Дипломдық жұмыс Рухани жаңғыру аясында табу, эвфемизм, дисфемизм сөздерін оқытудың әдістемелік жүйесі
ТАБУ, ЭВФЕМИЗМ, ДИСФЕМИЗМ СӨЗДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚЫРЛАРЫ (V СЫНЫП)
жүктеу/скачать 178.88 Kb.
|
| 2. ТАБУ, ЭВФЕМИЗМ, ДИСФЕМИЗМ СӨЗДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚЫРЛАРЫ (V СЫНЫП)
2.1. Лексиканың табу, эвфемизм және дисфемизм сөздерін оқыту қағидалары Қазақ тілін саналы оқытуда тіліміздің сөз байлығын тексеретін ғылым саласы лексиканы дұрыс, жан-жақты үйретудің маңызы ерекше. Ана тілінде сөйлей білген адамның барлығы да сол тілдің заңдылықтарын, сыр-сипатын толық біле бермейді. Осы тұрғыдан алғанда лексиканы оқытудың практикалық маңызы зор. Нәтижеде оқушы сөз жүйесін түсіну арқылы: 1) оның айтылу (орфоэпиялық), жазылу (орфографиялық) нормасын саналы түсінуге; 2) әр сөздің орынды қолданылуы арқылы ойды толық және дәл жеткізуге қызмет ететін сан алуан мағыналы сөздерді түсініп, талдап, таңдап қолдана білуге; 3) мәнерлі сөйлеуге; 4) көркем әдеби тілдің бейнелі әуезділігін, әсерлілігін түсінуге дағды алады [20, 47]. Лексиканы оқытудағы басты мақсат: жастарды дұрыс сөйлеу, ойын жеткізіп айта білуге тәрбиелеу. Лексика туралы берілген білім әрқашан грамматиканы оқыту барысында кеңейіп, оның практикалық маңызы барған сайын ашыла түседі. Өйткені жеке сөз ешқашан өз бойындағы бар мүмкіншілікті толық бере алмайды. Ондағы (сөздегі) сан алуан мән-мағына тек грамматикалық байланыста ғана көрініп, жанды көрініске, қимылға ие болады. Бұл ретте лексикалық әдістемеден туындар қағидалар төмендегіше: 1. Мектепте лексика тарауын оқытудың лингвистикалық негізі атау сөздердің (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, еліктеуіш) лексикалық мағынасының болатынына қарай белгіленеді. Десек те, мұғалім лексикалық мағынасы бар сөздердің де грамматикалық маынасын естен шығармауға тиіс, алайда лексикалық мағына негізгі белгі ретінде алынады. Егер лингвистикалық негізін ажыратып алмай, оны тіліміздегі жалпы сөздердің жиынтығы деп түсіндірсек, сабақ мақсатына жетпей, лексикалық талдау кезінде, жаттығу үстінде оқушылар шатасады. 2. Сабақ үрдісі оқулықтарды басшылыққа алынып түсіндіріледі. Десек те, мұғалімнің тек оқулық материалын білуі жеткіліксіз. Нәтижеде оқушы лексикалық маынадан грамматикалық мағынаны жақсы ажыратуға тиіс. Мысалы, лексикалық мағынасы бар сөздердің өзі түрлі қосымшалар жалғану арқылы дыбысталу тұлғасы өзгеріп отырады (адам, адамдар, адамдарымыздың, адамдық, адамсу, т.б). Оқушыларға лексикалық мағына дегенді әртүрлі мысалдармен саналы түсіндіру арқылы ғана, оны грамматикалық мағынадан ажыратуға болады. 3. Сөз мағынасын ашып жете түсіну оқушылардың лексикалық ұғымын дамытып, сол алған білімін сөйлеу тілінде, жазба жұмыстарында еркін қолданып, стильдік дағды алуға бірте-бірте бағыт береді. Оқушыларға сөз және оның мағынасы туралы түсінік бергенде, сөздердің әртүрлі мағынасы контексте, сөйлемде ғана белгілі болатын жеке тұрғандағы көп мағыналылықтан аңғарыла бермейтінін ескеріп, жаттығу жұмыстарын контекстегі мағынасымен байланыста жүргізу тиімді. («ақиық» - 1. Бүркіт тұқымдас құс; 2. «шаршамайтын, шалдықпайтын адам» (ауыспалы мағынасы); «көл» - 1. Теңізден кіші су; 2. «көп, мол» деген мағына тек мәтін ішінде (контексте) ғана ашылады.) Яғни, оқушылардың ауыспалы мағыналы сөздерді түсіне, айыра білетіндей дағдылары болуы тиіс. 4. Тұрақты сөз тіркестерін сөзден, еркін тіркестен ажырата білу, орнын, қолданылу мақсатын айыру үшін әртүрлі әдістер қолдану қажет. Нәтижеде тіліміздегі сөздің жүйесіне қарап, олардың ара қатынасын анықтау, оның мағынасын толық аша түсінуге, еркін қолдануға мүмкіндік жасаумен бірге, оқушының ана тіліне сүйіспеншілігін арттырады. Жалпы орта мектептерде лексика тарауына қатысты тілдік категорияларды оқытуды, соның ішінде табу, эвфемизм, дисфемизм сөздерін V сыныпта оқытуда төмендегідей қағидаттар басшылыққа алынуы тиіс: 1) Сөзді болмыспен салыстыру қағидаты. Лексиканы оқытқанда да сөз мағынасы өмірмен тікелей ұштастырылуы талап етіледі. Бұл орайда көп мағыналы сөздерді салыстыру әдісімен түсіндіру тиімді. Мәселен, «Ши» сөзі – 1. Қамыс сияқты жіңішке болып өсетін өсімдік (тура мағына); 2. Сол өсімдіктен тоқылған зат (ауыспалы мағына). Бұл әдіс синонимдер мен омоним, антонимдерді де түсіндіруде пайдалы. Жалпы мұғалім осы әдіске қатысты оқулық материалдарын дамыта, жалғастыра түсіндіргені дұрыс. Мәселен, оқушылардың омоним сөздер бір-біріне ұқсастық белгісі жоқ басқа-басқа мағынаны аңғартса, көп мағыналы сөз белгілі ұқсастыққа қарай айтылатынына көздері жетуі тиіс. Сондай-ақ бұл орайда мұғалім шеберлігі белгілі бір сөзге лайықты келетін суретті табу да, суретке қарай отырып оның атын (сөзді) табуға да байланысты. Сөз туралы ұғым қанша үйренген сайын, қыр-сыры молая беретін байлық. Сол себептен де аталмыш қағидат мектеп бағдарламасындағы лексика бөлімін оқушыларға саналы үйретудің бірден-бір қажетті жолы делінеді. 2) Лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны салыстыру қағидаты арқылы лексикалық құбылысты нақтылап, анықтап дәлелдеп тануға, сөйлеу, жазу кезінде лексикалық қателерді болдырмауға көмектеседі. Мәселен, омоним сөздер бір сөз табынан да, әртүрлі сөз табынан да жасала береді. Ал синоним, антоним сөздердің тек бір сөз табынан ғана болатынын түсіндірудің де маңызы үлкен. Сөздердің лексикалық және грамматикалық белгілерін салыстырып түсіндіргенде, әрқашан талданатын сөз сөйлем ішінде, контексте ғана қарастырылуы керек. Өйткені жеке тұрған сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналары беймәлім болып келеді. Мәселен, «алыс», «жақын» сөздерін бір-бірімен салыстырып, қашықтықты білдіретін антоним сөздер екенін бірден аңғартуға болады. Бірақ алыс сөзінің етістік ретінде қолданылуы еске түсе бермейді. 3) Семантикалық қағидат сөздердің әр түрлі сөздермен мағыналық байланысына қарай лексикалық парадигма жасау қабілетімен байланысты. Лексикалық парадигма деп өзара мағыналық байланысы бар, бір тақырыпқа қатысты сөздердің тобын айтамыз. Мысалы, таңертең, сәске, түс, екінді, ымырт, кешқұрым сөздері бір күн ішінде болатын мезгіл атаулары. Тіліміздегі көптеген сөздердің лексикалық мағынасын тек семантикалық қағидат арқылы түсіндіруге болады. Сондай-ақ бұл қағидат сөздердің сөз тіркесі және сөйлем ішінде өзара мағыналық байланысу жолын ажырата білуге көмектеседі. 4) Диахрониялық қағидат – тіліміздегі сөз байлығының пайда болу, жасалу, қалыптасу тарихын халық өмірімен салыстыра түсіндіруге негізделген. Диахрониялық қағидат – оқушыларға сөздің тарихын, шығу тегін, не пайда болу себебін ашып түсіндіру жолымен лексикалық мағынаны анықтау. Оқушы салыстыра түсіну арқылы басқа тілден сөз ену, кей сөздің көнеріп, кей сөздердің тілімізде жаңадан пайда болып жатуы қазақ халқының тарихындағы өзгерістерге, даму жолына байланысты екенін аңғарады (мысалы, «тың» сөзі бұрынғы сын есімге жататын сөз (тың күш, тың көлік, тың жер); тың – зат есім) Ал лексика бойынша жүргізілетін жаттығу жұмыстары туралы төмендегі мәселелер ескерілуі орынды болар еді: лексикалық жаттығулар қазақ тілі лексика жүйесін белгілі бір ұғымдық мәліметтермен танысуға, сөздерді қолдана білу дағдысына бағытталады. Лексикалық жаттығулар: 1) оқушылардың сөз байлығын арттырады; 2) сөзді қолдануға бейімін дамытады; 3) оқушыларды әрбір сөзге көңіл бөлуге, мағынасын анық аңғартуға жетелеп, логикалық ойлау жүйесін кеңейтеді. Бұл орайда тілдің басқа салаларымен байланыстырылып жүргізілетін синтетикалық жаттығу да тиімді. І. Грамматикамен байланысты лексикалық жаттығулардың бір шоғыры төмендегіше: 1) Берілген сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын таптыру (өсімдік; қызық; ойлану) 2) Түбірлес сөздердің қай сөз табына жататынын анықтату (1. Келісім, келісті, келіншек; 2. Адам, адамдық, адамгершілік т.б). 3) Сөздің түрлену барысын немесе сөз жасау барысындағы айырмашылықтарын ажырату. Осындай жұмыстарды жүргізу; 1) оқушылардың лексикалық мағынаны грамматикалық мағынадан ажыратуына көмектеседі; 2) сөздің қолданылу аясын жақсы меңгеріп, практикалық дағдысы артады; 3) жазу мәдениеті жетіледі. ІІ. Ал стилистика саласымен байланысты лексикалық жаттығулар сөзді таңдап-талғай білуге, айтылатын ойды сөйлем арқылы толық бере білуге бағыт алады. Бұл орайдағы жаттығулар үлгісі төмендегіше: 1) Берілген сөздер мен сөз тіркестерінің қандай лексика-семантикалық топтарға, қайсысы қандай стильдік тармақтарға жататындығын анықтау (балалар – балдар, бала – балақай т.б). 2) Стилистика туралы ұғымды оқушыларға кеңінен түсіндіріп, ғылыми, көркем әдебиет, сөйлеу стильдерімен таныстыру. ІІІ. Орфографиямен байланысты жүргізілетін жаттығулардың да өзіндік орны, ерекшелігі бар. Бұл орайда оқушылар сөз байлығын игерумен бірге оның дұрыс жазылуын да саналы түсінуі керек. Ол үшін оқушылардың сөз қолдану, жазу дағдысыг қалыптастырып, әр түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізгені жөн. Кейбірі төмендегіше: 1) Сөздердің түбірлес варианттарын жазып, түсіріліп жазылатын дауысты дыбыстар ережесін түсіндіру (ұры (ұрлық), құлып (құлпы), көрік (көркі)); 2) Берілген сөздерді сыңарларымен салыстырып, мағыналас немесе өзге сөз екенін түсіндіру (қан-хан, қат-хат, кәрі-қария, ары-әрі, білік-шілік, қас-хас); 3) Берілген сөздерге түбірлес сөз тауып, дауыссыз дыбыстардың өзгеруін түсіндіру (жап-жауып, тап-тауып, теп-теуіп, көбік-көбігі, парақ-парағы). 4) Омонимдес сөздердің түбірін тауып, әрқайсысының мағыналарын аштыру (түстік (тамақ)-түспек, түн-түнек); т.б. Бұл іспеттес жаттығулардың барлығында да оқушының сөз байлығын жоспарлы түрде дамытып отыру көзделінеді. Бұл ретте оқушылардың лексикалық білімі мен іскерлік дағдыларын жүйелеу маңызды. Оқыту үрдісінде білім беру мен оны оқушының келешекте өз қажетіне қарай пайдалана алатындай іскерлік дағдысын қалыптастыру бір-бірімен тығыз байланысты. Әр оқушы сөздердің жасалу жолдары мен мағынасын, сөз табына қатыстылығын анықтап талдау жасай алатын болса, олардың лексика тарауы бойынша іскерлік қабілетінің барлығын байқаймыз. Ал дағды осы бағытта жүргізілген жұмыстардың сапалы және тез орындалуына байланысты іске аспақ. Бұл орайда жаттығу тапсырмаларын түрлендіре отырып, оқушылардың творчестволық ойлауына мүмкіндік жасау керек. Жалпы оқушыларға берілетін дағды жаттығу жұмыстары арқылы қалыптасады десек те, оны орындау үрдісінде оқушы нені білуі, қандай жадығаттарды (материалдарды) пайдалана білуі керек керектігі, қалай пайдалана білуі керектігі мәселелеріне баса назар аударуы тиіс. Лексика тарауы бойынша сөздік пен жұмыс істеу двғдысын меңгере келе, сөздің мағыналық топтарын, шығу тегін, қолданылу аясын саналы түсінуге көмектесіп, шәкірттер айтайын деген ойын ауызша да, жазбаша да әдеби нормада беруге дағды алады. Осы және өзге де дағдылардың нәтижесі оқушылардың жазба жұмыстарынан анық байқалады. Осы орайда ескерер тұстың бірі мектептегі оқушылардың жазба жұмыстарындағы қателерді жүйелеуде бір ғана статистикалық қате тұрғысында емес лексикалық, стилистикалық және морфологиялық, синтаксистік қателер ретінде саралап жіктей қараудың аса қажеттігі. Бұлайша жүйелеу мұғалімнің де, оқушының да қатеге үстірт қарауына, басты себебінің неде екендігін айқындауға кедергі жасайды. Ғылыми-әдістемелік еңбектерге сүйене келе, лексикалық қателерді төмендегіше топтауға әбден болар еді: Сөздің мағынасын анық түсінбегендіктен, орынсыз қолданудан туатын қателер («образ» - «бейне» сөздерінің қатар қолданылуы т.б.) Сөздің мағыналық байланысын аңғармаудан пайда болатын қателер. Лексикалық қордың тапшылығынан түбірлес сөздерді қатар қолданудан туатын қателер. Сөздерді орынсыз қайталаудан болатын қателер. Ауызекі тілде немесе жергілікті жерде сөздерді қолданудан туатын қателер. Қажетсіз, басы артық сөздерді қолдану. Фразеологиялық тіркестердің мағынасын түсінбей қолданудан туған қателер. Фразеологиялық тіркестердің құрамындағы сөздерді өзгертіп қолданудан туатын қателер. Мысалы: ойға батқан батырдың қабырғасы майысты (қайысты деген дұрыс). Фразеологиялық тіркестердің құрамындағы сөздердің орнын ауыстырып қолданудан туатын қателер. Мысалы: ауырдың астымен, жеңілдің үстімен күн көргендерді сынады (дұрысы: ауырдың үсті, жеңілдің астымен). Ал стилистикалық қатенің болуы лексикаға қатысты болады. Стилистикалық қателердің кейбір түрлері төмендегіше: Сөздік қордың аздығынан қажетті әдеби нормаға сай сөздерді қолданбау; Қыстарма сөздерді жиі қолдану: Контекс мазмұнына сай баяндау, сипаттау тәсілінің бұзылуы немесе автордың өз ойын, әсерін, көңіл-күйін жеткізе алмау сияқты қателер. Қысқасы, осы жоғарыда айтылғандардың қай-қайсысын да лексика тарауының табу, эвфемизм және дисфемизм сөздерін оқытуда пайдалана білу жөн. жүктеу/скачать 178.88 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|