Дәрістер. 1 тақырып. Философия, оның пәні мен қоғамдық маңызы
Элея мектебі. Парменид пен Зенон
жүктеу/скачать 2.79 Mb.
|
| Элея мектебі. Парменид пен Зенон.
Парменид (Vқ-V б.ғ.д.) Элеяда дүниеге келеді. Өсе келе ол өзінің философия мектебін құрады. Парменидтің философия ғылымындағы жасаған жаңалығын асыра бағалау өте қиын, өйткені, ол грек ой-өрісінің шеңберінде алғашқы рет Болмыс мәселесін қойып, оны өзінше шешеді. Сонымен, философия ғылымының негізгі тарауларының бірі – онтология дуниеге келеді (ontos-грек сөзі, болмыс, logoc-білім). Парменидтің ойынша, Дуние жөніндегі ақиқатқа бір ғана жол бар – ол: “бар нәрсе бар, ал жоқ нәрсе - жоқ, өмір сүрмейді. Олай болса, бізге жалғыз ғана жол қалады – ол Болмыс². Жоғарыдағы көрсетілген ой-пікірден келесі тұжырымдар шығады: 1. Бар нәрсе бар, болып жатыр; 2. Жоқ нәрсе жоқ, өмір сүрмейді; 3. Олай болса, пайда болу (дуниеде болмағанның пайда болуы) және құру (бар нәрсенің жоқ болып кетуі) деген жоқ, өмір сүрмейді; 4. Кеңістік (қуыс) және уақыт (қазіргінің өткен шаққа ауысуы) жоқ, өмір сүрмейді; 5. Бар нәрсенің бәрі – толы; 6. Барлықтың, құрамдас бөліктері жоқ (олай болса, кеңістікті мойындауға тура келер еді), ол – біртұтас; 7. Барлық біреу болғаннан кейін, ол кемеліне келген; 8. Қозғалыс жоқ, өйткені, кеңістік жоқ. Болмыс туылған жоқ және жоғалмайды да. Өйткені, болмыс бейболмыстан пайда бола алмайды, оның себебі бейболмыс – жоқ. Болмыстан ешнәрсе пайда болмайды, өйткені, ол өмір сүріп жатыр. Болмыстың уақыты – мәнгілік, қазір, өйткені өткен шақ - ол жоқ, ал болашақты алатын болсақ - ол да әлі жоқ. Болмыс турақты және қозғалыссыз, өйткені қозғалысты мойындау бейболмысты мойындауға тең, ал ол - жоқ. “Мұндай тұжырымдарға мен ақыл-ой арқылы келдім², -дейді Парменид. Екінші жалған жол – ол сезімдік таным жолы. Ол жол бізге өлім мен өмірдің бар екенін, Дуниедегі заттармен құбылыстардың бәрінің өзгеріп отыратынын, бір нәрсенің Дүниеге келіп, екіншінің Дүниеден кетіп жатқанын көрсетеді. Бірақ, осы күнделікті өмірден алған тәжірибеге қарамастан, Парменид Дүниедегі сандық және сапалық өзгерістерді ешқандай мойындамай-ақ қойды. Оның мұндай көзқарасының қателігін көрсеткісі келетіндер ой-шеңберінде оны жасай алмады, өйткені оның негізгі себебі – ой арқылы қозғалысты қамтудың, бейнелеудің орасан-зор қиындығы. Керісінше, қайсыбір өзгеріс пен қозғалысты ой арқылы теріске шығару - анағұрлым жеңілірек. Міне осы жолға түсіп Парменидтің тұжырымдарын қолдаған ойшыл Зенон болды. Зенон Элея топырағында б.ғ.д. Vқғ. аяғында дүниеге келеді. Аңыздар бойынша ол өз заманының саяси өміріне ат салысқан ойшыл болса керек. Тиран Неарх оны тұтқынға алып оның билігіне қарсы шыққан адамдарды айт деп қинаған кезде Зенон өз тілін тістеп кесіп тиранның бетіне түкіріпті–міс дейді. Екінші аңыз, керісінше, тиранның ең жақын достарын соның жаулары ретінде көрсетіп, Зенон оларды бір-біріне айдап салу арқылы елді сол тиранның билігінен құтқарды,- дейді. Ал енді Зенонның философиялық көзқарастарына келетін болсақ, ол Дүниенің болмысын мойындаған, бірақ кеңістікті жоқ деп есептеген. Дуниедегі болмыстың табиғаты жылы мен суық, дымқыл мен құрғақтың қосындыларынан тұрады. Адамның өзі жерден, ал оның жан-дуниесі жоғарғы көрсетілген 4 элементтің тең қосындыларынан тұрады деп есептеген. Зенонның еңбектерінің негізгі жақтары Парменидтің көзқарасын жақтау жолындағы көптік пен қозғалыстың жоқтығы жөніндегі дәлелдемелері. Белгілі бір нәрсе қозғалыста болып шыққан жерінен басқа нүктеге жетуі керек. Бірақ, ол мүмкін емес, олай болса дұрыс емес. – Неге? - Өйткені, зат алдағы нүктеге жету үшін қашықтықтың жартысын өту керек, ол үшін – жартының жартысын т.с.с. шексіздікке кете береді. Олай болса, зат қозғалмайды, бір орнында қала береді, - дейді Зенон. Екінші дихотомия (грек сөзі,- қаққа бөлу деген мағна береді) “Ахилл². Жүйрік Ахилл өте баяу қозғалатын тасбақаға жете алмайды. Оның дәлелдемесін жоғарыда көрсеткенбіз. Үшіншісі – “Оқ². Садақтан атылған оқ тұрақты, қозғалмайды. Өйткені, әрбір уақыттың сәтісінде атылған оқ белгілі кеңістікте тұрақты орын алады. Келесі сәтте – келесі кеңістікте тұрақтайды. Ал тұрақтаулардың қосындысы – тұрақтылықты береді. Олай болса атылған оқ қозғалмайды. Зенонның көптікті теріске шығаруға арналған дәлелдемелері де қызықты. Көпшілік көп бірліктерден тұрады, бірақ ол мүмкін емес. “Егер Дуние көп болса, онда қажетті түрде, олардың саны өздерімен тең. Бірақ олар шексіздікке кетеді, өйткені, екі дуниенің ортасына тағы бір дуниені, олардың екі ортасында тағыда екі дуниені орналыстыруға болады, яғни бұл да шексіздікке кетеді. Олай болса, тек біреу ғана бар, ал көптік жоқ². Зенон өзінің дәлелдемелерімен Логостың мәртебесін жоғары көтеріп қозғалыс пен көптікті әрі қарай оймен зертеудің, бейнелеудің қажеттігін басқа ойшылдарға көрсетті. Элей философиясының өкілдерінің бардың біреу екені ғана және оның қозғалмайтындығы басқа ойшылдарды қанағаттандырмады. Дүниедегі қозғалыстың бар екені барлық адамдарға аян. Олай болса, ол мүмкін. Ал қозғалыс болса, онда Парменидтің бірлігіне негізгі соққы тиеді. Бұл пайда болған жаңа ой-өрісін дамытқан Эмпедокл болды. жүктеу/скачать 2.79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|