Дипломдық жұмыс Рухани жаңғыру аясында табу, эвфемизм, дисфемизм сөздерін оқытудың әдістемелік жүйесі
жүктеу/скачать 178.88 Kb.
|
| 1.2.3. Саяси эвфемизмдер
Саяси эвфемизмдердің басқа эвфемизмдеден айтарлықтай айырмашылығы бар. Бұлардың пайда болуына наным-сенімдер де, қоғамда қалыптасқан моральдық-этникалық нормалар да есеп етпейді. Олар – белгілі бір мақсаттарға бола, ащы шындықты бүркемелеу үшін қолданылатын саяси айла-шарғы немесе тәсіл. Эвфемизмдер табу сөздердің бет пердесі әрі олардың орнына еркін қолданыла беретін баламасы болғандықтан, бірте-бірте эвфемистік мағынадан айырылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін табу сөздер дәрежесіне көтеріледі. Дәл осы кезде олар тілден қайта ығысып шығады да, өз орындарын жаңадан пайда болған эвфемизмдерге беруге мәжбүр болады. Мұндай құбылыс еш уақытта толастамай, уақыт өткен сайын шексіз қайталана береді, сондықтан да табу мен эвфемизмдер қай тілде болмасын сөздік құрамның өзгеріске ең жиі ұшырайтын әрі үнемі қозғалыста болатын жылжымалы тобын құрайды және кез келген тілде неологизм тудырудың ең өнімді көздерінің бірі. Эвфемизмнің жасалу жолдары мен тәсілдері басқа тілдер секілді түркі тілдерінде де сан алуан болып келеді. Тілдегі алатын орны мен атқаратын қызметі жағынан эвфемизмдер, метафора, метонимия, синекдоха, символ, парафраза т.с.с. троптарға бір табан жақын тұрады. Өйткені троптар секілді эвфемизмдер де ауыспалы мағына тудыратын ең өнімді тәсілдердің бірі. Бірақ жоғарыда аталған троптардан эвфемизмдер өздерінің қолдану аясы, мақсаты және атқаратын қызметінің бөлектігімен ерекшеленеді [56]. Алайда осындай айырмашылықтарының болуына қарамастан, метафора, метонимия немесе басқа троптар эвфемизмдерден мүлдем алшақтап кетпейді. Оның басты себебі троптар сезімді селт еткізетін немесе айтайын деген ойды әсерлі де бейнелі етіп жеткізетін поэтикалық көркемдегіш құрал болып қоймай, ара-тұра эвфемизмдердің де жүгін қоса арқалайды. Демек, тілде таза поэтикалық метафора, метонимия, синекдоха немесе т.с.с. троптармен қатар эвфемистік мағынада жұмсалатын басқа троптар да қоса кездеседі. Эвфемистік метафоралар. Метафора - бейнелі образ тудыратын троптардың ішінде аса жиі қолданылатын өнімді де белсенді түрі. Қарапайым тілмен түсіндіргенде, метафора - екі ұғымның белгілі бір ұқсастығына бола, бірінің атауының екіншісіне телініп, балама атау ретінде ауысып қолданылуы. Айтпақшы ой анығырақ əрі дəлелді болу үшін мысал келтірейік. Көп сөз - көмір, аз сөз - алтын (Мақал). Бұл мысалдағы біздер əдейі курсивпен берген көмір, алтын деген сөздер - метафораның тамаша үлгілері. Өйткені, олардың əрқайсысы ауыспалы мағынада жұмсалып, бейнелі образ жасап тұр. Ал егер ол сөздерді жоғарыдағы контекстерден бөліп алып, жеке-жеке қарастыратын болсақ, олар бірден метафоралық мағынадан айырылып, қатардағы бейтарап сөздерге айналар еді. Демек, метафора сөздердің тура мағынасынан емес, ауыспалы мағынасынан туындайды. Эвфемистік метонимиялар. Эвфемизмдер жасауда немесе эвфемистік мағына тудыруда метонимияның да айтарлықтай үлесі бар. Бұдан бұрын сөз болғандай, эвфемистік метафора ұғымдардың арасындағы белгілі бір ұқсастыққа негізделсе, метонимия үшін ондай ұқсастық мүлде шарт емес. Керісінше, метонимиялық мағына тудыру үшін заттардың арасында азды-көпті қарым-қатынас немесе белгілі бір байланыс болса əбден жеткілікті. Мəселен, ас пен ас салатын ыдыстың арасында ешбір ұқсастықтың жоқ екені айтпаса да белгілі, бірақ кез келген ас ыдысқа салынатындықтан, олардың арасында белгілі бір қатынас орнайтыны да өзінен-өзі түсінікті. Осындай болар-болмас қатынастың өзі де кейде олардың атауларын алмастырып, бірінікін екіншісіне телуге, яғни метонимиялық сөз қолдану тəсіліне мүмкіндік туғызады. Мысалы: «Қонақтарға бес табақ тартылды» деген сөйлемнен кез келген қазақ қонақтарға тартылған табақ емес, олардың ішіне салынған ас екенін айнытпай таниды. Не болмаса, метонимиялық тəсілді төменгі мысалдардан да өте анық байқауға болады: Күрең мінген біреу келді (көліктің орнына түсі); Мына үй тым-тырыс (адамдардың орнына баспанасы); Абайды бастан-аяқ жатқа айтады (шығарманың орнына авторы); Бұл халықаралық форумға Токио қатыспады (елдің орнына астанасы); Хасеннің қасындағы ұзынтұра кім? (адамның орнына сын-сипаты); Ана мұрт не дейді? (адамның орнына айрықша белгісі) [72]. Бірақ жоғарғы мысалдардағы метонимиялардың бірде-бірінің эвфемистік мағына тудырып тұрғаны байқалмайды. Өйткені, олардың ешқайсысы да тыйым салынған немесе ыңғайсыз, əдепсіз сөздердің орнына қолданылып тұрған жоқ. Ал метонимияның эвфемистік қызметіне келетін болсақ, ол жағы да баршылық. жүктеу/скачать 178.88 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|