IІІ.4 Қаратаудағы биіктік белдеулілік

Таулы ауданда физикалық-географиялық дифференциацияланудың маңызды факторы қүрлықтың теңіз деңгейінен биіктігі. Биіктеген сайын климаттық көрсеткіштер өзгеріп отырады, сондықтан, тауда географиялық кешендер биіктікке қарай өзгереді.

Қаратау жотасындағы биіктік белдеулері туралы географиялық әдебиетте бірінші мәліметтер Н.А. Северцевтың экспедициялары нәтижесінде шықты. Северцев Н.А. өз еңбектерінде өсімдіктер мен жануарлардың таралуына экологиялық-географиялық жағдайлардың әсер ететін анықтап берді.

Қаратау жотасы маңызды климаттық, физикалық-географиялық шекара болып табылады. Дипломның екінші тарауында Қаратау маңызды климат суайырық екенін А.А. Пузырева және Л.Н. Бабушкин еңбектеріне негізденіп дәлеледеп көрсетілді.

А.Г. Исаченко бойынша (1990), Жердің әртүрлі тау жүйелеріндегі биіктік белдеулілікті зерттеу нәтижесінде биіктік-белдеулік спектрлердің, немесе белдеулілік жүйелердіңәр алуандық байқалған. Биіктік белдеулердің саны ендіктік зоналар санынан көп екен. Биіктік белдеулік жүйелердің әртүрлілігі таулы аймақтың қандай ландшафттық зонада және белгілі бір физикалық-географиялық секторда орналасқанымен тағы да тау жүйесінің орографиялық ерекшелігімен анықталады.

Әрбір ландшафттық зонаға биіктік белдеуліліктің ерекше типі тән, яғни тек ғана осы зонаға тән белдеулер қатары. Ол белдеулер қатары биіктік шекараларымен, белдеулердің санымен, олардың орналасу ізбе-ізділігімен сипатталады. Экваторғажақындаған сайын белдеулер саны өсе келеді.

Қаратау жотасы, А.Г. Исаченко бойынша (1990) суббореалды экстрааридті (шөл) ландшафттық зонасында орналасқан. Бүл зонаға күшті аридтік тән, жауын-шашын мөлшері 200 мм дейін, ылғалдану коэффициенті 0,1 – 0,15 аралығында, ыстық жаз +24ºС, +26 ºС шамасында және жылудың маңызды қоры бар радиациялық баланс R = 1800 – 2000 МДж/м² тең, бірақ салыстырмалы суық қыс, қаңтар айының орташа температурасы – 10 ºС, - 15 ºС дейін.

Қаратау жотасына солтүстіктен Мойынқұм шөлі жанасып отыр. Мойынқұмның тау алды аймағында абсолюттік биіктігі 250 – 300 м шамасында. Мойынқұм эолды төбелі-қырқалы болып табылады. Беткі тау жыныстары эол процестерімен қайта оңделген алювийлік және көлді шөгінділері. Мұнда құмды субстратта өсетін қара сексеуілді, жусанды және кейреуік өсімдігімен сипатталатын кешендер дамыған. Осындай жазықты-тауалды географиялық кешендер, Қаратаудың солтүстік беткейінде шамамен 300 м биіктікке дейін созылады.

Қаратаудың оңтүстік беткейіне, Сырдарьяның оң жағасы бойы аллювиальдық жазықтық үласып жатыр. Бүл жазықтықта сұр-қоңыр және шалғанды-сур топырақтағы сұр жүсанды, боялыш-жусанды, көкпекті және қара жусанды-көкпекті өсімдігімен географиялық кешендер дамыған. Мұндай ландшафттар 250 м биіктікке дейін созылған.

Қаратау жотасының келесі белдеуі таулы шөлдер ландшафттары. Тау алды аллювиальды-пролювиальды жазықтық, сұр-қоңыр және шалғанды-қоңыр топырақтағы сұр-жусанды, эфемерлі-сұр жуанды, боялышты-сұр жусанды кейреуікті-сұр жусанды өсімдігімен ландшафттар шамамен солтүстік беткейлерінде 750 – 800 м биіктікке дейін, ал оңтүстік беткейлерінде 800 – 900 м биіктікке таралған. Осы белдеудің топырағы суғарылған жағдайда жақсы өнім береді, сондықтан Қаратаудан басталатын өзендердің саға жағында ғасырлар бойы елді мекендер болған, егін шаруашылығымен шұғылданған.

Таулы шөл ландшафттарынан жоғары, таулы шөлейт кешендері басталады. Доңғал-қырқалы аласа таулы, таулы сұр топырақтағы эфемерлі-қаратау жусанды өсімдігімен таулы шөлейт ландшафттары солтүстік беткейлерінде 1200 – 1500 м, ал оңтүстік беткейлерінде 1300 – 1600 м дейін көтеріледі. Бұл зона, басым күздік бидай, егінді шөптесін өсімдіктер, әсіресе жоңышқа егі дамыған. Көктемеде, жаздың басында егістікке жарамсыз жерлер жайылым ретінде пайдаланылады.

Қаратаудың ең жоғарғы белдеуі, орта биікті таулы дала зонасының кешендері орналасқан. Мұнда қатпарлы-орқашты орта биікті таулар, таулы қара және таулы қызғылт топырақтағы бұталар кездесетін, көп түрлі шөптесін шалғындарымен (типчак), бетегелі-типчакты таулы өсімдігімен таулы дала кешендері Қаратаудың ең биік шыңдарына дейін дамыған.

Қаратаудың кейбір биік шалғындарында суайырық учаскелерінде топырақ жоқ, өсімдік жамылғысы қалыптаспаған, бөлшектенген қатты тау жыныстардың жинақтары - қорымдар кездеседі.

Қаратау жотасының биікті белдеулері осы кешендермен көрінеді. Тау жотасынан басталатын өзендер бойы азоналды тоғайлы географиялық кешендер дамыған. Мұндай кешендер басым шалғынды топырақта, бұталы-ағашты өсімдіктерімен сипатталады. Тоғай кешендері жыл бойы тұрақты су ағысы бар өзендерде болады.

Қаратау жотасының табиғатын сақтап қалу мақсатында 2003 жылы Қаратау-Сырдарья қорығы ашылды. Қаратауда көптеген эндемикалық өсімдіктер бар, қаратау қызғалдағы, каратау маралтамыры т.б. тау беткейлерінде, өзендерді бойлай тоғайларда жабайы алма, долана кездеседі, олар мәдени алма бағын дамыту үшін өте маңызды.

Қорытынды.

Қорыта келгенде қазіргі таңда, адам шаруашылық іс-әрекетінің ықпалы табиғи компоненттің деңгейіне жетті, кейбір жағдайда асып кетті деген ойға келеміз. Физикалық географияның маңызды мәселелерінің бірі, табиғат кешендерінің пайда болу, даму мәселелерін зерттеп, олардың келешегіне болжам беру.

БҰҰ жанындағы табиғатты қорғау мәселелерімен шұғылданатын ЮНЕП ұйымының ұсынысы бойынша мемлекеттің шамамен 10 % территориясы түрлі форма бойынша қорғалатын жер болуы тиісті. Қазақстан Республикасы бұл мәселені қолға алуда, бірақ қорғалатын территорияларда зерттеу жұмыстары аз көлемде жүргізілген.

Қаратау жотасының географиялық кешендерінің динамикасы, дамуы, қазіргі жағдайына сипаттама беру барысында табиғи кешендер ауыл шаруашылық мақсатында жоғары деңгейде игерілген. Әсіресе, өзен аңғарлары қазіргі кезде толық антропогендік кешендерге айналған. Соңғы 30 – 40 жыл бойы, Қаратау жотасының табиғатына өте күшті антропогендік қысым болған. Әріне, табиғат адамға өмір сүру үшін жаратылған деп түсінеміз, бірақ бұзылған табиғат кешендерін қайта тіктеуге өте көп уақыт кетеді. Сондықтан, Қаратаудың табиғат кешендерін тиімді пайдалану қажет.

Жоғарыда көрсетілген, Қаратау жотасынан табиғи кешендерінің динамикасы мәселесі өте маңызды. Таулы аудандарда гравитациялық процестер басым болады, ал жылдан жылға Қаратаудың беткейлеріндегі өсімдік жамылғысы сиректеп, кейбір учаскелерінде жойылып жатыр. Мұндай жағдай эрозиялық процестерді күшейтеді, сел құбылыстары жиі болып, тау беткейлері бедленд деген, шаруашылықта жарамсыз жерге айналу мүмкін.

Диплом жұмысының ІІІ тарауында, географиялық кешендердің даму барысында қалай өзгеретіндігі көрсетілген, ол табиғи өзгерістер кейбір жағдайда өте қысқа мерзімде болу мүмкін. Адамның тиімсіз табиғатты пайдалануы осы табиғи өзгерістерді жағымсыз бағытта бұрып жылдамдатуға алып келеді. Осындай процестер күшейп кетпеу үшін 2003 жылы Қаратау қорығы ұйымдастырылды. Бірақ, басқа қорықтарымен салыстырғанда, мұнда физикалық-географиялық, геоэкологиялық, геоботаникалық, топырақ зерттеулер жоқтың қасы. Сондықтан, диплом жұмысының негізгі мақсатының бірі Қаратау жотасының географиялық кешендер динамикасы мен дамуын көрсету еді, бірақ сандық мөлшерлі көрсеткіштер аз берілген. Диплом жұмысының тағы бір мақсаты Қаратау жотасында физикалық-географиялық эксперименттік жұмыстарды ұйымдастыру мәселесін көтеру. Дүние жүзі бойынша бірнеше арнайы табиғи полигондарда, қорықтарда физикалық-географиялық эксперименттік зерттеу жұмыстары ұйымдастырылғын, олар көбінесе орманды зонаны қамтиды, мысалы, Иркутск, Тбилиси, Мәскеу университеттерінің іс-тәжірибе өту базаларында жүргізіледі. Ал, осындай шөл зонасының ортасында орналасқан маңызды табиғи шекара болып табылатын Қаратауда, мұндай зерттеу жұмыстарын ұйымдастырған жағдайда табиғи процестердің көптеген белгісіз беттерін ашуға болатын еді.

Әдебиет.

1. 
   Биғалиев А. т.б. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы. Санат. 1995. – 128 б.
   
2. 
   Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы. 1998. 389 б.
   
3. 
   Оспанов Б. Қазақстан жер қорлары, оларды бағалау және тиімді пайдалану. Алматы. Қазақ университеті. 2005. – 112 б.
   
4. 
   Омаров Т. Қазақстан өзендері мен көлдері. Алма-Ата. 1997. 234 б.
   
5. 
   Туяқбаев Н.Т. Жер асты суларын пайдалану. Алма-Ата. Қайнар. 1982. – 152 б.
   
6. 
   Агроклиматические ресурсы Чимкентской области Казахской ССР. Ленинград. 1979. - 268 с.
   
7. 
   Азатьян А. Выдающиеся исследователи Средней Азии. Ч. 1 – 2. Ташкент. 1960.
   
8. 
   Азатаьян А.А., Мурзаев Э.М., Югай Р.Л. Средняя Азия. – В кн: История открытия и исследования Советской Азии. Москва. 1969.
   
9. 
   Антропогенные ландшафты: структура, методы и прикладные аспекты изучения. Сб. стат. Воронеж. ВГУ. 1988. – 236 с.
   
10. 
    Артезианские бассейны Южного Казахстана. У.А. Ахмедсафин и др. Алма-Ата. Наука. 1968. – 324 с.
    
11. 
    Бабушкин Л.Н. Климатография Средней Азии. Ташкент. 1981. 91 с.
    
12. 
    Бейсенова А.С. Исследование природы Казахстана. А. 1978. 248 с.
    
13. 
    Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Наука. Алма–Ата. 1992. - 173 с.
    
14. 
    Геология СССР. Том 40. Южный Казахстан. Геологическое описание. Книга 1-ая. Гл. ред. А.В. Сидоренко. Москва. Недра. 1971. - 511 с.
    
15. 
    Геология СССР. Том 40. Южный Казахстан. Полезные ископаемые. Под ред. Ш.Е. Есенова. Москва. Наука. 1977. - 403 с.
    
16. 
    Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. Очерк природы. Москва. 1971. - 296 с.
    
17. 
    Гвоздецкий Н.А., Федчина В.Н., Азатаьян А.А., Донцова З. Н. Русские географические исследования Кавказа и Средней Азии в ХІХ – начале ХХ веков. Москва. 1964.
    
18. 
    Глазовская М.А. Принципы классификации природных геосистем по устойчивости к техногенезу и прогнозное ландшафтно-геохимическое районирование. // Устойчивость геосистем. М. Наука. 1983. 61 – 78 стр.
    
19. 
    Джаналиева Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. 1998. – 364 с.
    
20. 
    Жихарева П.А. Почвы Чимкентской области. М. Наука. 1969. – 412 с.
    
21. 
    Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико-географическое районирование. Москва. 1990 - 386 с.
    
22. 
    Мильков Ф.Н. Человек и ландшафты. Москва. 1973. – 327 с.
    
23. 
    Научно-прикладной справочник по климату СССР. Выпуск 18. Ленинград. 1989.
    
24. 
    Климат Казахстана. Под редакции А.С.Утешова. Ленинград. 1959. - 315 с
    
25. 
    Маслова О.В. Обзор русских путешествий и экспедиций в Среднюю Азию 1715 – 1880 г.г. ч. 1 – 3. Ташкент. 1955, 1956, 1962.
    
26. 
    Методика проведения нормативного деления территории эколого-географического района по активности хозяйственной деятельности при проведении экологического районирования. Астана. 2004.
    
27. 
    Мурзаев Э.М. В далекой Азии. Москва. 1956.
    
28. 
    Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. Москва. 1975. - 264 с.
    
29. 
    Реймерс Ф.Н. Природопользование. Москва, 1990. - 637 с.
    
30. 
    Поверхностные воды Южного Казахстана (Джамбульская, Чимкентская и Қызылординская области). Под ред. И.Б. Вольфмунца. Ленинград. Гидрометеоиздат. 1976. – 462 с.
    
31. 
    Почвы Казахской ССР. Алма – Ата. 1973. – 345 с.
    
32. 
    Пузырева А.А. Климатическое районирование Южного Казахстана. Алматы. Наука. 1975. - 226 с.
    
33. 
    Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии. Ленинград. 1965. – 296 с.
    
34. 
    Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. Новосибирск. 1978. – 319 с.
    
35. 
    Справочник Государственного фонда данных о состоянии природной среды. Алма – Ата. 1987. - 237 с.
    
36. 
    Тектоническая карта СССР. Масштаб 1:4000000. ВСЕГЕИ. 1966.
    
37. 
    Федчина В.Н. Как создавалась карта Средней Азии. Москва. 1967.
    
38. 
    Хасанов Х.Х. Среднеазиатские географы и путешественники. Ташкент. 1964.
    
39. 
    Чупахин В.М. Природные районирование Казахстан. Алма – Ата. 1970. -259 с.
    
40. 
    Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алма – Ата. 1970.
    
41. 
    Шайык О.Ш. Орошаемые сероземы Южного Казахстана. Алматы. 2001. -190 с.
    
42. 
    Шульц В.Л. Реки Средней Азии. Ленинград. 1965. - 691 с.
    
43. 
    Оңтүстік Қазақастан облысының жала географиялық картасы. Масштабы 1:1000000.