Эзотерикалық діндерге Массон ілімі

Оның шығу себебі ертедегі Патша Соломонның храмын түрғызуға байланыстырып көрсететін аңызбен байланыстырады. Олардың алға койған мақсаты - барлық адамдар, нәсілге, үлтқа, діни айырмашылықка, мәдениет деңгейіне карамастан - ерікті, тендік және бауырлык, шын сүйіспеншіліктің патшалығы, «жұмақ жерде болсын» - дейді. Бүндай максат тек өнегелі, акыл-парасаттың дамуына байланысты, әрбір адам жан-жакты дамығанда ғана жетеді деді. Осындай мақсатка жету жолында кедергі болатын нәрсе, ол дін және үлттық мемлекет. Әдеттегі діндерге карсы шыға отырып Масондар гуманистік дінді шығару керек деді, діни мораль ынтымақтық моральға ауысуы керек. Мосондардың екінші максаты: үлттык мемлекетті жою, осымен тығыз байланысты монархияны да, оны уакытша республикамен ауыстыруға болады. Масондардың ең соңғы идеалы - аса күшті мемлекет күру. Ол мемлекетте барлық азаматтар еркін-ді, тең және бауырмалды, олардың Құдайы - адамгершілік, дінсіз мораль, оларды реттеуші адамның ақыл-санасы.

Олардың қауымдық кұрылысы: Иоанновтық (көк түсті) үш төменгі депчейден түрады: окушы, жолдас және мастер. Олардын, мәселесі -этика. Андреевтік (қызыл) - 30 дәрежеден түрады, өздерінің жауларына өте катаң. Ең бір кішкентай одактык тобы - ложа депаталады. Оны баскарушыны - стула мастер депатайды. Ложалардың аттарын киелі адамдардың, мифологиялык персонаждардың аттарымен, символдармен т.б. аттармен атайды. Масон ордендері конспиративті. Олар барлық континетте бар десек те болады. Олардың мүшелерінің аттарын атасак: Бен Франклин және Дж.Вашингтон, Моцарт, Гете, Робеспьер, Марат, Пушкин, Лермонтов және т.б. осы кездегі көптеген мемлекет орнында жүмыс істеген және де казіргі кезде жүмыс істеп жүрген адамдардың аттарымен де байланысты.

Негізгі әдебиеттер: 4, 6, 9, 10, 11, 13.

Қосымша әдебиеттер: 1, 3, 8.

№8 тақырып « Діни философия, Будда философиясы».

Діни көзқарастың даму процесінде олардың өкілдері философиямен таныса отырып, философиядан категориялық айрмашылықтарын алып, діннің теориясына қолданғанда, оны теология деп айтамыз. Теология – Құдай болмысын зерттейтін ілімдік көзқарас, белгілі бір діннің жүйесінің философиялық саласы.

Теология философияның рационалды категорияларын иррационалды тұрғыда (Құдай, күнә, о дүние және т.с.с.) кеңінен қолдану процесінде жаңа ағымдық сала пайда болды, оны біз діни философия деп айтамыз. Екінші жағынан, қандай бір діннің Құдай туралы философиялық мәселелер мен шұғылдану жағын теология деп айтуға болады.

Қандай бір ірі діни ағым болмасын өзіндік «діни философиясы» болады. Сондықтан діни философияны тереңірек жеке-жеке үлкен діндердің философиясы арқылы қарастырайық.

Үнді халкының тарихи дамуымен байланысты олардың да философиясы үш дәуірден тұрады: 1) ведтік кезең; 2) классикалык немесе брахмандық-буддалық кезең; 3) индуистік кезең;

Упанишадта Ведтердің беделін, адамның тәні өлгенімен жаны өлмейді деген көзкараска карсы қолданды. Үнді философиясының классикалық кезеңінде Веда және Упанишадтардың күшті ықпалымен көптеген философиялық мектептер шықты: ортодоксиялы мектептер (Санхья, Ньяя, Вайшишика жэне т.б.) жэне ортодоксиялы емес мектептер (Чарван, Лакоята).Мұндай мектептердің шығуыматериализм мен идеализм және діни көзкарастардың карама-карсы күресу бірлігінде еді. Осындай әр түрлі философиялык мектептер айтысы білімнің дамуына және логиканы өмірге әкелуіне жәрдем берді. Үнді логикасы жөніндегі алғашқы мәліметтерді ертедегі будда деректемелерінің өзінен-ақ алуға болады, одан джайнизм әрі дамыды.

Буддизм философиясының негізгі категориясы дхарма болса, ол да мәңгі, рухани монады (жекелік принциптерінің бірі) мәңгі және ол -материяның негізі. Дхарма бойынша болмыс - ауысып тұратын субстанция. Ауысу процесі жеке адамды және тануға болатын әлемді шығарады.

Будда ілімінде әлемнің кашан және қайдан шыққаны туралы түсінік жоқ. Олар индуистерге ұксас, әлемді цикл ретінде кабылдайды. Күн, әсіресе, ай циклдары ретіне толық айдан кішірейіп, одан қайтадан толып отыратын фазаларына , ұқсатып әлемді қарастырады. Айырмашылығы - егер де айдың фазалық ауысуы 28 күндік цикл болса, буддалық ілім бойынша әлемдік фаза 432 млрд жыл (маха-кальпа) болып есептелінеді. Әрбір цикл төрт «ғасырдан» тұрады. Әлемнің өзі миллиард ғарыштык системадан, эркайсысы жер мен аспан және жер астылық системадан тұрады.,

Әрбір циклдік өмірдің шығуына, оның кайталануына дем беретін карма күші. Карма - жаңа туылуға, дамуға жәрдем беретін мистикалык күш. Карма - ойлау күшімен, сөзбен, іс-әрекеттерімен шығатын күш немесе энергия. Ол біздің әлем системамызда орналасқан әр түрлі күштік, энергиялық формаларды шығарады, ол - ойлау қабілеті, дене күші, жыныстык, әлеуметтік жағдайлар.

Сол себептен буддизм ілімінің ең жоғарғы мақсаты әрбір адам кармадан бос және қайта туылуда касіреттен аулак болуға тырысады. Ондай жолға Үш Асыл қазына аркылы жетуге болады: Будда, Дхарма және Сангха. Осы үш қазына будда ілімінің практикалык жолының негізі десек те болады. Ондай «үштік баспана» әдейілеп айтылатын формалар (мантра) кайталанып айтылады. Нағыз сергектенгенде Буддаға, Татхачатка (толық сергектенген адам) бас ию немесе тэжім ету.

Осы үшеуіне сенген адам қайта тууда "адамнан" кейінгі формада тумайды.«Будда, Дхарма, Сангха баспанасын іздеймін?» деп айтатын сөздің екі деңгейлік мағынасы бар десек те болады. Бірінші, дхарма тәжірибесі аркылы Буддадан мысал (үлгі) алу керек: сыйлык беру (дана), өнегелік тәрбие беру (шика) және медитация аркылы (самадхи) данышпандықка ұмтылу (Прадкия). Екінші, «Үш қазына» - Нирванаға және жерде бакытты өмірге жету жолы.

Ислам дінінің Үнді жеріне таралуына байланысты монетеисттік ілімдер шығады - кабирпантхи, синкхтар, ал XIX ғасырдан бастап батыс философиясының әдісімен теистік немесе пантеисттік (Тагора, Ганди) ілімдері өpic алды. Қазіргі кезде Үнді философиялык ілімінде теософиялық қауымдар, мистикалық ағымдар (Елена Блаватская) басым болып келеді.

Будда дінінің өзі махаяндык таралуының арқасында Үнді мемлекетінен тыс тарап, көптеген ағымдар шыкты. Қытай және Жапониядағы ваджаяна тарауында махаяна іліміне өзгерістер ендіріліп, Нирванаға барлық тірі жандар бара бермейтіндігін дәлелдеуде. Ал Қиыр Шығыста және Тибеттегі ламаистердің діни философиялық көзқарасында Нирванаға барлык тірі жандардың бара алатынын дәлелдеуде. Оның казіргі мектебінде Чжэнь Янь(Қытайда) «осы денеде Будда бол» деген доктринасына әрбір тірі адам осы өмірде Будданың денесіне айналуға болатындығын дәлелдейді. Мұндай козқарасты көптеген Азия мектептері де ұстанады.

Христиан ілімінің немесе догмаларының кұрылуына тікелей Филон Александрийский (Иудейский) философиясының көзкарасы үлкен жәрдем берді. Ол иудей догмасын грек философиясымен (Платон, Стоицизм, Пифагор) қосты. Оның негізгі философиялык категориясы «логос» деген ұғымнан кұрастырылды. Логос (ақыл-ой) -жоғары идея және де ол жоғарғы Періште (касиетті pyx), иудей заңы мен табиғат заңы бірдей адамзатка үлкен мағынасы бар. Филон Александрийскийдің айтуынша әрбір адам, ақыл-есі барлар, ақыл-ес денемен байланысты, жаксы мен жаман осы екі жакты қинайды. Адамдардың максаты логостың заңымен және Қүдайга ұксап экстаз арқылы бірігу керек. Миссия барлык адамзатты күнәдан құтқарушы. Бертін келе Иисус Христос адам сияқты болғанымен де, ол адам емес, Құдайдың өзі, ол дүниеге келеді де, кайтадан ғайып болады, енді тек адам ойында, көңілінде ғана сакталады деді. Сонымен Филон Христиан діни философиясынын қүрастырылуына үлкен үлес қосты. Ол туралы Ф.Энгельс Христиан дінініц атасы деп аталады.

Екінші бір Христиан философиясынын шығуына үлкен үлес косқан Рим стоиктері, әсіресе, Сенеканың (б.д.д. 4 ж. - б.д.д. 65 ж.) ілімі үлкен орын алды. Стоиктердің пікірінше, дүниенің екі бастамасы бар: енжарлық және белсенділік. Енжар нәрсеге материя жатады да, ол өздігінен дами алмайды. Стоиктер логосты белсенді бастама, рух, Қүдай деп түсіндіреді. Адамның ақыл-ойы Құдайдан, ол әлемге күш беруші оттегі деп таниды. Сенеканың Қүдайы табиғатқа да ұксап кетеді. Осы жерде стоиктер, әсіресе, Сенеканың ілімі Христиан дінінің этикасының құрылуына ыкпал етеді. Сондыктан болар Сенеканы классиктер Христиан дінінің ағасы десек те болады депкөрсетті.

Православиеның діни-философиясының алғашқы кезде қалыптасуына Византия философиясы үлкен әсерін тигізді. Византия философиясының өзі гректердің әкей шіркеулерінен (Отцы церкви): Прокопий Газыдан (465-525), Леонтий Византийский (475-543), Иоанн Дамаскин (675-753), патриарх Фотий (820-891) және т.б. өкілдердің шығармаларынан күрастырылды. Олар Христиан дініне Аристотель логикасын қолдана отырып, Христиан философиясын күрастыруға ұмтылды. Әсіресе, Иоанн Дамаскиннің негізгі еңбегінде «Источник знаний» білімнің кайнар көзі қандай да бір білім болмасын, оның бастамасы «откровениеден» (аян беруден) алынады деді. Оның аркасында Христиан дінінің ілімі бірінші рет бір жүйеге келтірілді, дербес христиандык догмасын калыптастырды десек те болады. Дамаскиннің айтуынша, философияның көздеген максаты - даналыкка ұмтылу, ал даналыктың ең биік жолы Құдайда - деді. Сонымен, ол философияны богословтық ілімінің кызметкері етуге тырысты. Оның айтуынша, философия аркылы адамзат қоршап түрған рухани және материалды әлемді таниды және де енжарлық норманы, христиандык ошак, коғамдык өмірді тануға болады. Оның догмалық жүйесі діни ғибадаттың заңдарында камтылды. Ол бірінші болып иконды, кресті, әр түрлі «киелі» діни атрибуттарға үлкен діни мән беріп, оларды корғады. Кейінгі ғасырлардан бастап Византиялық философияда мистикалық және иррационалдык бағыттар басым бола бастады. Олардың өкілдері: Григорий Паламы (1296-1359), Николай Ковасилы (1320-1371) жэне т.б., Құдай болмысын тану жэне кызмет етуді мистикалык, аскетикалык, трансцендентальдік жолдармен болады деп түсіндірді.

Григорий Паламының (психостардың идеологі) айтуынша, Құдайдың кайырымдылығына жету үшін әр түрлі өсиет сөздер айтудың орнына табиғатты пайымдап карау арқылы шомылу, экстаздык шокыну, «еркектікті» өлтіру, бұлар кейіннен Православие догмасының доктринасы болды.

бірлігі», «үштік Құдай» деген ұғымдар аркылы карастырылады. Оның философиясы Батые Европа және Шығыс ойшылдардың синтезі десек те болады.

В.С.Соловьевтің жалғастырушы атақты дін қызметкері П.А. Флоренскийді атап өтұге болады. П.А.Флоренский өзінің көзкарасын көптеген шығармаларда жазып көрсетті. Олардың ішінде «Столп и утверждение истины» деген шығармасы Соловьевтің мистикалык көзкарасын колдайды, әсіресе, біртұтастык, Софии туралы және де кейбір православиялык догмаларын жаңарту: үштік бірлігі, аскетизм туралы және иконды сыйлау туралы. П.А.Флоренскийдің көзкарасы бойынша акикат дегеніміз - жоғарғы, кұдіретті рационалдық бірлік. Оны барлық «тірі реалистерге» ұқсап логика заңымен қабылдай алмаймыз. Ақикатты біз тек интуиция аркылы ғана ашамыз. Тек дін әсерленушілікте - қозғалу процесінде - жоғарыдан төменге, тұтастыктан шексіз көпшілікке жүруде ғана ақиқатка жетеміз.

Орыстың діни-философиясына үлкен із калдырған атақты ғалым С.Н.Булгаков (1871-1944). Ол шығармаларында («Два града» жэне «Свет невечерний» т.б.) өзінің негізгі діни философиясы аркылы Соловьевтің «біртүтастык» идеясын әрі карай дамытты. Оның негізгі идеясы барлық көзкарасты дінге бағындыру және сонымен бірге таза діннің сорақылықтарынан арылу үшін ғылымды, философияны және дінді «синтездеуге» тырысты.

Оның айтуынша, әлем жоқтан жаралды. Жасалу актысы - болмыс емес болмысқа айналуы (укон мэонға) немесе абсолюттің екіге бөлінуі. Жоқ зат (құбылыс) өзекті болмысқа айналады, Құдайдың күдіретті сөзімен аспандағы денелер, өсімдіктер, жануарлар жасалады.

Келесі бір метафизикалык мәселе - софия әлемі туралы ілім. София туралы ілім Булгаков философиялык және богословиялық жаратушы және жараткандардың аракатынастығы туралы шешіліп жатады.

Қатолицизм философиясы Христиан дінінің батыстың ағымы болып бөлінгеннен соң шығады. «Католиктер» деген ұғы 150 ж. Христиан дінінің баска ағымдарына қарсы түрушы ағым ретінде пайда болды. Ал, олардың философиясы әулие Августи Аврелий Блаженның (354-430) ілімімен тығыз байланысты. Әулие Августиннің өзі католик философиясына дейін манихейстердің, скептиктердің жэне неоплатониктердің мектептерінен өтіп келді. Сол себептен католицизм философиясы да тамырымен ерте гасырдағы философиялық, діни теологиялық ілімдерден шыққан десек те болады. Ең бірінші, үлкен дәуір уағын Әулие Августың католицизм философиясына жаткызамыз. Олардың кайнар көзі Платоннан алынады. Екінші бір даму кезеңіне Әулие Фома Аквинскийдің дәуірін айтуға болады. Олардың кайнар көзі Аристотельден алынады.

Әулие Августиннің діни философиялык негізі: «күні бұрын болжау (тағдыр)», әрбір адамның тағдырын Қүдай күні бұрын болжап біреуге шаттык өмір, екіншілерге қарғыс өмір шешіп кояды. Құдай -жоғарғы болмыс. Қүдай дүниені жоқтан кажеттілікке байланысты емес, өз еркімен жаратты. Адамзаттың тарихы екі қарама-карсы патшадан тұрады: Құдайға карсы, жер бетіндегі қызыкқа әуесқойлар (светский мир) және Құдайлық патша. Құдайлык патша аспанда емес, жер бетіндегі «әділетті» патшаларды айтады (теократиялык мемлекет). Құдай әлемді жаратканда материалды формада жаратты, сонан кейін әрбір материалдык формалар жеке-жеке дамыды. Адамныц жанын Құдай жараткан. Жан мәңгі емес. Адам туған кезде Құдай оның жанын жоқтан кайтадан жаратады. Августиннің айтуынша, адамның ақыл есі дербес ойлар шығарады. Оның негізі - Құдай. Сол себептен Құдайдың болмысын (үғымды) адамның ойынан шығарып түсінуге болады, сондықтан идея объектіден шықпайды, ол - субъектінің жемісі. Оның онтологиялықілімінен және Құдай туралы, абсолюттік болмыс ретінде қостыруларынан неоплатонизмқұрастырылды.

Алғашқы иррационалдык жэне мистикалык дәнінен кейін католицизм философиясының жаңа ағымдык бастамасы шығады. Оны неотомизм немесе рационалдық дәстүрлік Аристотель мен орта ғасырдағы схолостикалық, атакты өкілі Фома Аквинскиймен (1225- 1274) байланыстырамыз.

Фома Аквинский Аристотель ілімін теологиялык тұрғыда түсіндірді, соның аркасында аристотелизмді Христиан дініне сай ыкшамдау нәтижесінде «томизмдік» ілім пайда болды. Оның негізгі шығармалары: «Мәжүсилерге қарсы сумма», «Теология суммасы» және баска. Оның негізгі философиялык ілімі: сенім мен сананың үйлесімділігі. Оның айтуынша, акыл Құдайдың болмысын саналы түрде дәлелдеп, сенімнің акиқаттығына карсы пікірді қабылдамайды, барлык өмір сүретін заттар Құдайдың қүдіреті бойынша қалыптасады.

Католицизм философиясы казіргі кезде екі ағымнан түрады: неотомизм және неосхолостицизм.

Тейярдың философиялык категориясы «эволюционизм», осы үғым бойынша өзінің негізгі философиялык принциптерін дамытты. Оның айтуынша, әлем үздіксіз карапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға дамып, өзгеріп отырады. Сан салаға өзгеріп отыру процесінде жан пайда болған сапалық өзгерісті секіртпелі деп айтуға болады. Әрбір секіртпелік өзгеруді этап деп көрсетсек, алдыңғы этап соңғы этапты жокка (отрицание) шығару алқасына, соңғы этап эволюциялық жокка шығару дейміз. Эволюция белгілі бір нүктеден басталады, оны «Альфа нүктесі» деп айтамыз. Әлемнің ең бір киын қиыстау нүктелік дамуы келесі этаптан тұрады: неорганикалық табиғат (өмірдің шығу алды), органикалық материя (өмір), рухани әлем (ақыл, ноосфера) және Құдай (Омега нүктесі). Тейяр үшінші этаптык дамуға үлкен көңіл бөледі. Бүл этап адамның шығу және дамуынан тұрады. Сондықтан адам эволюцияның биологиясы, бірақ өткен этаптармен тығыз байланысты. Бұл этап осы әлемде айрықша орын алады, себебі осы деңгейде әлемнің дамуы ең шыңына жетеді, рух, ақыл, ой пайда болады.

Протестантизм - Христиан дінінің реформация (ХҮІ) кезеңінде пайда болған үшінші түрі. Оның негізінде типологиялық айырмашылығы (православиядан, католицизмнен) игілік адамға шіркеу арқылы емес, тікелей Құдайдан беріледі, «арылуға» адамның жеке басының сенімі мен жаратушының шапағаты арқасында ғана қол жеткізеді. Осы догматикалык көзкарас протестан философиясының және теологиясының негізі болып калыптасты.

Протестант философиясының және теологиясының ортодоксиясыңың негізін шығарған адамдар М.Лютер (1483-1546) мен Ж.Кальвин (1509-1564) және т.б. М.Лютер адам мен Құдай арасындағы делдал ретіндегі шіркеу рөлін теріске шығарды. «Адамды қүткару», - деді Лютер: «Қайырымдылық істерді», күпиялықты, әдет-ғұрыпты орындауға байланысты емес, оның сенімінің шынайылылығына байланысты. Дүниеде екі түрлі әлем бар: «Құдай патшалығы» және «Кәдімгі өмір тіршілік патшалығы», біріншіде адамдарды ақтап, арылуға болатындығы, екіншіден, күнәлік шығады, бірак та оған қарсы іс-әрекеттер жасауға, тәртіптілік ендіруге болады.

ХІХ-ХХ гасырлардың басында протестан дінінің Либералды теология деген философиялық ағымы дамыды. Олардың атақты өкілдері лютеран теолог И.Землер (1721-1791), философ-теологтар Ф.Шлейермахер (1768-1831), Ф.Баур (1792-1860), Д.Штраус (1808-1874) және т.б. болды.

Мұсылманның діни философиясы тек бір ғана арабтарға жатпайды, араб тілінде сөйлейтін, сол дінді ұстайтын ұлттардың данышпан өкілдерінің философиясы деп айтамыз. Ондай өкілдер үлкен өркениетке жеткен елдердің (Иран, Египет, Греция т.с.с.) философиялық көзкарастарынан кұрастырылды. Сондықтан мүхылман философиясы өзінің кұрамына ерте замандағы Иран (парсы халкының), грек, индустардың және мұсылман теологиясының эклектикалық (әр түрлі, көбінесе қарама-кайшы көзқарастар, теориялар) қосындысынан тұрады. Мұсылман философиясы мұсылман теологиясының дамуымен тыгыз байланысты. Ондай дамушылықты сапалык тұрғыда қарастырсақ, төрт кезеңге боліп қарастыруға болады: 1) алғашкы мұсылман теологиясының кұрастырылу уағы (арабтың); 2) Шығыс елдерінің исламдық философиясы (персиялық); 3) теологиялық философия (суфизм); 4) Түркі және казіргі кездегі мұсылман философиясы.

Бірінші мұсылман теологиясының қүрастырылуына негізгі философиялык категориясы сұрауларға жауап іздеу арқасында құрастырылды. Мұндай категориялар: Күнә деген не? О дүние, «Қүдай болмысы», «еркіндік», «Тағдыр» және т.б. ұғымдарға жауап іздеу жолында қалыптасады. Осындай сүраулардың шығуына Құрандағы және Хадистердегі (суннадағы) қарсы және кайшы догмалар тудырады. Сонымен қатар алғашқы кезеңдегі исламның заң күшіне келтірілген догматикасы болған жоқ. Сол себептен Құранның дүниетанымдық жақтарын әрбір мектептер өз еркімен түсіндірді. Осының арқасында Құранның көптеген қасиетті (Сакральды) мәтіндері метафорлык, екі-үшты түрде түсіндіріліп, мағынасы бүзылды. Осыдан барып еркін ойшылдар пайда болды. Ондай еркін ойлылар немесе еркін ойлаушылар ішінен Мұхаммедті кәдімгі адам ретінде, ал Қүрандьт жай әдеби шығарма есебінде кабылдайтындар да пайда болды. Осындай «түсіндірмелікпен» шұғылданатын адамдар кейіннен (ҮІІІ гасырдың ортасында) діни-саяси топқа айналып алғашкы теологтардың кауымын кұрастырды.

Алғашқы теологтардың философиялык сүраулары «тағдыр» (күні бұрын болжау) туралы Египет, Сирия, Иран, Ирак богославтары егесті. Ондай егестіктің корытындысында екі топқа бөлініп кетті. Бірінші топтар - тағдыр - адам гүмырындағы барлык жағдайларды алдын ала пешенесіне жазып қоятын табиғаттан тыс күш бар, ол - Қүдай деді. Оларды джабариттер деп атады. Джабарит (араб, -еріксіз) барлығы Құдайдан деген мағына береді. Олардың айтуынша, Құдай әрбір адамды жасағанда оған өзіндік мінез, кабілет, іс-әрекеттерімен бірге жасады, ол өзінің өмірін өзгерте алмайды.

Джабариттерге қарсы көзкарастық мектеп қүрылды. Адам тағдырын өзгертуге болады, өз өмірінде адам нендей іс-әрекет жасауға өз еркі бар дейтін көзкарастың тобын - Кадриттер деп атады. Кадриттердің(араб, кабілетті, икемді) айтуынша, әрбір адам өзінің іс-әрекетіне өзі жауапты. Кұдай тек жаксы түрғыда ойлайды, сондыктан Қүдайдан жаман нәрсе келмейді. Барлык жаксы нәрсе Қүдайдан да, ал жаман нәрсе адамның өзінен, өзінің жасаған күнәсіне өзі жауапты.

Бастапқы мүсылман теологиясында ең негізгі үш үғымның (категория) маңызын тереңдетіп философиялык тұрғыда карастырсак, олар: «ислам», «дин», «иман». Исламкең мағынада барлық әлем деген түсінік берді. Тар мағынада «ислам» - Құранның заңдарына бағынатын, Құранда көрсетілген әлем. Сондыктан әдетте «дар аль-ислам» (Ислам әлемі) деген мағынада қолданылады. Осыған қарама-карс аль-хаб» (соғысатын жер немесе «джихат») мұсылман емес жерлер, оларды мүсылмандыкка айналдыру керек. Әрбір «дар-аль-ислам» топтары «умм» - нан тұрады. Умм - діни - әлеуметтік қауым, діни -саяси дене.

«Дин»- Кұдайдың анықтауы, сол аркылы адамдар құтылады (күнәдан). «Дин», екінші жағынан, Құдайдың заңы ретінде қабылданады. Мұсылман теологиясында «диннің» негізінде үш элементін көрсетеді: бес «парыз», сенім (иман) және жаксы іс (ихсан). Бес «парыз» немесе бес жол: 1) «таухид» - бір Құдайға сену, бір пайғамбар, Мухаммед кабылдадык; 2) «Салат» - бес кайта намаз; 3) «Саум» - рамазан айында ораза ұстау; 4) «зекет» - садақа беру; 5) «хаджж» - Меккеге кажылыққа бару.

«Иман»(сенім) - өзінің сенімдік объектісіне «күнәлігі». Қүран бойынша айтылған Қүдайға сену «куәлігі», жауап ретінде «Алладан баска Құдай жок, Мүхаммед оның пайғамбары» деп айтылады.

Шығыс мүсылман мемлекеттерінде ғылымның дамуына рационалды философияның әсері үлкен болды. Осының аркасында философия теологияға жақындады, оның атын «фальсафа» (араб. -философия) деді. Бүл антика философиясын негізінен орта ғасырлық философия деп атаймыз. Анығырақ айтканда, Фальсафа Платон және баска да грек философиясымен санаса отырып, өздерінің қолы жеткен ілімі Аристотель болды. Сондықтан бүл философияны Шығыс перипатетикасы деп те айтады.

Көптеген діни топтар, мектептер, секталар, діни ағымдар араб-мүсылман өркениетінде, осы топтардың диспутынан, айтыс-тартысынан, әсті-әсті мүсылманның теологиясы калыптасып, оның атын Калам (грек. -логос) деп атады. Калам Исламдағы еркін ойлаушылықтың логикалык және тарихи бірінші философиясының формасы болды. Ол Ислам догматтарына дінді катып калған сокыр догмамен емес ақылмен қабылдап, түсіндіру керек екендігін көрсетті. Қаламның негізгі тезисі: «Тек жалғыз акылдың соңымен жүр». Қалам бірінші «саудалык теология» - (спекулятивная теология) деп айту, себебі көптеген діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн береді.

Қаламдық көзкарастан көптеген мектептер шығарды. Үлкен мектептерге мутазилиттер, ханбалиттер, ашаритер, суфистер жатады.Мутазилиттер(араб, -бөлінгендер, окшауланғандар) Дамаскіде және Бағдат халифатында ҮІІІ-ІХ гг. үлкен рөл аткарды. Бүндай атты олар аль Хасана аль Басри (728 жылы өлді) және оның шәкірттерінен Амра ибн Убайда (761 ж.өлді), Васла ибн Ата (699-766) бөлініп шыққандары үшін осылай атады. Мутазилит ілімі дәстүрлі Аристотель мен Неоплатоник философиясына бейімделіп дамыды. Рационалды мутазалиттердің доктриналары ақылды сенімнен биік койды. Олардың айтуынша, қандай бір көзкарас болмасын, әрдайым оның ақиқаттылығына күмәндану керек. Мутазилиттердің дүниетанымдық көзкарасы адамның өмір сүру максаты мен дүниеде алатын орнына үлкен көңіл бөлді. Мутазилиттің тарихи тағдыры халифат тарихымен бірге болды. IX ғасырда Мутазилиттің қаламы өзінің ең биік шыңына жеткен кезеңі еді. Ол ғасырда Мутазилиттің ілімі Аббасид халифтің діни идеологиясы болды.

Мутазилиттік мектепке оппозиция болып Ханбалиттің мектебі шықты. Негізін салушы Ахмет ибн Ханбала (780-835). Оның айтуынша, Құранның мәнін (сөзін) аллегориялык түрде түсіндіруге болмайды, Қүран мен Хадистердің догмаларын рационалды түрде түсіндірудің керегі жок. Тағдырға сену керек дегенмен «имандык» түсінік аркылы тағдырды кейде өзгертуге де болатындығын мойындады. Қандай бір жаңалык болмасын егер де Қүранға немесе Хадиске қатынасы болмаса, ондай жаңалыктарды кабылдамау керек. Мутазилит пен Ханбалит мектептерін біріктіруші үшінші қалам мектебі Аширизм деп айтуға болады. Бүл мектептің басында тұрған Абу-аль-Хасан аль-Ашари (873-935). Оның; айтуынша, мәңгі жасайтын Қүдайдың атрибуты (білім, еркіндік және т.б.) бар, Құран - Құдай сөзі. Ашариттер өзіндік табиғат заңдарын мойындамады, барлык заңдылык, катынастык Құдайдан. Әлемдік тәртіп Күдайдан. Бірақ та оймен басқа да көзкарастарды елестетуге болады. Мысалға, біздің әлемімізден де баска мыңдаған басқа әлем барлығын ойша мүмкіндігін, дененің бөлшектенуі (адамға) болатындығы және т.б.

2. 
   Шығыс елдердің исламдық философиясы.
   

Әл-Фараби дін туралы өзінің Платонын «Заң туралы» деген трактатына, соңынан «Дін туралы», «Китаб ал-Хуруф» және т.б. кітаптарының жинағын «Метафизика» ғылымы кіші трактаттарында карастырады. Осы трактаттарында Әбу-Наср Платонның дінге деген көзқарасын сынайды. Платон болса өзінің «идеялды» мемлекетінде барлык мемлекет азаматтарына дін керек деген көзкарасына қосылмайды. Ол біріншіден діни мистикаға қарсы болды, «Дін — деді, өз бетімен адамгершіліктің жолы бола алмайды, себебі діннің өзі философиядан шығады, діннің мазмұнын философия аныктайды».Дін өз бетімен білім алудың әдістемесі, ақиқат және практикалык жолдарды көрсете алмайды. Ең бір ақикаттық дүниетанымның шыңын көрсететін философия. Философия - өнегеліліктің теориясы, қоғамда адамдардың адамгершілік катынастарын реттеуші ілім. Тек философия ғана адамдарды ізгілікке, өнегелілікке, кайырымдылыққа және мемлекет басқаруда жол көрсететін ілім - деді.

Осы жағдайлардан аңғарғанымыздай, әл-Фараби дінге тікелей карсы шыкпағандығын, ғылымды, философияны діннен биік ұстағанын - сенімнен білімнің биіктігін көрсетеді.

Ислам философиясын ең бір үлкен жүйеге келтірген адам атақты философ (Авиценна) Ибн Сина (980-1037) - ғалым, дәрігер, орта ғасырдағы тәжік, философ. Ол да әл-Фарабиге үқсап, Аристотельдің философиясын неоплатониктермен косқысы келді. Бүхарада және Иранда өмір сүрген. Ибн Сина Ислам дінін жақтай тұра, көне дүние философиясы мен ғылымын, әсіресе, Аристотельдің философиясын неоплатониктермен қосуда еңбек етті.

Ол көптеген шығармалар ғылыми еңбектер жазды. Олардың көбі жоғалып, жойылып кетті. Бізге жеткен «Білім» кітабы (Даниш Намя), «Емдеу» кітабы, «Медицина каноны» жэне т.б. кітаптары бүкіл элемге белгілі. Оның негізгі философиялық көзхарасына токтасақ, ол тек бір Құдайдың абсолюттін негізі, калғандардың барлығы мүмкіндік, тек Қүдайдың қүдіретімен ғана шындықка айналады. Табиғат Қүдай эманация иерархиасымен ағып отырып, өз бетімен табиғат дамиды. Табиғат кеңістік пен уақытта өмір сүреді. Қүдай - бірінші қозғаушы күш, күнделікті дамуға араласпайды т.б.

3) Теологиялық философия (суфизм). Суфизм – ерекше мистикалық діни-фәлсафалық дүниетаным. Исламның мистикалык бөлігі – суфизм ілімі деп атайды. Бірінші исламдық суфизімді басқарған Газали деп ұйғарады. Философ, суфист Абу Хамид аль-Газали (1059-1111) діннің қандай бір түрі болмасын философиялық ілімде, ғылымда және күнделікті өмірде діни- мистиқалық көзқарастар рационалдық көзқарастарымен қатар дамып келе жаткан еді.Газалидің философиясында мистикалық исламның тарихы басталды десек те болады. Газалиден бастап мұсылман жерінде ғылымның бағасы түсіп, діннің беделі жоғары көтерілді.

Газалиді Құранның маңызын түсіндіруші және сол Құрандағы жасырын жазылған мағынасын фәлсафалық мағына беруші суфист деп айтамыз. Оның айтуынша, Құранды түсіну үшін онын мағынасын бастан кешіру керек. Газалидің еңбегінің маңызын төрт аспектіге бөліп түсінуге болады. Бірінші, философиялық мағынада, ол аспект интеллегенттерге, теологиялыктарға арналған, олардың білімі жоғары болуы керек. Олар дінді теологиялық (богославтық) ілімге көтеріп зерттейді. Екінші, метафизикалық идеялармен немесе иррацаоналды жолдармен қарастыру, бұл аспекті оның мынандай шығармаларында кездеседі: «Нүрдың орын алу тәртібі», «Бақыт алхимиясы», «Ниша света» және «Алхимия счастья». Үшінші, екі астарлы, екі ұшты айтылған, шифрланған (зашифрованном) түрде. Төртінші, мистикалык, жасырын козқарастық, екі-ұшты ілімдік көзкарас. Төртіншіні білу үшін, соңғы екі аспектіні білу керек. Бұл аспектіде әрбір козкарасты жартылай ауыз екі, жартылай мистикалык еңбекпен, тәжірибемен беруге, көрсетуге болады. Сондыктан Газели өзінің ілімінде көптеген көзкарастарын поэтикалық рәмізнің (символды) және шифровкамен көрсетіп отырды.

Қорыта айтканда, аль-Газали діни идеалистік бақыттың өкілі болды, ол мутакалимдер мен сопылардың концепциясын талдап берді. Негізінде шығыс перипатетиктердің философиясындағы натуралистік және рационалистік элементтерді сынады.

Персиядан шыққан атақты суфист ас-Сухравади(1155-1191) Иран мистикалық философиясының өкілдеріне жатады. Атақты суфист Ибн Арабиүлы Шейк(1164-1240) шығармасы жалпы араб-мүсылман мәдениетінің дамуына үлкен әсерін тигізді. Оның теология, философия, поэзия туралы енбектері суфистік ілімнің үш ғасырлық дамуының қорытындысы болды десек те болады. Шейх Ибн Араби. Оның айтуы бойынша: «Адам әлемнің кішкентай көрінісі», «Мен – ол Сен», «Сен – ол Мен». Нағыз болмыс – Құдай. Адам – Құдайдың эманациясы.

ІХ-ХІІ ғасырларда Суфизмнің дамуы Ислам мәдениетінің дамуына сәйкес келген кезі еді. Бірінші дервиштік Ордендерінің өкілдері: Ахмет Иассауи(XII), Б.Накшбанди(1318) болды. Түрік - қазақ елінен шыкқан атакты суфист Қожа Ахмет Иассауиге (1105-1166) тоқталсақ, оны Орта Азия жеріндегі «дервиштің классикалык» түрін ендірген, Ислам мәдениетінің казак жерінде дамуына үлес қосқан, бірінші Қүранды араб әрпімен түрік тілінде Орта Азияға таныстырған адам ретінде қарастырамыз.

Яссауи Ахметтің дүниетанымдык, фалсафалық көзкарасының негізін екі философиялық категория мен немесе екі ұғымдык «кал» және «хал», олардың тұтастык түсінігін «хак» аркылы қүрастырады. «Кал» ілімі тек сана-сезіммен танылатын теориялық білім жүйесін камти отырып адам жаратушы хак тағаланың бір бөлшегі болып карастырылады. Осы тұтастықка жету, сіңу (фанэ), бірігу (таухид) мақсатында адамның өмір мәні белгіленеді. Иассауидің «хал» ілімі хак жолындағы белгі, нышандарды танытатын амал-әрекеттер жиынтығын камтиды. Сонымен, «кал» ілімнің теориясы болса, «хал» сол ілімнің дәрістемесі деп есептейміз.

Иассауи ілімі бойынша, жаратылыс бір және жалғыз Хак (бір уа барым) - абсолют pyx - болмыс жаратылысын белгілейді. Ал, болмыс Хак мәнінің материалдық дүниедегі шексіз әр түрлі образдарда көрінуі болып табылады. Адам болса, осы болмысты тарату себебі, максаты және де нәтижесі ретінде қарастырылады. Адам өз табиғатында Хакқа тән, рухани және материалдық дүниеге тән нәпсілік қасиеттерді қамтиды. Яғни, Хақ мәнін қамтыған рух адамның батинын (ішкі дүниесін) белгілесе, материя адамның закиріп (сыртқы көрінісін) белгілейді.

Иассауи ілімі «Хал» ілімін дамытуға, зерттеуге үлкен көңіл бөлді. Оның көзкарасы бойынша, хаққа жету жолында адам төрт асудан өтуі керек: Шариғат, тариқат, мағрифат, хақиқат. Бүл төрт асудың әрқайсысында он макамнан бар, сөйтіп, дәруіштіктің қырық мақамы белгіленеді. Әр этаптың мағынасын Құдайға деген махаббат аркылы сезінуге көңіл бөлінді.

Жалпы, Иассауидің діни-философиялық, дүниетанымдық көзқарасы «Диуан хикмет» өлеңдер жинағында қарасты Сондыктан оның хикметтерін философиялык лирика деп атауымызға болады.

Қожа Ахмет Иассауи мектебінен тәрбие алған атақты сопылар: Сүлеймен Бақырғани Хакім ата (1186 ж.о.), Мансұр б. Арслан - баба (1197 ж.о.), Лұқман Перенде Ыскак баба (1239 ж.о.) сиякты атакты сопылар есімі әлемге аян болғанымен, олардың шығармалары бізге толық жеткен жок. Олардан дәстүрлі тамыр алған накшбаидийа, иқанийа, бекташийа атты сопылық ағымдар әлі де болса өздерінің зерттеушілерін күтуде.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13.

Қосымша әдебиеттер: 2, 3, 4.
№11 тақырып: «Конфессиядан тыс синкреттік діни философия”.

Конфессионалды діндер деп шіркеудің діни жоралары мен жарғысын (жауап беретін) канағаттандыратын ойлау образы мен көзкарасты айтатын болса, ал конфессиядан тыс синкреттік діндер деп, керісінше, белгілі бір діни ағымдардың ортодоксиялық шіркеу догмаларына және белгілі бір жарғысына бағынбайтын әр түрлі діни ағымдарды айтамыз. Мүндай ағымдарға мистикалық, оккультивтік, спиритуалистік және баска осыларға ұксас түрлерді айтады. Олардың барлығының ортак ерекшелігі: әр түрлі діни ағымдардың элементтерінің синтезі және ғылымға немесе жай қарапайым көзкарастарға бейімделген қауымдық ағымдар. Олардың көптеген түрлері оккульттік мистикалык философиясы мен синкретикалық діни көзқарастан түрады.

Агрила Неттесхеймскийдің «Жасырын сыр философиясы туралы» шығармасында (1533) оккультивтік түсініктер егжей-тегжей баяндалған, осының аркасында бұл «термин» кеңінен қолданылатын болды.