Негізгі капиталды пайдаланудың тиімділігін арттыру

Астық өсіру – ауыл шаруашылығының ең көбірек механикаландырылыған саласына жатады. Топырақты өңдеу, тұқым себу және егінді жинау қазіргі заманғы техникалық құралдармен атқарылады. Егістікті күтіп-баптау, жер суару жүйесіндегі жұмыстарды атқару, егін жиналғаннан кейінгі дәнді өңдеу (тазалау, кептіру және т.б.), тұқым материалдарын дайындау мен сақтауға келсек, бұлардағы қол еңбегінің үлесі жалпы шығынның 40-50% жетеді. Бұл жұмыстарды орындау үшін арнайы техника қажет.

Өсімдік шаруашылықтары әлі күнге дейін жоғары өнімді комбайндардың қатты жетіспеушілігін бастан кешіруде. Күріш себетін негізгі аудандарда бір комбайнға келетін жұмыс көлемі 40-45 га келетініне қарамастан, күріш жинау 10-15 күннің орнына, 2-3 айға дейін созылады. Нәтижесінде ысырап көбейеді, дәнні сапасы төмендейді, алдағы жыл егініне танаптарды дайындаудың жақсы мерзімі өтіп кетеді. Өнім аса жоғары болған учаскелерде – 1 га 50-60-тан астам – СКПР6 «Колос» және СКД-5Р «Сибиряк» сияқты жаңа комбайндар да жоғары сапаны қамтамасыз етпейді – үлкен ысырапқа жол береді және дәнге зақым келтіреді.

Негізгі капиталдың кеңейтілген ұдайы өндірісінің маңыздылығын (ККҰӨМ) таза өнімнің бөлігі ретінде қорлану мөошерінің негізгі (НК) және айналымдық капиталдың (АК) жиынтығына қатынасы сипатталады. Бұл пайызбен көрсетілген кеңейтілген ұдайы өндірістің нормасы:

ҚҚ

ККҰӨМ = ----------- х 100 ( 47 )

Қорлану мөлшері (қоры) аса маңызды көрсеткіш, ол ауылшаруашылығындағы кәсіпорынның қорлану деңгейі ретінде кеңейтілген ұдайы өндірістің мүмкіншілігін көрсетеді. Ауылшаруашылығын өндірісінің тәжірибесінде осы қордың орнын толтыру өзінің мал азығы, тұқымы, органикалық тыңайтқыш, малы, қажет материалдары есебінен натуралды (табиғи) нысаны күйінде де жұмсалған отынды, минералды тыңайтқышта, улы химикаты, құрама жемді, қосалқы бөлшектерді сатылған өнімнен түскен ақша есебінен сатып алу күйінде де жүзеге асырылады.

Нарықтық капиталдың ұдайы өндірістің сипаты жөнінде келесі көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады: шаруашылығы нарықтық капиталдың жаңару және істен шығару коэффициенті.

Зерттелген кәсіпорындардың негізгі капитал жаңа және істен шығу коэффиценті келтірілген.

Кесте-15 - «KazBestProduct» АҚ негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің көрсеткіштері.

№	Негізгі капитал	2004ж.		2005ж.		2006ж.
		Жаңару коэф.	Істен шығу коэф.	Жаңару коэф.	Істен шығу коэф.	Жаңару коэф.	Істен шығу коэф.
1	Өндірістік ғимарат	–	–	–	0,059	–	–
2	Жер суару ғимараты	–	–	–	–	–	–
3	Машина мен жабдықтар	0,031	–	–	0,285	–	–
4	Өндірістік аспаптар мен шаралар құрылымы	–	–	–	–	–	–
5	Көлік құрылымы	0,013	0,086	–	0,500	–	–
6	Жұмыс малы	–	–	–	–	–	–
7	Өнім беретін мал	–	–	–	–	–	–
8	Негізгі капиталдың басқа түрлері	0,088	0,008	–	0,219
Жиыны		0,005	0,001	–	0,219

Ескертпе – «KazBestProduct» АҚ-ның мәліметтері негізінде талданған.
Мұнда істен шығу коэффиценті жаңару коэффицентімен салыстырғанда жоғары, бұл шаруашылықта негізгі капиталдың ұдайы өндірісі кеңейтілген ұдайы өндірістің ұстанымы түгілі жай ұдайы өндіріс ұстамымен де жүзеге асырылмайтынын көрсетеді.

Тәжірибеде капиталдың қорлануы инвесторлар нысанында жүзеге асырылады, ол ұзақ мерзімді қаржы жұмсау түрінде іске асырылатын жиынтық шығарымдардан қайтарым алу үдерісі.

Ауылшаруашылығында негізгі капиталды қаржыландыру әдісінің бірі жалға алу болып табылады.

Лизингтік компанияларды ұйымдастыру тек қана машина жасау саласында шешілетін мәселе емес. Негізгі капиталды лизинг арқылы алу қаржы қажеттілігі сезілетін тоқыма және тігін кәсіпорындары үшін оң шешім болар еді. Осы тұрғыдан лизингті дамытуды мемлекеттік деңгейде қолдаған жөн.

ҚР-ның "Қаржылық лизинг туралы" Заңы лизинг түсінігін және лизингтік операцияларды реттеу негізіне жаңа түсінік береді. Заңның 2-бабы "лизингті – ерекше жағдайларда жүретін, заңмен бекітілген, салық, кедендік, амортизациялық жеңілдіктері бар инвестициялық қызметтің түрі"деп анықтайды [53].

Лизинг өндірісті материалды-техникалық қамтамасыз етудің инновациялық әдісі болып табылады және өндірістік қуаттылықты сыртқы инвестициялау көздерінен үздіксіз және жедел жаңалауға жағдай жасайды. Көп кәсіпорындар техникалық паркті жаңалауға әлдері келмейтін жағдайда, лизингті пайдалану тиімділігі көріне түседі. Лизинг әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде, дамыған нарықтық экономикалы елдерде кең тараған. 2003 жылдың 24 ақпанында Алматы қаласында өткен лизинг бойынша конференцияның негізгі міндеттері:

– Қазақстан лизингтік заңдылық базасына өзгерістер енгізу қажеттілігі туралы бір түйінге келу;

– Қазақстан заңдылықтарына сәйкес өзгерістерді жасайтын және жақтайтын бастамалы топ құру;

– мемлекеттік қызметкерлерден, лизингтік компаниялардан, құрал-жабдықты әлуетті жеткізушілерден, кеңестік және аудиторлық компаниялардан, халықаралық қаржылық ұйымдардан тұратын жұмысшы топты құру.

Зерттеу нәтижелері бойынша лизингтің дамуына келесідей тосқауылдар бар:

– лизингтік операцияларды құрал-жабдықтардың амортизация нормаларымен байланысты қылатын лизингтің жіктелуі;

– салық мақсаттары үшін жеделдетілген амортизацияны қолдану мүмкіндігінің болмауы;

– қосымша құн салығы және кедендік саясат бойынша несие мен лизингке әртүрлі жағдайлар туғызуы;

– Азаматтық кодекс және лизинг заңдылықтарының арасында үйлесушіліктің болмауы.

Лизингтің мәні техника мен құрал-жабдық тозуы жағдайында арта түседі. Лизингтің арқасында компаниялардың көп қаржы салымдарынсыз қымбат тұратын құрал-жабдықты алып, технологиялық базасын модернизациялауға, қысқа мерзімде қызмет сферасын, өндіретін тауарлар мен қызмет түрлерін кеңейтуге мүмкіндігі бар. Қазіргі кезде эксперттердің бағалауы бойыншадамыған елдердегі лизинг үлесі инвестициялар көлемінің 15-30%-ын алады, дамушы өтпелі экономикасы бар елдерде 3-15%-ын құрайды. АҚШ-тағы компаниялардың 80%-ы лизингті пайдаланғандықтан, ол мемлекеттік экономикалық саясаттың стратегиялық бағыты болып есептеледі, лизинг бойынша айналым 280 млрд. долларға жетті.

Қазақстанның Қаржы Министрлігінің ақпараттары бойынша, әлуетті нарық көлемі 800 млрд. тенгені құрайды. Қазір лизингтік операцияларды жалпы лизингтік портфелі 105,9 млн. АҚШ долларын құрайтын негізінен Ірі банктер жанында құрылған 9 лизингтік компания жүргізеді.

Лизингті пайдалану тартымдылығы мемлекет тарапынан (инвестициялық, салықжәне амортизациялық жеңілдіктер) қолдау көргенде арта түседі. Сол арқылы лизинг негізгі құралдардың жедел жаңалануына, ұлттық экономиканың интенсивті даму факторы ретінде әлемдік нарықта бәсек қабілеттілігін арттыруға әкеледі[53].

Химиялық өнеркәсіп Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Индустриялық стратегиясында қалыптасушы экспорттық блокқа жатады.

Мемлекеттік стандартизация және сертификация жүйесін жетілдіру және оларды 2010 жылға европалық, халықаралық талаптарға сәйкестендіру үшін:

– техникалық реттеу жүйесін құру, міндетті стндарттау дан ерікті стандарттауға көшу;

– халықаралық деңгейдегі техникалық комитеттер құру;

– БСҰ-мен бірге стандарттау, сертификациялау және метрология сұрақтары бойынша ақпараттық орталықты дамыту;

– республика кәсіпорындарында халықаралық ІSO 9000 және 14000 стандарттарына сай сапа жүйелерін және экологиялық менеджментті жасау мен енгізу;

– отандық кәсіпорындарды ынталандыру мақсатымен Қазақстан кіметінің "Сапа сласындағы жетістіктері үшін", "Қазақстанның үздік тауарлары" сыйларына мемлекеттік саясатты өткізу қарастырылады.

Астық өнімдерін өндіру және өткізудің тиімділігіне әсер ететін факторлардың, жағдайдың жіктелуі.

1. 
   Негізгі капиталды пайдалану тиімділігінің факторлары:
   

- шаруашылықтың оңтайлы капиталмен жарақтануы және нарықтық капиталдың тиімді құрылымы, капиталдың жеке топтың ішінде пропорционалдықты қамтамасыз ету;

-ауылшаруашылығын механизациялау мен электрлендіру саласындағы ғылыми-техникалық ілгерілеу, ғылым мен техниканың жетістіктерін жасалып жатқан еңбек пен құралдарда заттандыру (іске асыру) және олардың пайданы тұтыну қасиетін жақсарту, өүдерістерді кешенді механизациялау мен автоматтандыру, тракторлардың тиісті маркаларын ауылшаруашылық машиналарының толық жиынтығымен қамтамасыз ету;

- нарықтық капиталдың қызмет етуімен байланысты факторлар тобы: тракторлардың, комбайндардың, автомобильдердің қозғалтқыштарының қуатын толық пайдалану, машиналар мен агрегаттардың жұмыс жылдамдығын, негізгі және айналым қаражатын пайдалануды интенсивтендірудің деңгейін көтеру;

-ауылшаруашылық машиналарының сменалық жұмыс коэффициентін көтеру, олардың смена, тәулік, маусым, жыл бойы өнімді жұмысының уақытын көбейту, смена ішіндегі тоқтап тұруды, машина жұмысын орындаған кезде жұмыс уақытын жоғалтуды қысқарту есебінен капиталды интенсивті пайдалануды жақсарту;

-техниканы жөндеуді жетілдіру, жөндеу базасын нығайту және техникалық құралдарды сақтауды ұйымдастыру;

-ауылшаруашылық мамандарын даярлау және олардың біліктілігін көтеру, мамандарды ауылда тұрақтандыру, өндірістік емес сома бойынша шаруашылықтың нарықтық капиталмен қамтамасыз етілуі, ауылдың әлеуметтік дамуы;

-шаруашылықтардың өндірістік ресурстармен қамтамасыз етілуі, өндірістік пен еңбек үдерістерін жетілдіру, өндірістің құрылымын жақсарту;

2. Астықты өндіру және өткізудің табыстылығына әсер ететін жағдайлар:

-егін шаруашылық сапасында ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін енгізу, өндірістің индустриялық технологияларын кеңінен қолдану, күріш өсірудің ауыспалы егістік жүйесін, агротехникасын жетілдіру, минералды-органикалық тыңайтқыштарды, өсімдікті қорғаудың химиялық құралдарын қолдану, селекциялық жұмыс, тұқым шаруашылығы, мелиорация (жерді жақсарту), жердің табиғи құндылығын арттыру, өндірістің оңтайлы құрылымы;

-ауыл шаруашылығының дақылдарының түсімділігін және малдың өнімділігін арттыру үшін жағдай жасау, нарық капиталының айналымын қаражаттармен қамтамасыз етілуі;

өндірісті мамандандыру мен шоғырландыру, ауыл шаруашылығының оңтайлы құрылымы, өндірістік және әлеуметтік инфақұрылымды жасау және ауылдың әлеуметтік мәселелерін кешенді шешу.

3. Астықты өндіру және өткізудің табыстылығын көтеруге бағытталған шаралар:

а) жалпы экономикалық шаралар:

-шаруашылықтың материалды-техникалық базасын кешенді дамуын қамтамасыз ету;

-салалық байлықтың дамуы, нарықтық қатынастарды жетілдіру, ғылым мен техниканың дамуы;

амортизациялық аударымдар нормасын және нарықтық капиталдың ұдайы өндірісін жетілдіру;

инвестициялық көлемін, бағытын және құрылымын оңтайландыру және құрылыс өнеркәсібін дамыту, негізгі және айналымдық қаражатына қажетті нормативті базаны жетілдіру;

-бизнес-жоспарды жоспарлауды, есепті және ауыл шаруашылық өндірісін басқаруды жетілдіру;

ә) салалық және өндіріс ішіндегі шаралар:

-өндірісті орналастыруды, шоғырландыруды, мамандандыруды жетілдіру;

- ауыл шаруашылық саласын оңтайлы ұштастыру;

- өндірістің технологиясын жетілдіру;

- моральдық және материалдық ынталандыруды күшейту;

- жергілікті жерлерде жоспарлау-экономикалық және қызметті нығайту;

- еңбек пен материалдық ресурстарды нормалауды жетілдіру.

Дипломдық жұмысты жазу барысында ҚР статистикалық жинақтарының мәліметтері, монографиялар, оқу құралдары, кәсіпорынның мәліметтері пайдаланылған.

ҚР бойынша ауылшаруашылық кәсіпорындарының барлық қызметінен болатын таза нәтиже, яғни пайда 13891,9 млн тенгені құрайды, оның ішінде: Ақмола облысы бойынша 1678,6 млн тенге, Ақтөбе облысы бойынша 515,6 млн тенге, Алматы облысы бойынша 100,0 млн тенге, Алматы қаласы бойынша 14,2 млн тенге, Қарағанды облысы бойынша 1003,3 млн тенге, Қостанай облысы бойынша 8232,4 млн тенге, Солт.Қазақстан облысы бойынша 1553,3 млн тенге, яғни ауыл шаруашылығы кәсіпорындарынан түсетін пайданың үлес салмағы Қостанай облыстарында жоғары. Бірқатар облыстарда, атап айтқанда Қызылорда облысы – 322,8 млн тг., Павлодар облысы бойынша 41,9 млн тг шығынға шыққан.

Кәсіпорынның табысын талдау және деңгейі мен серпінін талдау үшін № 2 «Табыстар мен шығыстар туралы есеп» нысанының мәліметтері негізінде жүргізіледі.

«KazBestProduct» АҚ-ның табыстылығын талдау қорытындысы бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін өткізуден түскен түсім 7588,3 м. тенгеге, яғни 19,5 %, ал өнімнің өзіндік құны сәйкесінше 26,7% немесе 9211 м теңгеге өсіп отыр. Нәтижесінде жалпы табыс 1622,7 м. теңгеге кеміп отыр, яғни 2005 жылы 2720,3 м. теңгені құраған.

«KazBestProduct» АҚ-ның кезең шығындары 2004 ж. 3079,4 м. тг құраса, 2005 жылы 43736,5 м. тг құраған, яғни 344,8 м. тг немесе 11,2 %-ға артқан. Шығындар баптарының артуы табыстың төмендеуіне әкеледі. Негізгі қызметтен түсетін табыс 2004 ж 1264,8 м. тг құраса, 2005 жылы 703,9 м. тг мөлшерінде зиянға (шығынға) шыққан. Бірақ негізгі емес қызметтен түсетін табыс мөлшері 70,8 м. тг-ге артқан.

Кәсіпорынның таза табысы 2004 жылы 894,8 м. тг-ні құраса, 2005 жылы 619,5 м. тгзиянға шыққан. Бұл кезең шығындарының, яғни жалпы және әкімшілік шығындарының, өткізу бойынша шығындардың сәйкесінше өткен жылғымен салыстырғанда артқы есебінен болып отыр.

Талдау нәтижесіне байланысты 2005 жылы негізгі қызметтен түсетін табыстың құрылымында кері өзгерістер болды. 2004 жылы жалпы табыстағы негізгі қызметтен түсетін табыстың үлесі 98,9 %, негізгі емес қызметтен түсетін табыстың үлесі 1,1 % болған. 2005 жылы 619,5 м. тг. зиянға шығуы жалпы және әкімшілік, өнімді өткізу шығындарының артуынан, алдыңғы жылдардан қалған жабылмаған зиянның орнын толтыру нәтижесінен болып отыр деуге болады. Будан кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауын, тұрақсыздығын көруге болады.

Жалпы мынадай қорытындыға келуге болады: табыстың өзгерісіне ең қолайсыз әсерін тигізген фактор кәсіпорынның шығындары көлемінің өзгерісі (-8602,4 м.тг) және өімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер есебінен өнімнің өзіндік құнының өзгерісі (-3715,9); ал өнімге электрэнергиясының тарифінің өзгерісі (11218,5) қолайлы әсерін тигізген.

«KazBestProduct» АҚ-ның 2004-2005 ж.ж. табыстылық деңгейін талдау нәтижесін қорытындылай келсек, кәсіпорын мүлкінің табыстылығы (рентабельділігі) 2004 ж. 9,19% болса, 2005 ж. 6,12 %, яғни 2005 жылы 3,07 %-ға кеміген; меншік құралдарының табыстылығы 2004 ж. 2249,7 %-ды құраса, 2005 ж. меншік құрамының шығындылығы (зияндылығы) 2405,2 %-ды құраған. 2005 жылы кәсіпорынның меншік капиталы -422,8 м.тг-ге кері көрсеткішіне ие. Бұл жылы қарыз капиталы есебінен активтеріне (мүліктерін) қаржыландырып отырғанын байқаймыз. 2004 жылы таза табыс мөлшері 2,3 % болса, 2005 жылы зиян мөлшері 1,3 %-ды құраған. Ал, өндірістің табыстылығы, яғни өнімді өндіру және оны өткізуге кеткен шығындардың орнын толтыру (жабу) деңгейі бойынша таза табыспен есептегенде 2004 жылы 2,59 % немесе жалпы табыс бойынша 141,0 % болса, 2005 жылы өндірістің зияндылығы (шығындылығы) 1,4 %, ал өндірістің табыстылығы жалпы табыс бойынша есептегенде 79,4 %-ды құраған.

«KazBestProduct» АҚ-ның негізгі қорларының айтарлықтай ескіргенін және оларды жаңарту деңгейінің төмендігін ескерсек, ең алдымен жоғары тиімділікті техникалар мен технологиялар Тарту, инновациялық әлеуетін дамыту, жоғары сапалы шикізаттармен үздіксіз және толық қамтамасыз ету, маркетингтік қызметін жетілдіру, өндіріс ауқымын кеңейту, ұйымдық құрылымын жетілдіру және тиімді басқару жүйесін жасау сияқты мәселерге баса назар аудару қажет.

Ауыл шаруашылық өнімнің өндірістік шығындар құрылымында тұқым, ұрық, егетін материал, еңбек ақының үлес салмағы жоғары, ал мал шаруашылығында жем- щөп пен негізгі қорлардың амотизациясының үлесі көп. Осыған байланысты негізгі ауыл шаруашылық мәдениетін өңдеу және жинауда кешенді механикаландыруды енгізу жанды еңбек шығындарының азаюына, материалдық - ақшалай шығындардың көлеміндегі еңбекақы мөлшерінің төмендеуіне мүмкіндік береді.

1. 
   Стратегия индустриально-инновационного развития Казахстана на 2003 – 2015 годы. – Астана, 2003 г.
   
2. 
   «KazBestProduct» АҚ жарғысы
   
3. 
   «KazBestProduct» АҚ-ның қаржылық есеп формалары
   
4. 
   Қазақстан ауыл, орман, балық шаруашылығы ҚР статистика жөніндегі агенттігі, Алматы қ., 2004 ж.
   
5. 
   Ауыл (село) дамуының мониторингі. Тоқсан сайынғы статистикалық анықтамалық. 2005 ж. қаңтар-желтоқсан / Под ред. Ю.Шоқаманов.-А. (б.и.), 2006 ж.
   
6. 
   Т.М.Есполов. «Эффективность АПК Казахстана», Алматы НИИ «Ғылым», 2002 г.
   
7. 
   Закон РК «О предприятиях в Республике Казахстан» с изменениями и дополнениями на 01.01.2002г.
   
8. 
   Стандарты бухгалтерского учета РК. – А. 2001г.
   
9. 
   Аудит и анализ финансовой отчетности, под редакцией Дюсембаева К.Ш., А. 1999г.
   
10. 
    Контроль качества продукции: Учебное пособие. – М.: Издательство стандартов, 2001г.
    
11. 
    Управление издержками организации. / учебник под ред. Кибанова А.Я. М.: «Инфра-М», 1997г.
    
12. 
    Издержки промышленной продукции по двум категориям качества: Методические документы. – М. Издательства стандартов, 2001г.
    
13. 
    Котляров С.А. Управление затратами. – СПб: Питер, 2001г.
    
14. 
    Экономика предприятия // под. ред. проф. Сафронова – М.: Юрист, 2002г.
    
15. 
    Менеджмент организации. //учеб. пособие под. ред. Румянцевой З.П., Саломатина А.Н., М.: 1999г.
    
16. 
    Друри К. Ведение в управленческий и производственный учет // пер. с англ. – М.: аудит, Юнити, 1998г.
    
17. 
    Сергеев М.В. Экономика предприятия – 2- издание переработана и дополнена М.: 2000г.
    
18. 
    Алдағы шығыстар мен төлемдерге арналған резервтерді есептеу – Тояпаков Ж.С. - Бухгалтер бюллетені, 1998ж. №50
    
19. 
    Стратегия индустриально-инновационного развития Казахстана на 2003 – 2015 годы. – Астана, 2003 г.
    
20. 
    Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание»,2002. –688с.
    
21. 
    Портер М. пер. с англ. Конкуренция. Учебное пособие. М.: Вильямс, 2000, 369-б.
    
22. 
    Сагадиев К.А. Лизинг в Казахстане: теория и практика. Алматы, Агроуниверситет 2000, 7-б.
    
23. 
    Курмангалиев С.Ш. Аккркитации в Казахстане – пути развития рынков товаров и услуг // Менеджмент качества, 2003, №2, 25-28-б.