№6 дәріс.
|
Тіл және қоғам.Тіл мен қоғамның арақатынасы
1.Тіл мен қоғамның байланысынан туатын тілдік жағдаяттар
2.Тіл – этникалық белгі
3.Әлеуметтік тіл білімі, оны зерттеудің мәні
Тіл және қоғам. Әлеуметтік лингвистика.
Үлкен – кішілі этникалық топтық тұтастығын, бүтіндігін білдіретін басты белгі-тіл. Тіл пайда болады, дамиды және әлеуметтік феномен ретінде өмір сүреді.Тілдің басты міндеті адам қоғамының қатынас қажетін өтеу,ол қоғам үлкенді-кішілі болуы мүмкін.Сонымен қатар сол қоғамның ұйымдық жадының қызметін, өмір сүруін қамтамасыз ету.Қоғамсыз тіл болмайды, тілсіз қоғам болмайды деген қағида, тұжырым берік орын тепкен.Басқа да ғылыми түйін, тұжырым тәрізді бұның да таласты, тартысты тұстары бар.Алдымен соларды салаларға таратып көру қажет:
1)тілдің қоғамдық мәні туралы ежелгі ойшылдар да айтқан, дегенмен дұрыс шешімі XIX ғ.табылды деуге болады.Оның негізгісі Ф.де Соссюр көзқарастары.Ол тілдің қоғамдық құбылыс екенін мойындап қана қоймайды, оны өзінің концепция сына негіз етеді.Соссюр тілдің коммуникативтік қызмет,экспессивтік қызмет атқаратынын, оның маңыздысы-коммуникативтік қызмет дегенді баса айтады, себебі қоғамның қажеттілігі-қарым қатынас еді дейді.
Тілдің сыртқы дүниемен, қоғаммен қатынассыз зерттейтін ғылым болу керек.Ол – сыртқы лингвистика дегенді де айтқан Ф.Соссюр.
Ғалымдардың енді бір тобы тілдің тарихын, тағдырын, өзгерісті қоғам тарихынан, оның экономикалық, әлеуметтік даму тарихынан іздеу керек дейді.
В. Фон Гумбольдт, неогумбольдшылардың көзқарасы бойынша тіл қоғамда билеушілік, бағыт сілтушілік роль атқаруы керек.Адам өзі де тілдің құзырында болады.Тіл – үшінші әлем,зор күш.Адамның рухы тілінде дейді.
Міне сондықтан тіл мен қоғам арасы көп қабатты, кең салалы мәселе саналады, сондықтан оны жіктеп, топтап, жинақтап бірнеше қырынан қарағанда ғана жалпы түсінік алуға болады.
Тілдік әлеуметтік мәні тұрғысынан (тілдің қоғамдағы қызметі;эволюциясының негізгі бағыттары;тіл тарихы және халық тарихы)
Тілдің қоғамдағы қозғалысы, өзгеріс түрленісі (варирование) тілдің өмір сүру формалары
Тіл және қоғамның аймақтық дифференциациясы (жергіл.диалект)
Тіл және қоғамның әлеуметтік дифференциациясы (әлеум. диалект)
Тіл және сөйлеушілердің әлеуметтік рөлі.
Көп ұлтты қоғамдағы тілдердің қатынасы, әсері:тіл және этнос; тілдік жағдаят; ұлттық тіл саясаты; тілдік қатынас ( контакт) әлеуметтік аспектідегі көптілділік.
Бұларды сыртқы лингвистиканың: әлеуметтік лингвистика, этнолингвистика, прагматика, стилистика т.б. зерттейді.
Сөйтіп, тіл мен қоғам арақатынасына зер сала қарағанда, оның дамуы мен әсерін былай байқауға болады: тілдер этникалық негізіне :ру, тайпа, халық тілі болатыны;
Өмір сүру жағдайына қарай: ұлттық ( әдеби, ауызекі сөйлеу, диалектілер, сленгілер социалект), мемлекет халықаралық әлемдік тілге жіктеледі.
Қолданысына қызметіне байланысты: креал,кройне, лингва-франка болып бөлінеді.
Ғылымда сол этникалық бірліктердің көлеміне қарай ру, тайпа, халық ұлт,туыстас тілдер семьясы аталады. Бұл тілді этникалық жағынан сипаттау болып табылады.
Этникалық тіл бірлігі өзгеріске ұшырап отыратынн тарихи құбылыс.Бір тіл жеке этникалық топтың тілі болуы да мүмкін, араласып кеткен бірнеше этникалық топтың тілі болуы да мүмкін.
Осыған байланысты тілдік бірліктердің көлемі әр түрлі болады.Тайпа рулардан, халық бірнеше тайпалардың бірігуінен жасалатыны белгілі.Осылай шоғырлану арқылы белгілі бір тіл кеңірек таралып, күрделінеді, ортақ тілге айналады.
Белгілі бір тіл бірнеше ұлттарға этникалық бірліктерге ортақ тіл болып қалыптасуы мүмкін. М.Испан тілі Испания,Чили, Аргентина, Парагвай,Перу, Куба, Мексика т.б.
Қоғамсыз тіл болмайды, тілсіз қоғам болмайды деген қағида қазіргі заман тіл білімінде берік орын тепкен, талассыз тұжырым деуге болады. Тілдің қоғамдық мәні жөніндегі алғашқы бұлдыр болжам ежелгі заман ойшылдарынан басталғанымен, тілді қоғамдық құбылыс деп санау, тіл мен қоғам байланысын арнаулы проблема етіп көтеру 19 ғасырдан ғана басталды. Бір тілдің немесе бір территориялық-әлеуметтік ортада қызмет ететін тілдер тобының белгілі географиялық аймақ, болмаса саяси-әкімшілік құрылым шегінде өмір сүру формасының жиынтығы тілдік жағдаят деп аталады. Тілдік жағдаят - әлеуметтік тіл білімінің зерттейтін мәселесі.
Көп ұлтты мемлекеттерде әр түрлі ұлт өкілдері бір-бірімен қатынас жасау үшін, өзінің ана тілінен басқа тілді де, өзімен аралас-құралас халық тілін де білу қажеттігі туады. Сөйтіп, өздерінің күнделікті өмірінде олар екі немесе одан да көп тілдерді жарыстыра қолдана береді. Осыдан барып екітілділік немесе көптілділік пайда болады. Ол – тіл білімінде билингвизм деп аталады.
Тіл басқалығы барлық дәуірде де адамдар қарым-қатынасына бөгет болған. Осы бөгеттен құтылудың жолын халықтар ежелгі заманнан бастап-ақ іздестірген. Сондай ізденістің нәтижесінде бірнеше жасанды, көмекші тілдердің жобасы ұсынылды. Солардың ең елеулісі – волапюк, эсперанто жасанды тілдері. Волапюк - әлемдік тіл деген мағынаны білдіретін ағылшынның вола және пюк деген 2 сөзінің бірігуінен жасалған. Бұл жобаны 1880 жылы неміс католигі Шлейер жасаған. Жасанды тілдер ішінде көптеген елдерде тарап, кең етек алған қазіргі түрі эсперанто деп аталады.
|
