктерді де істен шығарады. Сондықтаң, жал-ғастырушы л<ерлерге дюритті шлангілер (түтікшелер)

24-сурет. Этиленгликоль мен су қоспасының кристалдану қисы-ғынық графигі.

қолданылады. Этиленгликоль өте күшті у болғандық-тан онымен жұмыс істегенде техникалық қауіпсіздік-ті мұқият сақтау керек.

Іштен жану двигательдерінің салқындату жүйесін-де кату температурасы төмен, этиленгликоль негізін-де дайындалғаң әр түрлі маркалы антифриздер қол-данылады. Оларға 159—62 ГОСТ бойынша дайында-латын антифриздер жоне көпкомпонентті 6—02—751 —73 ТУ бойынша дайындалған Тосолдар жатады (31-кесте).

Қату температурасы төмен салқындатқыш сұйық-тарды қолданған кезде олардын кейбір ерекшелікте-рін ескерген жөн. Ол сұйықтар қызған кезде алдыме-нен кұрамындағы су буланады. Сондықтан, белгілі уақыттан соң радиаторға тек су ғана құю керек. Еш-қашан этнленгликоль сұйығына бензин немесе басқа да мұнай өнімдерін араластыруға болмайды. Ал, ара-ласа қалған жағдайда олар көбіршікте.ніп, тасып, ра-диатар тығыны аркылы сыртка тегіліп қалады.

Пайдалану барысында салқындату жүйесіндегі ыс қалдықтары мен этнленгликольдің коррозия өнімдері өзара араласуы салдарынан салқындатқыш сұйық-тын түсі өзгеріп, майланып шөгінділер пайда бола

ды. Мұндай жағдайда салқындатқыш жүйедегі сұй-ықты төгіп, жуйені сумен шайып, жаңадан таза сұй-ық құю керек.

Белгілі уақыт жұмыс істеген соң сұйықтар өзінің бастаиқы қасиетін жоғалтып, сапасы нашарлайды да Тосолдың қызмет ету мерзімі қысқарады. Тәжірибе жүзінде анықталған көрсеткіш бойынша, Тосол екі жыл сенімді жұмыс істейді, ал қарқынды пайдала-нылса 60 мың км жүріске шыдайды.

8.2. ТЕЖЕгіШТІК ЖӘНЕ АМОРТИЗАТОРЛЫҚ СҮЙЫҚТАР

Тежегіштік және амортизаторлық сұйықтар — ги-дравлика жүйелері үшін, сұйық жұмыс орталарында ерекше топтар болып саналады. Бұлардың бірінші түрлері автомобиль тормоз жүйелеріндегі гидрожете-мелерінде жұмысшы сұйығы ретінде кажет болса, екіншілері — телескоптық және рЫчагты-жұдырықты автомобиль амортизаторларында сұйық орта ретінде қолданылады.

Тежегіштік сұйықтар өзінің жоғары тұтқырлы — температуралык майлағыш қасиеттеріне сай, физикалық және химиялық тұрактылыкқа ие бола отырып, тежегіш жүйенің гидрожетеме бөлшектері, металдарға, резеңке және басқа да тығыздағыш материалдарға қарағанда инертті болуы қажет.

Негізгі тежегіш сұйықтарды өсімдік майларының негізінде немесе гликольдерден (екі атомды спирттер) алады. Өсімдік майлары қолданылған жағдайда екінші компонент ретінде көбінесе майлы спирттердің бірі болып бутанол жүреді. Таза майларды үнсмдеп араластыру кейбір рецептураларда кастор майының төмендеуіне әкеліп соғады. Үнемделу мақсатымен қосылмай қалған кастор майының орнына қажетті тұтқырлықты сақтау үшін қоюлатқыш тұтқыр қоспалар араластырады. Мысалы, олардың бірі — вийипола. Осындай әдіспен алынған және де кең түрде тараған тежегіштік сұйықтарға БСК, ГТЖ-22, ГТЖ-22М, «Нева», «Томь» жатады.