Дәріс сабағының құрылымы: Дәріс №1,2 Тақырып

2. Дәрістер

1. 
   Транспорт және транспорттық процесс туралы жалпы түсінік
   
2. 
   Жүк тасу және жүк тасымалдау классификациясы
   
3. 
   Транзиттық процес және оның элементтері
   
4. 
   Тасмалдау циклының транспорттық жұмысы
   
5. 
   Қозғалыс маршруты және мінездемелік түрлері
   

Автокөлік транспорты- адам өміріне және қоғам өркендеуіне толықтай әсер ететін, қоғамдық шығарылымдағы ең ірі шығарылым. Автокөлік транспортының рөлін жаңа өмір ағымында бағалау өте қиын.

Автокөлік транспорты өндірістің қаншалықты дамығанын көрсетеді. Автокөлік транспортсыз табиғи ресурстарды өндіру қиынға түседі, ауылшаруашылығы, жеке кәсіп, сауда, медицина, және тағы басқа салаларда жұмыс қиынға түседі.

Көлік транспортының жұмысын жақсарту мемлекеттің маңызды мәселесі болып табылады. Бұл жұмысқа қатысысты қолданылатын шаралар: көліктердің керексіз тұрып қалмауы, көліктің бос жүрілмеуі, көліктің белгіленген массасына (тоннасына) тиісті жүкті тиеуі. Тиісті маршрутқа қатысты схема сызуы.

Дүниежүзілік статистика бойынша жол апатынан, жылына жүз мың адам мерт болып, 10 милион адам жарақат алады екен. Көптеген ірі қалаларда көлік көрсеткіші тиісті көрсеткіштен асып кетеді. Оған қарамастан қоғамды көлікпен қамту. Көптеген қамту көптеген күшті талап етеді.

Автокөліктің қолайсыз жақтарын анықтауда маңызды мәселеге айналды. Ең басты және маңыздысы болып көлік жүру қауіпсіздігі болып табылады.

Казіргі дамыған заманда адамзаттың жан-жақты қатысуы бойынша, автокөлік – жол – қоршаған ортаға байланысты болып табылады. Көліктің болашақта дамуы және көлікті күшейту үшін, мықты техникалық-инженерлер, жаңа методтар, жоспарлар қажет.

Көлік процессі және көлік жайлы жалпы басты түсініктер.

Барлық көлік қызметін атқару, көлік-жол комплексіне жүктеледі. Көлік түсінігіне – жүкті тасымалдау, жеткізу, өзара байланысу,және де тиісті жерге жеткізу болып табылады. Барлық тасымалдау байланысын – көлік желісі дейміз.

Көлік – жол комплексінің структурасына мына көлік түрлері кіреді: темір жол, автокөлік, су арқылы тасымалдау, ауа арқылы тасымалдау, қалалық тасымалдау.

Көлік комплексі барлық тасымалдау түрін қарастырады, олар өзара байланыста болады.

Транспорт құрылым комплексіндегі транспорт түрінің өзара әсерлері техникалық, ұйымдасқан экономика- техникалық құрылымдағы оның жұмысы.

КЖК-ң жұмысының басты көрсеткіші – транспорттық жұмыс (Р-т км, пасс,км) – орындалған және жоспарланған жүк айналымы, кісі тасу айналымы;

- жүк тасымалдау көлемі (О-т,пасс) – кісі және жүк тасымалдаудағы жоспарланған және әкелінген жүктердің жиынтығы болып табылады.

КЖК-ң жүк тасымалдаудағы бір тәуліктік көлемі 70 млн.т мұндағы 80 % -ін автокөлік транспорты атқарады.

Ауыр жүк тасымалдау және кісі тасмалдау транспортының қатысуының әр түрі бірдей емес, ол халықшаруашылық факторына шығарылымның алмастырылуы мен өлшемі және оны қолдау өнімі жатады. Транспорт факторына хабар тарату жолының желісі жатады.

Автотранспорт сферасында қолданылатын көлік түрлері: әр-түрлі жүктерді алыс және жақын жерлерге жеткізу, жоғары қауіпсіздікті қажет ететін жүктерді тасымалдау. Автокөліктің тиімді жақтары: жылдам уақытта жүкті жеткізу, әр түрлі, және қысқа жолдармен жеткізу.

Автокөліктің тиімсіз жақтары: жүк тасмалдау бағасының жоғары болуы, тиісті массаны (тоннаны) ғана жеткізу.

Жүк және адам тасымалдау классификациясы.

Жүкті тасымалдау бірнеше түрге бөлінеді:

1. 
   Атқаратын міндетіне қарай – жергілікті тасымалдау – жалғыз бір кәсіп орталығы атқаратын тасымалдау(қала ішінде), тиісті бағытқа қарай тасымалдау- жалғыз көлік түрімен тасымалданып, тапсырушы кәсіпкердің қолына апарылып керекті көлік түрлерімен тасымалданады.
   
2. 
   Орталықтандырылған белгі бойынша: тапсырыс берушінің қолына тиісті жүгін жеткізу. Бұл жағдайда тапсырыс беруші жүктің қалай жетуіне жауап бермейді.
   

3. 
   Жүктің көлеміне қарай: массалы – бұларға үлкен көлемдегі жүктер жатады (30 тоннадан артық) партиялы – 30 тоннаға дейін; ұсақ партиялы тасымалдау (2000 кг дейін). Жүк партиясы – оның жиынтығы, жүк тиісті құжатпен адреске жеткізіледі.
   
4. 
   Территориялық белгі бойынша: технологиялық – кәсіпорын ішінде, құрылыс территориясында, қала аралықта, аудан аралығында, қала аралығында арақашықтық 1000 км одан жоғарыны құрайды.
   
5. 
   Уақытша берілген: тұрақтылық – бүкіл жыл ішіндегі тасымалдаудың жандануы; мерзімділік – тасымалдау анықталған жыл мерзімінде перидикалы қайталанады; мерзімділік – ауыр жүк тасмалдаудың эпизодтық мінездемесі.
   

Жедел – нақты белгіленген уақыт моментінде;

Жеделсіз – берілген периодқа нақтыланады.

Кісі тасымалдау автокөлік ұйымы белгіленуіне және қалпына қарай классификацияланады.

1. 
   Тасымалдау түріне қарай: қалалық (қала аймағында, час пикте жоғары ұйымдасқан ұйымдар керек етеді); сыртқы қалалық (қала шекарасындағы 50 км аралығындағы аудан территориясында, облыста); аудан ішіндегі (селолық) селоның орналасуы, 50 км –ден көбірек қала түріндегі; қалааралық; республика аралық; халықаралық түрге қарай бөлінеді.
   
2. 
   Тасымалдау белгіленген бағытқа қарай: экскурсиялық, туристік, мектептік, мемлекеттік тұрғыдағы, кезекшілік болып бөлінеді.
   
3. 
   Қалпына қарай жүк тасымалдау: маршрутты (кесте бойынша тәртіп); тапсырыс бойынша (маршрутсыз- келісім және әр түрлі тапсырыс); аралас жүк тасымалдау- екі одан да көп транспорт түрі тиісті кесте бойынша.
   

Көлік процессі – бұл процес жүк алмастырудағы жүкті тасымалдауға даярлау,жүкті тиеу, жүк тасымалдау құжатын жөндеу, тасымалдау, жүкті тиісті жерге жеткізу, аяқталған комплекс операциясын тасымалдау циклі дейміз.

Жүк тасымалдау классификациясы 1- суретте көрсетілген.

Жүкті тасымалдаған кезде, көлік циклы болып көлік жүрісі алынады, ал автобуспен кісі тасымалдағанда көлік циклы рейс болып табылады. Рейс, көлік операциясының барлық комплексін ендіреді, автобустың басты және аяқты маршруты, киллиментражы.

Қарапайым циклге, транспортты қоса алғандағы жалғыз көліктің жүк тасымал циклы жатады. 2- суретте көрсетілген, онда q_n бір пунктен екінші бір пунктке тасымалданатын жүктің саны, l – жүк тиелген автомобильдің жүрісі, l_x – жүксіз автомобильдің жүрісі, l¹₀ lⁿ₀ – бірінші және екінші нолдік жүріс (бастапқы).

8.1.2- сурет. Қарапайым циклдың сұлбасы

Біріктірілген цикл деп бірнеше транспортты байланыстарды қосатын циклды айтамыз. Біріктірілген циклдың әр түрлер: тасымалдамалы (сурет-3), жинақталған (сурет-4), тасымалдамалы- жинақталған және аралас циклдар болып табылады.

8.1.3- сурет. Транспортты байланыстардың графы а тасымалдамалы цикл сұлбасы

Тасымалдамалы жинақталған және аралас циклдар тасымалдамалы, жинақталған және қарапайым цикл элементтерінен тұрады.

8.1.4- сурет. Транспортты байланыстардың графы және жинақталған цикл сұлбасы

Тасымалдау циклының транспортты жұмысы

Қарапайым тасымалдау циклы үшін тасымалдау көлемі және жүруге жүкайналымы сәйкесінше келесі теңдікпен анықталады

8.1.2

q_n - автокөліктің номиналлды жүккөтергіштігі, т;

y_cm - автокөліктің жүккөтергіштігін статистикалық пайдалану

коэффициенті;

P_e - жүруде орындалған транспортты жұмыс (жүкайналымы), т. км;

25. 
    автокөліктің жүккөтергіштігін динамикалық пайдалану кэффициенті;
    

Тасымалдаудың орташа қашықтығы келесі қатынаспен анықталады

Біріктірілегн цикл үшін транспортты жұмыс өлшемін тасымалданатын цикл мысалында қарастырамыз.

Тасымалданатын цикл сұлбасы келесідей болсын (сурет- 5).


8.1.5- сурет. Тасымалданатын цикл сұлбасы. Мұнда бір жүріске жүктің т (тонна) тасымалданады.
8.1.4

Жүккөтергіштіктің статистикалық пайдалану коэффициенті келесі қатынас арқылы анықталады

Бір жүріс үшін орындалатын транспорттық жұмыс анықталады:

Жүккөтергіштіктің динамикалық пайдалану кэффициенті келесі қатынас арқылы анықталады:

Біріктірілген цикл үшін 1_{с г} Ф 1_п, то и у_ст * Y ■

Қозғалыс құрамының өндірушілігі

Жүк автокөлігінің өндірушілігі тасымалданған жүк шамасымен немесе бір уақыт мезетінде орындалған тонно- километрлер шамасымен анықталады.

t_c арқылы бір жүріске кеткен уақытты белгілейміз, сонда автокөліктің тоннада сағаттық өнімдлігі төмендегідей болады, т/сағ:
8.1.9
ал автокөліктің тонно- километрдегі сағаттық өнімділігі, т.км/сағ
8.1.10

бір жүріске кеткен уақытты келесідей ұйғарайық

мұнда I_I - жүрістің қозғалыс уақыты;

t_n - жүкті жүктеп- түсіретін жұмыстарға жұмсалған уақыт.

Қозғалыс уақыты қозғалыстағы қозғалыстағы автокөліктің жолының ауырлығына (жүк тиелген және жүксіз) және техникалық жылдамдығына V байланысты.

Жүрістегі автокөліктің пайдалану қозғалыс коэффициенті келесі қатынас арқылы анықталады

1. 
   ал тонно- километрде
   

Өндірушіліктің жоғарылау жолдары өндірушілікке әсер ететін эксплуатационды көрсеткіштердің жақсару мүмкіндігінен жиналады. н жоғарылауы автокөліктің жүккөтергіштігінің ұлғаюымен, автопездрды пайдаланумен, жолдардың жақсаруымен іске асады. у-тің жоғарылауы жүктердің тасымалдануымен, арнайы кузовтарды пайдаланумен іске асады. V_{m –} нің жоғарылауы автокөлік конструкциясының, жолдың жақсаруымен, транспорттық көліктердің қозғалысын қадағалаумен іске асады. /3- тің ұлғаюы автоматтандырылған басқару жүйелерін автокөліктік тұрақтарының , толтыру (заправка) пункттерінің жанармайға, байланысқа ауысыммен жұмыс істейтін жүргізушілердің жақын орналасуымен орындалады. t- ның азаюы автокөліктердің және жүктеп – түсіретін пункттердің механизациясымен және жұмыс координациясымен, автопоездардың тіркестермен байланысты жұмыстарымен іске асырылады.

Автобустың өндірушілігі тасымалданған жолаушылар санымен немесе {W_Q және W} байланыста бір сағат ішінде орындалған пасс. км. санымен анықталады.

Сағаттық өндірушіліктің теңдігі О_р тасымалднған жолаушылар санын бөлумен немесе Р_р транспорттық жұмысты t_p рейс уақытына бөлуден алынуы мүмкін

мұнда t_в - қозғалыс уақыты;

14. 
    маршрутта аралық остановкалар саны;
    

t_oK - маршруттың соңғы пунктінде автобустың қарапайым уақыты.

Формуласымен білдіруге болады. Онда

J -жолдың қолданылуы коэффиценті

q -орындардың саны, автобустың сыйымдылығы

Тара ерекшеліктеріне қарай бірнеше топқа бөлінеді:

-Жасалу материалына қарай (ағаш,темір,әйнек, керамика,пласттмасс,қағаз,мата т.б)

-қолдану ретінде қарай (көп ретті,бір реттік )

- Қай жерде қолданылуына қарай ( тауардың бір түрінен немесе бірнеше түріне жатады)

- Қатты деңгейіне қарай,(қатты, жұмсақ,жартылай қатты,жартылай жұмсақ)

Жүктің белгілену нүктесіне ерекшелей жазу немесе белгі қою,жеке тасмалдау тарасы.

Белгілеу үш түрде болады: (тауарлық, жүктік,транспорттық)

Тауарлық белгілеу жүктің аты,фирма шығарушының аты, қолданылуы тәсіл жазылады. Ол шығарушы зауыттан жасалады.

Транспорттық белгілеу, транспорттық мекеменің жүк тасмалдауына байланысты.Оған байланысты көлемдік орын және тасмалдау партияға жүк мөлшерін тауарын- транспорт документтік жүкті тасмалдау мекемелерден қабылдайды.

Арнайы белгілеу жүкті жіберушіге жәнеде ол жүкке дұрыс қарау; жүкті көтеру кезінде,түсіру кезінде, сақтау мерзімінде ескерілу жөнінде белгілерге көңіл бөлу керек.

Ескерулер белгілер өзінің талабына сай келу керек ГОСТ 14192-77, ГОСТ 19-433-88 мамандану юойынша трафореттік және типограф арқылы сәйкес келеді.

Жүктерді тасмалдау барысында шекарада белгілеулер орындалады белгілі бір тілде жүкте көрсетіледі тіл бойынша ұлтаралық келісім жүкті тасмалдаушы қауіпті жүкке арналған ярлык беріледі.

Жүктік ағым беріледі.

Жүктік ағым деп- көлемі тонна жүктің белгілі бір бірлік бағытымен белгілеу.Белгілі бір жағдайда орындау үшін, ұйымдастың үшін жүктің ағымды дұрыс меңгеру керек .меңгеру барысында, таблица және схема эпюры.Жүктің ағымды тасмалын жақсы меңгеру қажет.

Өтініш белгілері: шартқа отыру керек,көлемдік жүктің ара қатынасы жүктің пункті (2кесте)

Арақашықтық жүк пунктісінің АБ=10 км, БВ=15 км қажет етеді құруға эпюрасы жүктің ағымы арасындағы жүктің пунк тікелей және жанама бағыт.

Эпюра жүктік ағым (сурет 6) құрамына бастапқы момент ұзындығы участок жүктерді тасмалдау анықталады. Қисық сызық участок жүктен анықталады, жүктің көлемі және басқарып жатқан қарастырады.

Эпюра жүкайналым анықтауға мүмкіндік береді.

• 
  Жүк көлемі, және әрбір пункт тоқтату
  
• 
  Жүк көлемі, әрбір пунктің тасмалдау
  
• 
  Екі жүктің көлемі
  
• 
  Жүктің орташа арақашықтығы
  
• 
  Hi рационалды (қарсы) тасмалдау т.с.с төмендеу тек жүк қарсы бағыты.
  

Эпюры жүкайналым тәуіліте көрінеді сағаттық айлық көлем тасмалдау және жүкайналым.Аудандық эпюры жүкайналым мен анықталады,жүктің сипаттайтын сызық

1санды аумақ

7-ұзындық 7-ші аумақ

Q- толық көмек жүке тасмалданған Z-к аумақ.

Эпюрада көрсетілген тікелей және жанама жүктің қозғалысы тікелей қозғалыс,ол өте көп төмемді жүк тасмалы: қарым-қатынас жүктің көлемі және жанама бағыт коэффиценті нүкте бағыты.
Формула

Территория жүктің айналым қатынас аумақтық жол, транспротық жол, эпюрдалық.

Белгілі бір автомабильдердің бастапқы пунктінің қайтқан пунктісін маршрутын тасмалдау мақсатында қолданады (Белгілі бір жүк тасмалдаған кезде 2түрге бөлуге болады.)

1.Маятник

2.Сақиналы айналым тәрізді және олардың көптеген түрлері маршруттық түрі тауарлы түрде нөлге тәуелді пункті әдістік және өнімнің қолданылымы.Жүк партиясының мөлшері жүктің көтеру барысында,қозғалуы, сыиымдылық (тұрғылықты мекен өрнек АТП)

Маятник маршруты өте көп қолданылыста жүреді.Маршруттық маятник үш түр бар

-Айналымы жүк тиелген жолдың айналым (7 сурет)

-Qтасмалданған жүктің көлемі

7_ге - жүк тиелген айналым

- Айналым жүрістің толық емес жүрісі (сурет7,8)

-жүктің жүріс 2 жақты бағыты бойынша(8,17сурет) сурет маятниктің маршрут

Айналым маршруты деп қозғалысы жабдық контурлы арқылы бірігу пункті жүктің нүктесі және жүкті тиеу.

Айналым маршруты(8сурет) Қолданылатын белгілі бір мақсатта өсу коэффиценті қолданылым жүріс маятник маршруты жүктен 2 түрге тізбек те көрсетілген


Уақыт тыиым сақианлы маршруттық сипаттау формуласы:


8.1.23

Тасмалдауыш (құрушы) маршуруты – бұл ерекше сақиналы маршрут жүктемелі (жүктелі) жүктер 1 айналымда маршруттық автомабиль тек 1айналым қазіргі атқарады.

Егер жүктің көлемі жүктің пунктен маршрут ақырындап өсіп отырады және ол құрылады деп атайды.
Жолаушылардың ауысымдылық коэффициенті h_cK мынандай қатынаспен бағаланады:

мұндағы h_en — жолаушылардың орташа жол жүру қашықтығы.

Жолаушылардың орташа жол жүру жылдамдығы мынандай қатынаспен анықталынады:

мұндағы 1_п — бір жолаушының жүрген жолының ара қашықтығы; О — тасылған жолаушылардың саны.

(1,2,3,4,5) айтылғандардың ішінен мынау шығады:
8.1.26

(6) есепке алғандағы автобустың бір рейс ішіндегі істелінген жұмысы мынаған тең:

1. 
   Тасымалдауды ұйымдастырудың негіздері
   
2. 
   Жүктер және олардың сипаттамасы
   
3. 
   Ыдыс және жүктерді таңбалау
   
4. 
   Сапар желісіндегі тұтынушылық санының жылжымалы құрылымының есебі.
   

Автомобильді көлік жүктердің үлкен номенклатурасымен жұмыс істейді. Жүктер талдап қорытылған белгілердің бүтін қатарымен бөлінеді.

1.Жүктердің барлық номенклатурасы халықтық шаруашылық бойынша: өнеркәсіптік (металл, кен, көмір, мұнай); құрылыстық (цемент, құм, бетон, кірпіш); ауыл шаруашылық (дән, мақта, тынайтқыш); саудалық (тамақтық өнімдер, өндірістік тауарлар, қоғамдық қоректенуге арналған жүктер); коммуналдық (қоқыс, қар, тағамдық қалдықтар); және басқалар (ыдысты қайтару, жүк т.б.) болып бөлінеді.

2.Жүктің физикалық қасиетіне тәуелділігіне байланысты түсіру және жүктеу әдісі бойынша: наволочные, себілетін, сұйық (құйылатын), бір-бірлеп (ыдыстық және ыдыссыз) болып бөлінеді.

3.Бір-бірлеп алынған жүк бір жүкті орынның массасы бойынша: әдеттегілер (нормалы масса) – жүк бірлігінің массасы 250 кг. аспайды, ал домаланатын жүк үшін – 500 кг.; көтермелі масса – 250(500)кг-нан 30 т. дейін; ауыр салмақты – 30 т-дан көбірек. Соңғы тасымалдаулар үшін ГИБДД немесе лайықты органнан арнайы рұқсаттама қажет етіледі.

4.Тасымалдаудың шарты бойынша: қарапайым жүк және ерекше (шапшаң бұзылғыш, қатып қалғандар, тонып қалғандар, буланушы, тазалыққа қарсы, тірі,қауіпті) болып айырып танады.

5. 
   Қауіптілігіне байланысты жүктер 4 класқа бөлінеді: қауіптілігі аз (құрылыс материалдары, тағамдық өнімдер, өндірістік тауарлар); өз мөлшері бойынша қауіпті жүктер (2,5 м – ені бойынша, 4,0 м – ұзындығы бойынша, 2 м. – свисания, салмағы бір орынның 30 т. көбірек); тозаңданушылар және ыстық (цемент, асфальт, минералды тынайтқыштар); қауіптілер.
   
6. 
   Автомобильдің жүккөтергішін қолдану дәрежесі бойынша жүктер 4 класқа бөлінеді(1-табл.):
   

Ыдыс пен жүктің сыртын таңбалау.

Жүкті тасымалдау, жүктеу, түсіру, сақтау кезінде оның бұзылуынан сақтау үшін жүкті ыдысқа салады. Ыдыстың конструкциясы жүктеу-түсіру жұмыстарының механикалық, автоматтық қолданылуының мүмкіндігі мен дәрежесін анықтайды.

Ыдыстың негізгі өлшемі мен беріктігінің талабы сәйкесінше оның қасиетіне байланысты ГОСТ-та регламентталынады. Мысалы: тағамдық өнімдерге ыдыс, ауыл шаруашылық тағамдары, химиялық тағамдарға және т.б.

Ыдыс жеткілікті мықты, ыңғайлы және мүмкіндігінше жеңіл мен арзан болу керек. Орташа алғанда ыдыстың салмағы жүк салмағынан 5-7 %-тен аспауы керек.

Ыдыстың жекешеленген түрі көп қолданылатындарға істелінеді. (мысалы: контейнерлерді тасымалдау).

Сапар желісіндегі тасымалдаудағы бір айналымға кеткен уақытын мына формуламен есептелінеді:


8.2.01

мұндағы t₃ –барып-кету уақыты; к_з — барып-кету пунктінің саны.

Егерде тасымалдау сапар желісіндегі құрылып, жылжымалы құрылымның нақты типі таңдалса, онда сапар желісіндегі жылжымалы құрылымның керекті мөлшерін анықтап алуға болады.

1.Сапар желісіндегі көліктің бір айналымының уақытын мына формуламен анықтаймыз:

8.2.02

мұндағы л –сапар желісіндегі жүру уақыты (жүктеу-түсіру пунктінің саны); t_n — жүктеп-түсіру жұмыстарының уақыты.

2.Сапар желісіндегі көлік айналымының санын мына формуламен анықтайды:

8.2.03

3.Сапар желісіндегі керекті көлік саны мына қатынаспен анықталынады:

мұндағы tJn_cym — тасымалдаудың тәуліктік-жоспарлық көлемі;

1У«™ — көліктің тәуліктік өнімділігі.

Дәріс № 5, 6 ,7

Тақырып: Жолаушыларды тасымалдау ұйымының негіздері.

1.Халықтың транспорттық жылжуы

2.Қалалық маршрут және олардың ұйымдары

3.Сапар желісіндегі автобустың керекті санының есеп айырысу әдісі

4.Автобустың жүруі мен жүргізушілер еңбегінің ұйымы

5.Жолаушыларды тасымалдау сапасының бағасы

Жолаушыларды тасымалдаумен көліктің көп түрі айналысады, бірақ та жолаушыларды тасымалдауды орындау көлемінің салыстырмалы салмағы бірдей емес. Басты орынды автомобильді көлік алады.

Жолаушыларды тасымалдауды оқу мен талқылау кезінде екі негізгі түсінік қолданылады: пассажиропоток пен жолаушылар айналымы.

Пассажиропоток деп – белгілі бір бағытта жүріп қаралатын уақыт арасындағы жолаушылар саны.

Жолаушылар айналымы – жолаушыларды тасымалдауға арналған істелінген немесе жоспарланған транспорттық жұмыс.(пасс.км).

Жолаушыларды тасмалдаудың ерекшелігі болып – пассажиропотоктың маңызды біркелкіліксіздік қасиеті бар, ол жолаушыларды тасмалдау ұйымын қиындатады. Пассажиропоток пен Жолаушылар айналымында біркелкіліксіздік маусым, апта күндері, тәулік сағаты, учаске мен бағыт бойынша болады. Пассажиропотоктың біркелкіліксіздігі біркелкіліксіздік коэффициентімен анықталынады:

мұндағы О _м — максималды пассажиропоток; О_с — орташа пассажиорпоток.

Пассажиорпотоктың біркелкіліксіздік коэффициенті үлкен қалалар үшін келесідей мағыналарды қабылдай алады:

8.3.02

Пассажиропотоктың тәулік сағаты бойынша тербелуі әртүрлі факторлардың әсерінен болады.(тұрақты, ауыспалы).

а) тұрақты – кәсіпорыннның, оқу орындарының, мәдени-тұрмыстық мерекелерді ұйымдастыру сияқты жұмыстардың басталуы мен аяқталуы мен көлік түрлерінің режимі.(теміржол, әуе, су).

б) уақытша – спорттық ойындар мен жарыстар, жәрмеңкелер мен көрмелер және т.б.

Пассажиропотоктың уақыт бойынша тербелуінің белгілі бір заңдылығы болады, ол жолаушыларды тасымалдаудағы жоспарлау мен ұйымдастыру кезінде есептелінеді.

Нәтижелі транспорттық процес ұйымына арналған жолаушылардың қызмет етуіне керекті пассажиропоток туралы ақпаратты дер кезінде алып отыру керек.

Пассажиропоток пен Жолаушылар айналымын оқу кезінде әртүрлі тексеру әдістері қолданылады:

1. 
   Анкеталық – халық арнайы анкеталар толтырады.
   
2. 
   Талондық тексеру – жол жүргенде жолаушыға арнайы талон беріледі, оны ол шығар кезінде арнайы контролерге береді.
   
3. 
   Непосредственное бақылау – арнайы контролерлер аялдамаларда белгілі бір картаны толтырады, оған олар әр аялдамадағы шамамен жолаушылар санын жазады.
   

Σ П-барық жол жүру көлемі.

Н-қаланың тұрғындары.

(П)-қала тұрғындарының транспорттық қозғалуы.

8.3.04
Қаланың ортақ жол жүру саны былай анықталады.

П₁-қаланың күнделікті жол жүру көлемі.

П₂-Қаланың шетіндегі жолаушыларының қалаға кеетін жол жүретін көлемі.

3-Қаладағы уақытша тұрғындардың көлемі.

Қаланың күнделікті жолдық жол жүру саны П1 келесі формуламен анықталады.

Щ = Нm { Пр – ар + Пу – ау) – Ко – Ккб – Ке – Кn }

Н-тұрғын саны

Km-коэффицент (0,75-0,80);

П-бір адамның оқу орнына жетуінің жылдық жол жүру саны

П-бір адамның жұмыс орнына жетуінің жылдық жол жүру саны

Ар-жұмысшылардың көлемі (0,7-0,75);

Ау-қатысушылардың саны(0,25-0,30);

К-қатысушылардың күнделікті мәдени коэффиценті (1,05-1,20);

Кв-коэффицент қатысушылардың өсу жол жүруі (1,8-1,9);

Кп- коэффицент қатысушылардың пересадкасы (1,1-1,3);

Қала шетіндегілердің жыл сайын жол жүру саны, (Л₂), және уақытша жолда тұру жыл сайын жол жүруі (П₃)

Онда

Қалалық автобус маршруткалары былай бөлінеді: диаметральді – қала шетін қоса жүріп ценрді өтеді; радиальді – қаланың шетінен қосып оның орталық бөлігін немесе қаланың бөлек пунктарын өтеді; полудиаметральді – екі қалалық раойндарды қосады және орталықты өтеді; дөңгелек маршруттар – олар қаланың орталық бөлігін және де бөлек райондардан өтеді; тангенциальді (хрондік) – қаланың бөлек райондарын қосып, орталықты өтпейді.

Аялдамаар қашықтығын анықтау үшін ең бірініші бүкіл қаланың жол жүру пунтктарын анықтайды.

Бүкіл ортақ шығын:

онда: У_л – жаяу жүрушілердің жылдамдығы (4км/ч);

lVm-автокөліктің техникалық жылдамдығы

lm-транспортты линияның орташа арақашықтығы

l-перегонның ұзындығы

In-жолауышының жол жүруінің орташа көлемі

I-автобустың қозғалу интервалы

Im-аялдама пунктіне дейін автобустың орташа жылдамдығы.

Келтірілген формула өзіне төрт нәрсені қосады:

1. 
   Орташа уақытты санағандағы автобустан шыу не кіру шығыны.
   
2. 
   Автобусты күту уақыты.
   
3. 
   Жол жүру уақыты.
   
4. 
   Аялдамадағы шығыны.
   

Аялдамалар арасындағы арақашықтық 300 – ден 500 метрге дейін санау керек. Кейде 800 ден 1000 метрге дейін.

Маршруттық автобус: кәдімгі – жолаушыларды шығару не отырғызу; полуэкспрессті – жедел жәрдем; экспрессті – жолаушыларды ақырғы аялдамада отырғызу не шығару; қысқартылғын – автобустың кейбір қозғалысы.

Автобустың санын анықтау үшін, кейбір шығындары болуы керек: автобус көлемі және т.б.

НИИАТа бойынша, қалалық автобусқа отыру не сыйю көлемі, орындармен тұрған жолаушылармен анықталады.

Таблица 3. Автобусқа отыру көлемі.

Таңдау сыйымдылығын, автобус санын келеі формуламен анықтауға болады.

1. Керекті автобустарды үш тәсілмен анықтайды: шығару автобусы, жолаушылар және интервал қозғалу автобусы.

1.Автобустың керекті сан есебі (Ам)

Гм – автобус маршруткасының жұмыс істеу уақыты; 1 – рейстің ұзақтығы.

8.3.10
Автобустық маршруткаға керкті сан көлемі келесі формуламен анықталады.

2.Автобустық маршрутка керекті сан есебі жолаушыларға байланысты.

Сурет П. Тәуліктің сағаттары бойынша жолаушы ағымының тербеліс графигі.

А_хА_мi=П_рii*t_об/q*У_вм

Мұнда П максималды жүктелген бағыттағы жолаушылардың орын ауыстыру көлемі пасс/сағ.

t_об- жол бағытының уақыт айналымы

q- құжат дерекрімен автобус сыйымдылығы қалалық барлық сыйымдылық сияқты (орындар саны) сәйкес келеді, ал қала аралаық туристік , экскурсиялық және мемлекет аралық, бірақ отыратың орын санына байланысты орын ауыстыру.

3. Меншіктелген интервалға сәйкес жол бағыты автобус санының есебі: қозғалыс

Қалада тығыз уақытта орын ауыстыру өз еркімен орындағанда перевалдық 2-3 минутта, ал қала шетінде 1<10-15 минут қажет. Рационалды автобус типін тандаған кезде ең басты критери сол немесе басқа маршруттың қозғалыс интервалы болып табылады. Ол бір мақсатқа жету үшін жолаушылардың мәліметтерін анықтайды. А_גм=t_об*60/I_авт

Мұнда I_мя- автобус маршрутының интервал қозғалысы.

Көп мөлшерде автобустың қолданған кезде маршрут жол жағдайына байланысты анықталады, орын ауыстыру кезінде кететін шығын автобустың өткізү қабілеті және тағы басқа. Бір уақытта осындай есеп шешу үшін толық толық және сол уақытта халықтың қалауы бойынша орын ауыстыру кезіндегі сұрақтарды қанағаттандыру керек. Жоғары мәдені күтім қызметін және орын ауыстырудың қауіпсіздігі, қозғалмалы құрамның эффекті қолдануын қамтамасыз ету керек.

Қолданылатың маршруты бар автобустың саны есептелмегеннен кейін , мына мәселелер шешіледі: автобус маршрутымен қозғалысына күнтізбе, жұмысшылар мен автобустың жұмыс графигі құрылады.

Мысалы: қолданылатың автобус саны мен оның жолаушыларға арналған типі бір бағытта 2400 пасс/сағ, мұнда t^ˆ= 1.4 сағ қозғалыс интервалы 2 мин жоғары емес.

Шешуі: қолданылатың автобус саны маршрутында қозғалыс интервалының критері бойынша анықтаймыз.

А_м=t_об*60/I_авт=42 авт

Автобус қозғалысының дәлдігін мына формула арқылы анықтаймыз

Ч=60/I=авт/сағ

Автобустың сыйымдылығы

q=П_мах/Ч=80 пасс

сонымен берілген маршрутқа 42 автобус ЛиАЗ -677 типін тағайындау керек.
Жүргізушілердің еңбегі және автобус қозғалысының ұйымы.

Жолаушылар саны көп болғандықтан жыл мезгіліне және апта күндеріне байланысты көктемгі-жазғы мен күзгі- қысқы және жеке жұмысшыларға сенбі мен жексенбі күндеріне күнтізбелерді қарастырады. Сонымен қатар, қала арасындағы маршрутқа арнайы мерекелерге және мереке күндері алдына мен жәрменке мен басқа мейрамдарға күнтізбе қарастырды. Негізгі күнтізбенің түрі маршрутты күнтізбе болып табылады, ол табулярлы немесе кейде графикалық режим турінде(кезекпен) болады. Маршрутты күнтізбеде созылмалы маршрут деректері соңғы аялдамалардың аттары күнтізбенің ашқан күні, қозғалмалы құрамның типі мен саны, қозғалыстың басталуы мен аяқталуының уақыты жүргізушілердің еңбек режимінде бекітілген.

Маршрутты күнтізбе негізінде жұмыс (автобусты) күнде шығатың (жүргізушілерге берілетін) күнтізбе шығарады. Онда АТП-дан шығу уақыты мен бастапқы пункта келу қозғалысы, ауысу мерзіміне, түскі мен қалу уақытын бақылау пункті атымен әр бір рейс жасау уақыты көрсетіледі. әр бір бақылау пунктіне диспечерлі (станциялық) қайталаманы түрде опда вертикальді түрде бүкіл автобус рейстары енгізіледі, ал горизонтальды түрде әр бір рейстің келу мен кету уақыты енгізіліп құрастырылады. Станциялықтың әртекті болуы аялдамада соңғы пункта ақпараттық күнтізбелер. Оларда келу мен кету уақыты соңғы пункта промежуточный пункқа тек ғана келу уақыты жүргізушілердің еңбек жүйе ұйымы – бұл мейрамдар комплексі, жүргізушінің рационалды орналастыруын, маршрутта жұмыс уақыты мен аүысым және демалыс уақытымен қамтамасыз етеді. Жүргізушілердің жұмыс уақытын жоспарлауы күнделікті жұмыс графигімен, ауысыммен демалыс күні жалғасуыме орындалады. Графигті жүргізушінің жұмысын көрсетуімен таблица түрінде құрастырылады. 1- бірінші ауысым, 2- екінші ауысым, В – демалыс, О- қосымша күн айтарлық демалыс күн. Қала аралық автобус хаттамасында жүргізушінің келесі еңбек ұйымын қолданылады: жалғыз жүру, турлы, ауысымды, ауысым-турлы, ауысым-тобтық, ауысым-турлы-тобты.

Ауысым- тобты жүру – бір топ жүргізушілер бірнеше автобус артынан бекітіліп, әр бір жүргізуші кез-келген автобусты жүргізушілер өз учаскісінде күтеді.

Қалалық маршрутта келесі түрде еңбек ұйымы қолданылады:

-ауысым формасы –бір автобуста 3 жүргізуші (әр күн сайын , 2 күн демалыстан)бұл маршрутта ерте бастап, кеш аяқтайтың жұмыс істеу қажет.

-біржарым түрі-2 автобусқа 2 жүргізуші ауысу үшін (2 күн демалыстан кейін) қажет.

-екіжарым түрлі ұйым – 2 автобуста 5 жүргізуші жұмыс істейді. Екі жүргізуші тек ған бірінші автобуста, ал қалған екеуі басқаларда, 5-ші –ауысу үшін (демалыс күні 4 күннен) қажет.

Негізгі орын ауыстыруға сапалы баға көрсеткіші боп: ыңғайлы орын ауыстыру, жүргізуші орын ауыстыруға кететің уақыт, орын ауыстыру қауіпсіздігі.

мұнда Ку- толықтыру коэффициенті,

К- қозғалыстың үнемі болуы.

Толықтыру коэффициенті, мына қатынаспен анықталады.

К_γ=γ_п/γ_ф

Мұнда у_п- толықтыру коэффициентінің нормативі.

У- толықтыру коэффициентінің фактілігі толықтыру коэффициентінің q_возм нормативті белгісі беріледі.

у_н =0.73-0.78 калалық тығыз уақытта.

у_и =0,28 орташа тәуліктегі автобус.

У_н-0,56 қала маңындағы автобустың толық коэффициентінің фактілігі мына қатынаспен анықталады

У_ф=q_cp/q_возм мұнда q_возм- мүмкін сыйымдылығы (шектелген барлық орынның отыруға есептелген және 0,2 м² бір тұрып тұрған жолаушыға).

Автобустың үнемі қозғалыстағы коэффициенті мына қатынас арқылы анықталады.

К_р =Р_р/Р_п

мұнда Р –рейс саны күнтізбе арқылы орындалғаны.

Р_п –жоспарланған рейс саны.

Жүргізушілердің орын ауыстыру санына баға беру кезінде тағайындалған жүргізушілердің орын ауыстыру уақыттың шығын коэффициенті- К_t, ол мына қатынас арқылы анықталады.

К_t=t_н/t_ф мұнда t_н, t-жүруге кеткен нормативті және фактілі уақыт.

Жалпы уақыт, жүруге кеткен уақыт жеке мынаны құру керек

Ф(>>)=^{дв+’ож^+{под

Мұнда t_в –автокөлікте қозғалыс уақыты

t_ох автобусты күту уақыты

орын ауыстыру кауіпсіздігін коэффициенті динамикалық қадамның өзгеруі мекемедегі жол апат көлігінің (ДТП) бағаланады.

К_δσ= 1/1+0.2*В_о мұнда В_о мекемедегі ДТП-ң динамикалық көрсеткіш деңгейі.

Жолаушыларға сапалы қызмет көрсетуіне жалпы баға беру сапа коэффициентінің қызметінен К_ко анықтайды, ол мынаған тең.

К_цо=’K_y’ K_p’ / * K_бд

Жолаушының орын ауыстыру сапалы баға беру 4 деңгейлі жүйе арқылы өтеді: үлгі ретінде қызмет ету, жақсы қанағаттандыратың, қанағаттандырмайтың.

Таблица 4. Жолаущының орын ауыстыруын сапалы баға беру.