Жаңа және келешегі бар отандық мақта сортының морфологиялық белгілеріне сипаттама

Селекцияны мейлінше қарапайым тәсілі өсімдіктерді іріктеп алу мен баптап өсіруде, аудандастырылған сорттардың шаруашылық тараптарынан мейлінше сәйкес келетіндігіне және ескі сорттарды ішара жақсарту мен жетілдірілген жаңа сорттарды жасап шығуға деген қажеттілік болып табылады.

Тез пісіп жетілетін мақта талшықтарынан технологиялық сапасын жақсарта түсетін түрлі ауруларға төзімді, өнімді мол беретін жаңа сортты жасап шығару үшін гибридтеу тәсілі қолданылады. Бұл ретте олардың тектік түрлері ретінде алғашқы материалдар кеңінен пайдаланылады.

Гибридтеу дегеніміз - өсімдіктің әр түрлі сорттарын жыныстық тәсілмен (аталық және аналық тозаңдандыруды өзгерту тәсілімен) сондай – ақ бір сортты екінші сортқа ұластыратын вегетативті тәсілмен будандастыру арқылы өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару болып табылады.

А. Егембердиев мынандай жағдайды атап көрсетеді: Түркістан селекция стансасы (қазіргі Г. С. Зайцев атындағы селекция және тұқым шаруашылығы ғылыми зерттеу институты) құрылғанға дейін қоза өсімдігінің селекциямен Әндіжан және Мырзашөл тәжірибе стансалары айналыса бастаған еді және олар «Навроцский», «Триумф Навроцеского», «069 - Дехкан», «182 – АқДжура», «508 - Батыр» сияқты отандық сорттарды алғаш рет шығарған болатын.

Қоза – Мақтаның сорттары.

С 4727 сорты. Бұл сорт Союз кезіндегі Мемлекеттік агроөнеркәсіп комитетіне қарасты Г. С. Зайцев атындағы селекция және тұқым шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында Б. П. Сраумал, А. И. Тишщин, А. Я. Кузнецовалар 137 – ф сорты мен С – 1470 будандасчтырып алынған дүрегей (гибрид) нәсілінен шығарылған.

Солтүстік және таулы аудандарда Вильт ауруымен ауырмайтын егістерде егіледі.

С – 4727 сортының өнімі «Ташкент – 1» сортынан 4 – 6 күн алдын, яғни 126 күнде піседі. Түбі бітік ұстам тәрізді бойы 90 – 110 см. Симподиялық бұтақтары 1 – 1,55 типке тиісті. Бірінші, симподиялық бұталарың 4 – 6 буыннан шығады.

Жапырақтары орташа ірі, жапырақтануы жоғары. Орта сабағы және жапырақтары орташа түктелген.

Гүлі орташа ірілікті, гүл тәжі жапырақтары және шағын ашық сары реңді болады.

Көсектері ірілеу, домалақ шар тәрізді, негізі кең, тұмсықшалы және жұлдызшамалы болады. бір көсегінің салмағы 6,2 – 6,4 г дейін жетеді. Шиті түкті, аш күрең мамықты, 1000 данасының салмағы 120 – 130 г.

Аудандастырылған зонада вилтпен 30 пайызға дейін ауырады. Талшығы ақ, штапель ұзындығы 33 – 34 мм, үзілу күші 4.4 – 4.5 г.к. сызықты тығыздығы 160 – 176 м. текс (метрик нөмері 5600 – 5750) еселі үзілу күші 26,0 г.к/ текс. Сорттың талшығын жеңіл кәсіпорындары толығымен пайдаланылады. Талшық 35,9 пайыз.

«Мақтаарал – 3044», «Мақтаарал – 3031» сорттары 1998 – 1999 жылдары Мақтаарал тәжірибе стансасында жарылапды. Шығарылған «Мақтаарал – 3044» сорты топырақтың сорлауына шыдамдық танытуы, тамырлары тереңге кетеді, шөлге төзімді келеді.

Жаңа сорттарды С – 4727 сортымен салыстырған вегетациялық өсіп жетілу кезеңі одан 2 – 3 күн кем. қозаның шағын бөлшектерде өсірілген сорттарынан алынған өнім бұрынғы стандарт С – 4727 сортымен салыстырғанда гектарына 6,2 – 9,1 ц. артық болып шықты. Жаңа сорттардың әр кезегінің салмағы 5,8 – 6,5 г дейін жетті.

Талшықтың түсімі 36 – 36,7 пайыз, ал талшықтың ұзындығы 31,7 – 32,0 мм болды. Қозаның жаңа сорттарының вилт ауруына ұшырауы едәуір төмен ставка.

Мақтаарал тәжірибе станциясындағы селекциялық деректер бойынша сорттардың әр гектар талшыққа шаққандағы есептелген экономикалық тиімділігі «Мақтаарал – 3044» сорты бойынша – 22,7 мың теңге, «Мақтаарал – 3031» сорты бойынша – 15,5 мың теңге болды. мұның өзі 1 тонна шитті мақта өсіру құны 1999 жылы 25 мың теңге болғандағы көрсеткішпен салыстырылып отыр. (6).
2.4. Жаңа және келешегі бар отандық мақта сортының марфологиялық және шаруашылық белгілеріне сипаттама.

«Мақтаарал – 3031» сорты.

ҚР Аграрлық зерттеу Ұлттық Академиялық орталығын (НАЦАН) Мақтаарал тәжірибе станциясында бұл сері 1984 жылы ПА – 2040 және С – 3585 сорттарын будандастыру жолымен шығарылған.

1928 жылы будандастырылған; 1986 – 1989 жылдары кіші станциялық сынаудан өткізілді; 1990 – 1992 жылдары конкурстық сынақтан өткізілген. 1999 жылы авторлық куәлігі алынған.

Сорт авторлары: Салиметов Х., Маханбетов А., Нугманов Р., Бигараев О.

Қоза өсімдігінің бойы 110 – 120 см, конус тәрізді, өнім бұтақшалары 1,5 – 2,0 мың, 1 – 2 өсу бұтақшалары (мотопоцил) болады. бірінші симподиялы бұтақша 5 – 6 бөлікшеден пайда болады.

Жапырақ көлемі орташа, бестармақты, бұтақша бойынша және үш тармақты симпдия бойынша, реңі тоң жасыл, орташа жалпақтығы үшбұрышты.

Гүлі орташа мөлшерде, аш – крем реңінде, дағы жоқ. Тозаңдағышы сары, гүл түбегі орташа көлемде, созыңқы, 10 – 12 тісті.

Көсегі ірі, төрінішектеу кішілеу ұрышты, бесжарақты, реңі жасыл шанағы жақсы ашылады, сырты тегіс.

Тұқымы орташа, жұмыртқа тәрізді, түптілігі орташа, қабығы сұрлау.

1000 дана тұқымның салмағы 128 – 129 грамм.

Бір көсектің шикі – мақта салмағы 6,5 грамм.

Стандартты С – 4727 сортынан 3 – 5 күн алдын ерте піседі.

Пісу темпісі жоғары болады. солма ауруға малдығуы сатандарттан қарағанда 40 – 50% кемдеу.

Шикі – мақта өнімі орташа 39 – 41 ц/га құрайды.

ЦННХБН мәліметі бойынша осы сорттың талшығы жоғары физика – механикалық қасиеті орта пісер қозаға жақын: штапельді ұзындығы 32,1 мм, жүктемелік үзілісі 5,0 г.с., минронейр – 4,7, метрикті номері 5228, үзіліс ұзындығы 26,1 км, талшық шығыны – 36,5 – 37%.

Дала тәжірибеге таңдалған ғылыми зерттеу жұмысы 2006 – 2007 жылдары егілген 3 жылдық жоңышқаны 2005 жылы күзде жоңышқа өсімдігін орып жинап жерді 2 ярусты плуг ПЯ – 3 – 35 маркалы соқамен айдап тереңдігі 30 – 35 см етіп айдалғаннан соң екінші жылы егілген мақта «Батыр – Ата» ӨК төрағасы Жақыпбеков Дүйсеннің 51 гектарлы жерді біздің тәжірибеде зерттелетін 2 – ші вариант деп үш қайтарым жасалды деп таңдап алынды.

Зерттеудегі 2 – ші вариантты бір – бірімен салыстыру үшін тәжірибені 1 – ші вариант етіп оны көрші «Берек – 5» ӨК төрағасы Есенбай Әлібек 13 гектарлы әр жылы 9 – 10 жыл бойы тек қоза мақта өсімдігі егілген ескі суармалы (старапашка) жерінде дала тәжірибе жұмыстары жүргізілді.

Біздің тәжірибе N2 – ші танапты жүргізілген зерттеу жұмысы 3:1:4 (3 жыл жоңышқа, 1 – жыл жүгері, 4 – жыл мақта). Сегіз танапты ауыспалы егін жүйесі бойынша 2005, 2006, 2007 жылдары қоза егіліп, одан өнім алынды. Жүргізілген дала тәжірибе жұмыстары Ордабасы ауданының «Батыр – Ата» және «Береке – 5» өндірістік кооперативтерінде жүргізілді.

Жер асты грунт суының тереңдігі 5 м–ден төменде, топырағы сорланбаған, егілген қоза қатар аралығы 90х10х1,2 кең қатарлы схемада себілді.

Жүргізілген зерттеу тәжірибелердің Ордабасы ауданында география – топографиялық картасы Батыр ата және Берген елді мекендері аумағын қамтиды.

Ғылыми тәжірибе кеңес кезіндегі Бүкіл одақтық мақташылық ғылыми зерттеу институты (Союз НИХИ) Ташкент қаласы маңында жайғасқан сол интстуттың әдістемелігі негізінде жүргізілді.

Зерттелінетін аудан топырағының агрохимиялық көрсеткіштерінің және тәжірибе кестесі 4 кестеде келтірілген.
№4кесте. Топырақтың агрохимиялық көрсеткіштерінің және зерттелген тәжірибе кестесі.

Тәжірибе N вариант	Ауыспалы егісте қоза егілген жылдар	Горизонт (см)	Қарашірінді, %	Нитраттар, (мг,кг)	Фосфаттар (мг/кг)	Тұздардың жиынтық мөлшері %	Соның ішінде хлор иондары (%)
Тәжірибе N1 Вариант	7-8 жылдан бері мақта	0-30 30-60 0-60	0,818 0,591 0,654	7,4 6,3 6,8	20,9 13,1 16,5	0,420 0,310 0,365	0,014 0,011 0,012
Тәжірибе N2 Вариант	3 жыл жоңышқа+4 мақта+1 жүгеріден кейін 3 жылы	0-30 30-60 0-60	0,878 0,698 0,788	9,3 7,4 8,4	20,9 14,8 17,5	0.406 0,316 0,356	0,013 0,010 0,012

Өткізілген тәжірибе далаларында қозаның өсіп – жетілу дәуірінде су режимі топырақ ылғалдылығы 70 – 65 пайыз ППВ (предельно полевая влагоемкость) әлде ЫС (ылғал сіңімділігі) режимі ұсталып тұрды. Соған қарай суару мөлшгері мерзімі бойынша өткізілді. Суару әдісі жүйектер (атыздар) арқылы суарылды. Қалған барлық агротехникалық технологияларды сол жергілікті шаруалардың егіншілік әдістерімен жүргізілді.

Егілген мақтаның өніп шыққан қоза түп санын анықтау үшін өтткізілген жегенеден кейінгі және қозаның вегетациясы таусылғаннан кейінгі есебі: қозаның бойын 100 өсімдіктен 3 қайта 1 – ші маусым, 1 – шілде, 1 – тамыз айларында өлшеу.

Қозаның алғашқы шын жапырағын санын есептеу 1 маусым:

Қозаның алғашқы шын жапырағын санын есептеу 1 маусым:

Қозаның симподиялды бұтағы 100 өсімдік 3 – қайта белгіленген жерден есептеу 1 – шілде, 1 – тамыз.

Қозаның бір түптегі орташа көсек санын анықтау (100 өсімдік 3 қайта) 1 – тамыз, 1 – қыркүйек.

Қозханың гүлдеу және пісу мерзімін анықтауды 50 пайыз гүлденген және піскен кезінде есептеу.

Қозаны әр гектардан алынған шитті мақтаның терім бойынша және жалпы өнімін анықтау.

Тәжірибе өткізілген мақта танаптары топырқтарының агрофизикалық, агрохимиялық анализдерінің мәліметтері дайындалды.

3.2. Мақта өсімдігін жетілдіру технологиясы және жүргізілген агротехнологиялық шаралар.

Жүргізілген тәжірибе талаптарындағы 2006 – 2007 өнім жылдары мақта жетілдіруде жүргізілген әр түрлі агротехнологиялық жұмыстары төмендегі №5 кестеде жетілдірілген өнім өндіруде жүргізілген жұмыс шаралар атқарылды.