Дәріс тезистері № апта Дәріс тақырыбы және тезистер
Дәріс 5. ҮСТЕУ, ЕЛІКТЕУІШ СӨЗДЕР, ОДАҒАЙДЫҢ СӨЗЖАСАМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ОҚЫТУ
жүктеу/скачать 116.13 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мысалы, Сарқ/ Зağıl
- -аң/-ең/-ың/-ің/-ң
- -алаң/-елең/-лаң/-лең
| Дәріс 5. ҮСТЕУ, ЕЛІКТЕУІШ СӨЗДЕР, ОДАҒАЙДЫҢ СӨЗЖАСАМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ОҚЫТУ
1.Үстеудің сөзжасамдық жұрнақтары 2.Үстеудің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы. 3.Еліктеуіш сөздер мен одағайдың сөзжасамы 4.Үстеу, еліктеуіш сөздер мен одағайдың сөзжасамын оқытудың әдіс-тәсілдері Үстеудің сөзжасамдық жүйесінің басқа сөз таптарынан ерекшелігі- оларда жалғаулардың түбірге кірігіп, көнеруі арқылы туынды үстеудің жасалуы. Мысалы, алға, бірге, әзірге, лезде, етпетінен, баяғыда, жайымен, ретімен сияқты үстеулер түбір сөздерге барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауының кірігіп көнерунен жасалады. Бұл тілдік құбылыс басқа ірі сөз таптарында жоқтың қасы. Тек сын есімде өзге, басқа сияқты жекелеген сөздер ғана осы жолмен қалыптасқан. Үстеудің сөзжасам жүйесінде бұл тәсіл арқылы аумақты бір топ туынды үстеулер жасаған. Сондықтан оны үстеу сөзжасамының өзіндік ерекшелігі деп тану керек. Тілде қалыптасқан сөзжасамдық тәсілдердің бәрі дерлік туынды үстеу жасауға қатысады. Туынды үстеу жасауда синтетикалық тәсіл бірсыпыра қызмет атқарады. Ғалым Қ.Есенов үстеудің 27 сөзжасамдық жұрнағын көрсеткен. Рас, оқулықтарда олардың саны аз көрсетіліп жүр. Туынды үстеу жасауда аналитикалық тәсілде елеулі қызмет атқарады, ол арқылы жасалған күрделі үстеулер бірсыпыра: бұратала (бір жолата), биыл, бүгін, жайбарақат, жаздыгүні, аққұла (қыдыру), алагөбеде, бірқыдыру, бір жола, бірсыпыра, алмағайып, жеделғабыл, әр заманда, бір жақты (шешті), күн бұрын, түн ауа, алдын ала, бер жақ, соңғы рет, елең-алаңда, күні кеше, ертеден кешке дейін, күндерде бір күн т.б. Үстеудің сөзжасамдық жұрнақтары да жалаң және құранды болып бөлінеді. Жалаң жұрнақтар: -ша, -ше, -ы, -ай, -лық, -са, -се; құранды жұрнақтар –лата, -лете, -кірім, -құрым, -ыртын, -іртін т.б. Синтетикалық тәсілге жалғаулардың түбірге кірігіп, көнеріп, бір түбір сөз жасауын да жатқызуға болады: алға, артта, жүресінен, түнімен, зорға, демде, бірден, кенеттен т.б. Бұл туынды үстеулердегі жалғаулар лексикалық жағынан біртұтас түбір, біртұтас мағына жасағанымен, ондағы түбір мен қосымшаның жігі анық көрінеді, тек мұнда жалғаулар сөзжасамдық қызмет атқарады. Сондықтан оларды туынды көнерген түбірлер деп атаған дұрыс. Қазақ тіл білімінде еліктеуіш сөздерге біршама зерттеу еңбектер арналды. Қазақ тіл білімінің танымал ғалымы Ахмет Байтұрсынұлы . «Тіл-құрал» деп аталатын еңбегінде одағайлардың екі түрін көрсетіп, оның бірін - одағайлар, ал екіншісін – еліктеу одағайлар- деп атайды [8]. Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздерге қатысты арнайы зерттеулер 1948 жылы Ахмеди Ысқақовтың «Еліктеу сөздер туралы» мақаласымен басталып, Шора Сарыбаевтың [9], Б.Катембаеваның [10], С. Ибраевтың [11] еңбектерінде жалғасын тапты. Академик Әбдуәли Қайдар ≪алғашқы тілжасам процесіне белсене қатысып, оның дербес тіл болып қалыптасуына негіз болған тіл элементтерінің бірі – еліктеуіш сөздердің о бастағы ілкі түбірлері»- дей келе, имитатив теориясына қатысты жаңаша көзқарасын көрсетсе [12], ХХ ғасырдың соңында қазақ тіл білімінде дыбыселіктеуіш сөздердің фоносемантикалық бағытта қарастырылуы проф. Көбей Хұсайынның [1], С.Өткелбаеваның [13], А.Исламның [14] еңбектерінде және 2009 жылы жарық көрген Б.Жонкешовтің [15] кітабында көрініс табады. Сонымен қатар, Б. Оспанованың («Қазақ тіліндегі бейнелеуіш етістіктердің этнолингвистикалық сипаты») айтуға болады. Мысалы, Сарқ/ Зağıl – cудың дыбысына еліктеу. Бұл еліктеуіш түбірден екі тілде де судың ағысын, сұйық нәрсенің қайнаған күйін білдіретін сөздер қалыптасқан. Мәселен, қазақ тілінде сарқы- «сұйық затты тік көтере түгел құю»; сарқылдау «бұрқ-сарқ етіп қайнау»; сарқырау «судың биіктен төмен қарай күшті сарынмен құлай ағуы»; сарқырама «биіктен құлай аққан су» мағыналарын білдіреді. Осы түбірден сарқ-сарқ, сарқ-сұрқ қос сөзді еліктеуіш туындаған. Мысалы бұл лексемалар әдеби контексте былай қолданылады: Ортадағы екі темір пеш жан-жағына жалын атып, есік жақтағы төрт үлкен қазан сарқ-сарқ қайнайды (Ғабит Мүсірепов). Есік алдындағы божылдаған самауырлар да булығынан буы бұрқырап, қақпағын көтере сарқ-сұрқ қайнап, екі иінінен дем алады (С. Жүнісов, Өшп. іздер). Кейбіреулердің пісірген қара көжесін ауыз тиіп қана қойып, менікін түк қалдырмай сарқып ішіп кетер еді (Шерхан Мұртаза). Ет асқан тай қазан сарқылдап қайнап жатыр (Әбдіжәміл Нұрпейісов). Суының сарқырап аққанына дейін біздің Ақсайға ұқсас (Шерхан Мұртаза). Еліктеу сөздер синтетикалық (морфологиялық), яғни әртүрлі сөз таптарына жұрнақтар жалғану және аналитикалық (сөздердің қайталануы, қосарлануы) сөзжасам тәсілдері арқылы жасалады. 1. Еліктеу сөздердің синтетикалық (морфологиялық) тәсіл арқылы жасалуы 1) Еліктеу сөздер -аң/-ең/-ың/-ің/-ң жұрнағының төмендегі сөз таптарына жалғануы арқылы жасалады: а) негізгі (түбір) еліктеу сөздерге: арс-аң, ырс-ың, бырт-ың, болп-аң, елп-ең, жалт-аң, томп-аң, быж-ың, қалт-аң, қорп-аң және т.б.; ә) кейбір етістіктер мен есім сөздерге: ағар-аң, былға-ң, дал-аң, домала-ң, жайна-ң, жырт-ың, көлбе-ң, қызар-аң, сыла-ң және т.б.; б) тілімізде қазіргі кезде жеке-дара түбір ретінде қолданылмайтын, бірақ бастапқы кездерде еліктеу сөздердің түбір тұлғалары болған деп жорамалдауға болатын «өлі түбірлерге»: арб-аң (арбай), ерб-ең (ерби), жарб-аң (жарби), қорб-аң (қорби), адыр-аң (адырай, адырақ), бажыра-ң (бажырай), майм-аң (майми, маймақ), кірж-ің (кіржи, кіржік), қайқ-аң (қайқай, қайқи, қайқы, қайқақ), қылм-ың (қылми, қылымсы), соп-аң (сопай, сопи, сопақ), сид-аң (сиди), шош-аң (шошақ, шоштиған) және т.б. 2) Еліктеу сөздер -алаң/-елең/-лаң/-лең жұрнағының төмендегі сөз таптарына жалғануы арқылы жасалады: а) кейбір негізгі түбір еліктеу сөздерге: арс-алаң және т.б.; ә) кейбір етістіктерге: бұр-алаң, иір-елең, соз-алаң, шұба-лаң және т.б.; б) тілімізде қазіргі кезде жеке-дара түбір ретінде қолданылмайтын, бірақ бастапқы кездерде еліктеу сөздердің түбір тұлғалары болған деп жорамалдауға болатын «өлі түбірлерге»: арс-алаң, томп-алаң, еңк-елең және т.б. 2. Еліктеу сөздердің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы 1) Еліктеу сөздер осы сөз табына жататын лексикалық бірліктердің қайталануы арқылы жасалады: а) бір буынды еліктеу сөздердің қайталануы арқылы жасалған еліктеу сөздер: арс-арс, борт-борт, быж-быжт.б.; ә) екі буынды туынды еліктеу сөздердің қайталануы арқылы жасалған еліктеу сөздер: арбаң-арбаң, алшаң-алшаң, ағараң-ағараң т.б.; б) үш буынды туынды еліктеу сөздердің қайталануы арқылы жасалған еліктеу сөздер: бажыраң-бажыраң, қодыраң-қодыраң, домалаң-домалаң және т.б. 2) Еліктеу сөздер осы сөз табына жататын лексикалық бірліктердің қосарлануы арқылы жасалады: а) алғашқы сыңары ашық (немесе қысаң) дауысты, екінші сыңары қысаң (немесе ашық) дауысты болып келетін, сыңарлары бір буынды қосарланған еліктеу сөздер: арс-ұрс, баж-бұж, жарқ-жұрқ, шап-шұп, шалп-шұлп, бұрқ-сарқ және т.б.; Одағайлардың қайталану арқылы жасалуы. Тракторға теңеу таппай, жұрт абыржып, аузына келгенін айтты - Паһ-паһ! Күйше күркіреуін қарашы! (Ғ.Мұстафин). Бай-бай-бай, сорлы-ай, мені біреумен кетіп Одағайлардың түбір сөздер арқылы жасалуы. Осы күнгі апыр-ай (а, пір-ай), ойпыр-ай, япырай, әупірім-ай, әттеген-ай, сияқты туынды одағайлар о баста бунақ құрап айтылған жеке сөздер екені айқын. Одағайлар бірінен соң бірі дүркін-дүркін қайталанып, қосарланып айтылғанда, сол одағайлар арқылы жеткізейін деп отырған сезімнің күштілігін не ишараның, бұйрықтың қаттылығын, қатаңдығын білдіреді. Тек-тек-тек!, Бай-бай-бай-бай!, Һай-һай-һай-һай! т.б. Одағайлардың қосарланып, қайталанып айтылуында белгілі бір заңдылық бар. Бір топ одағайлар қосарлап айтылмайды. (Тәйірі! Қап, Ту! Бәсе! Астапыралла!) жүктеу/скачать 116.13 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|