Дипломдық жұмыс Рухани жаңғыру аясында табу, эвфемизм, дисфемизм сөздерін оқытудың әдістемелік жүйесі
жүктеу/скачать 178.88 Kb.
|
| ҚОРЫТЫНДЫ
Сөз соңында төмендегідей қорытындылар жасауға болады деп есептейміз: 1. Табу мен эвфемизмдер – кез келген мәдениет пен тілден орын тепкен этнолингвистикалық ұғымдар; 2. Табу деген терминнің аясына тыйым атаулы түгелдей, оның ішінде сөздерге салынатын тыйым да қоса кіретіндіктен, оның этнография ғылымына да, лингвистикаға да қатысы бірдей. Ал эвфемизм – таза лингвистикалық термин. Өйткені, ол тыйым салынған немесе қолдануға ыңғайсыз саналатын сөздерді, яғни лингвистикалық табуды алмастыру үшін ғана қолданылады; 3. Табу немесе тыйым, магиядан атап айтқанда, оның теріс қағидаттарынан тұратын тармағынан туындайды. Ол қағидаттардың негізінде «пәлендей іс-әрекет істеме, істесең пәле-жалаға тап боласың» сияқты қорқыныш тудыратын наным-сенім жатады; 4. Магия – кезінде әлемге кең таралған наным. Кез келген діннің, оның ішінде мәдениет пен рухани дамудың төменгі сатыларында қалыптасқан анимизм, тотемизм, шаманизм сияқты қарапайым формаларынан бастап, бүгінде əлемде кең таралған басты діндердің бəрінің де құрамдас бөлігі, демек, ол кез келген мəдениеттен орын тепкен əмбебап құбылыс; магиялық наным бойынша, киелі қасиет өлі табиғатқа да, тірі табиғатқа да тəн. Сондықтан табу (тыйым) заттарға, өсімдіктерге, жан-жануарларға, адамдарға, сөз бен тілге де салынады. 5. Сөз магиясына сенуден туындайтын лингвистикалық табу мифологиялық кейіпкерлердің, тотемдер мен кәсіптік аңдардың, адамдардың, жан-жануарлардың, қатерлі аурулардың есімдері мен атауларына саналатындықтан, ол есімдер мен атаулардың бәрі де эвфемизмдермен алмастырылып отырады. Демек, тілдегі синонимдік қатардың өсуіне, сөздік қордың ұлғаюына сөз магиясынан туындайтын табу мен эвфемизмдер де үлкен әсер етеді; 6. Басқа халықтардың тыйымдары секілді түркі халықтарының тыйымдары да діни ұғымдардың негізінде қалыптасқан қорқыныштан туындаған. Əрбір өлім, сəтсіздік, бақытсыздық, кемтарлық, ауру-індет немесе кез келген пəле жала адамдардың тарапынан белгілі бір тыйымдарды бұзудан немесе сақтамаудан болады деген сенім жатады; 7. Діни наным-сенімдерінің, мәдениеттерінің, тілдерінің әр түрлі болып келетініне қарамастан, көптеген халықтардың, оның ішінде түркі халықтарының мифологиялық кейіпкерлері де бір-біріне өте ұқсас болып келеді және олардың атаулары табу сөздердің қатарына жататындықтан эвфемизмдермен алмастырылып отырады. 8. Әр халықтың мифологиялық дүниетанымына орай, мифологиялық кейіпкерлердің эвфемистік атаулары олардың мінез-құлқын, түр сипатын, түсін, жынысын, күшін, билігін, дауысын, жағымды-жағымсыз іс-әрекеттерін немесе басқа қасиеттерін бейнелейтін эпитеттерден жасалады; 9. Тотемдік жануарлардың негізінде қалыптасқан тыйымдар Америка, Азия, Австралия, африка және Еуропа материктерін мекендейтін халықьардың мәдениетінен түгел орын тепкен. Олардың ішінде: тотемдік жануарларды ауламау, етін тамаққа пайдаланбау, бір тотемге жататын туыстық қарым-қатынастарға тұратындарға қыз алысып, қыз беріспеу сияқты іс-әрекеттерге салынатын тыйымдармен қатар, тотемдік жануарлардың атауларына салынатын лингвистикалық табу да қалыптасқан. Тотемдік нанымдармен байланысты тыйымдар түркі халықтарының көпшілігіне ортақ. Ертеректе оғыз тайпалары тотемдік жануарларды онгандар деп атаған. Тотемдік нанымдар келе-келе әлсіреп, аңшылық кәсіптің негізінде қалыптасқан нанымдарға орын берген. Аңшылық кәсіппен байланысты тыйымдар басқа тілдердегі секілді, кейбір түркі тілдерінде, атап айтқанда, якут, хакас, алтай, тува, шр тілдерінде, кәсіптік құпия тілдердің немесе шартты кәсіби лексиканың қалыптасуына әкеліп соққан; 10. Табу мен эвфемизмдер діни наным-сенімдермен қатар қоғамдағы моральдық, этикалық нормалардың негізінде де қалыптасады. Әдетте, өлімге, анатомия мен физиологияға, өрескел немесе дөрекі қылықтарға қатысты ұғымдардың тура атаулары ашық қолданылмай, айналымнан шығып, табу сөздер ретінде эвфемизмдермен алмастырылып отырады. Қоғамда қалыптасқан ресми тыйымдардан туындайтын саяси эвфемизмдер де осы топқа кіреді; 11. Зерттеу жұмысының нəтижесінде табу сөздерді алмастырып отыратын эвфемизмдердің жасалу жолдары мен эвфемистік мағына тудырудың тəсілдерінің мол екені анықталды. Олар - метафора, метонимия, синекдоха, символ, ирония, парафраза, эпитет сияқты троптармен қатар фразалық тіркестер, мақал-мәтелдер, есімдіктер және т.б; 12. Табу мен эвфемизмдер тілдің сөздік құрамын лексика-семантика жағынан байытатын өнімді тәсілдердің бірі. Олар сөз мағынасын өзгертуде, дамытуда ерекше қызмет атқарады. Эвфемистік мақсатпен жұмсалған сөздер әдетте өздерінің негізгі мағыналарының аясынан шығып, соны мағынаға ие болады. Сөйтіп, табу мен эвфемизмдер синонимдік және омонимдік қатарлардың өсуіне немесе неологизмдердің қалыптасуына белгілі ықпалын тигізіп отырады. 13. «Тіл тиексіз, ой түпсіз» деп халық бекер айтпаған. Бұл адам ойы қанша шексіз болса, тілдің де сол ойды соншалықты икемділік немесе орамдылықпен жеткізе алатындығын меңзеп тұрған аталы сөз. Сол оралымдылық пен икемділікті эвфемизмдер өте айқын байқатады. Олар атауларын ашық қолдануға болмайтын белгілі бір ұғымдарды астарлы түрде дөп басып, дәл жеткізіп қана қоймай, әлгі ұғымдарға нәзік те сыпайы сипат беріп, оқушы мен тыңдаушының көңіл-күйіне жарақат салмау жағын ұдайы қамтамасыз етіп, сөйлеу немесе жазу мәдениетінің, яғни тіл мәдениетінің дамуына, қалыптасуына да үздіксіз қызмет етіп отырады; 14. Табу мен эвфемизмдер қай тілде болмасын сөздік құрамының өзгеріске ең жиі ұшырайтын әрі үнемі қозғалыста болатын жылжымалы тобын құрайды. Бұлар басқа лексикадан өздерінің номинативтік мағыналарының сыртында тұрған этнографиялық ұғымдармен астарласып немесе ұштасып жататындығымен ерекшеленеді. 15. Күнделікті қарым-қатынаста мағынасы жағымсыз тұрпайы сөздерді жағымды сыпайы сөздермен алмастырып қолданатынымыз сияқты тілде әдепті сөзді әдепсіз (дөрекі) сөздермен де ауыстырып айта беру әдеті болады. Мұндай құбылысты тіл білімінде дисфемизм немесе какофемизм деп атайды. Дисфмизм — мағынасы жағынан эвфемизмге қарама-қарсы қүбылыс. Белгілі контексте жөнімен дүрыс жұмсалған сөзді мағынасы неғұрлым дөрекілеу сөзбен алмастыру — сөзді ауыспалы мағынада (троп) қолданудың бір жолы. 16. Диплом жұмысында табу, эвфемизм, дисфемизм сөздерді 5 сыныпта оқытуға қатысты кешенді тапсырма-жаттығулар жүйесі әзірленіп ұсынылды. Соның бірі – сөзжұмбақтар. Үлгілері төмендегіше: № 1 сөзжұмбақ сұрақтары: 1. «Сөзуар» сөзінің дисфемизмін тап. 2. Әдепті, сыпайы сөйлеу мақсатында шыққан құбылыс. 3. Берілген эвфемизмдерге керек сөздік қорымыз. «Құлағының ... бар». 4. Көру мүшесінен айырылған, жанары жоқ деген мағынаны беретін дисфемизм. 5. Әдепті сөздерді дөрекі сөздермен ауыстыра айту құбылысы. 6. «Өлді» сөзіне эвфемизм тап. 7. «Құлағы ауыр» сөзінің дисфемизмін тап. №2 сөзжұмбақ сұрақтары: 1. Эвфемизммен сөйлеу қандай әдетке жатады. 2. «Ұрланды» сөзінің сыпайы мағынасын табыңыз.3. «Қысыр сөзде қырсық көп» халық ауыз әдебиетінің қай үлгісіне жатады.4. Ескі діни наным-сенімдерге байланыстыра айтуға тыйым салынған сөздер. 5. Жәнібек ханның тапқырлығымен аты аңызға айналған ділмар шешені. 6. «Түйелі қойшы – тұрған қойшы, Төбесінен ұрған қойшы. Өгізді қойшы – өлген қойшы, Жем болғанда көрген қойшы». Халық ауыз әдебиетінің қай үлгісіне жатады. 7. «Ауру» сөзінің сыпайы түрін табыңыз. 8. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіретін сөздер. Сөзімізді жинақтай айтсақ, 5 сынып оқушыларына табу, эвфемизм мен дисфемизмдерді халық ауыз әдебиетімен ұштастыра оқытуда түйін төмендегіше: Сөзжұмбақтар оқушының сабаққа деген зейінін, белсенділігін, қызығушылығын арттыруға көп септігін тигізеді. Эвфемизм мен дисфемизмді оқытуда сөзжұмбақтарды пайдалану оқушылардың материалды түсінуіне, терең меңгеруіне көмектеседі. Оқушылардың білімін жан-жақты дамытуда халық ауыз әдебиетінің үлгілерін қолданудың маңызы зор. 17. Табу, эвфемизм, дисфемизм сөздерін оқытуда ұсынылар тиімді тәсіл – оқушыларға шығармашылық жұмыс беру. Үлгілері төмендегіше: «Туыстық қарым-қатынас» тақырыбында мәтін жазу. Ішінде табу сөздерді қолдану: 1. «Ағайын тату болса ат көп, Абысын тату болса ас көп» -Тату,көп сөзінің антонимін табу; Ат, аз сөздері қолданылуына қарай қандай мағыналар беретінін мысалмен дәлелдеу; Берілген мақалда табу сөз бар ма? Болса қайсы? Мағынасын ашып түсіндіру; «Сатыға кім шығады?» ойыны бойынша өз отбасыларыңда табу сөздерді қолданып жүргендері болса, соны шапшаң жазу; Сауалнама (автотест); Ой толғаныс; Балалар, сендер осы сабақ барысында алдарыңа қандай мақсат қойдыңдар? Өскенде осы атауларды үйлеріңде айтасыңдар ма? Осы мақсатқа жету үшін не істейсіңдер? 2. Мағынаны тану; Төмендегі сөйлемдерден табу сөздерді тап; Ауыл сонда күзекте шығар деймін. Бақа шешей бар, Көзейқараның үйіндегі келін бар – бәріміз Қосөтердегі ағаштан шөпшек тереміз деп шықтық... Табуға мысалдар жаз; Табуға байланысты пайда болған синонимдерді жаз. Үлгі: Жоғалған мал – қолды болды; Жылан – түйме, ала жіп – ұзын құрт; Табудан синоним сөздердің айырмашылығын айт және оларды мысалмен дәлелде; Қазақтың салт-дәстүріне байланысты ой-толғау жазу; Топ басшыларын шақырып тыйым сөздерден жарыс ұйымдастыру; Ескі наным бойынша табиғаттағы адамға зиян келтіретін сөздерді жазу; Ескі дәстүрге байланысты тыйым сөздерді қолданып, мысалдар жазу; Сөз тіркестерінен эвфемизмді бір бөлек, дисфемизмді бір бөлек топтап жазу;. (Аузы жеңіл, шірік неме, сылтып басады, жаман ит, құлағы мүкістеу, нұры кеткен, мес қарын, сасық ауыз.); Төмендегі сөздерді эвфемизмге айналдырып жаз (Өтірікші, сатқын, ұры, сұмырай, надан); Мына дисфемизмдердің синонимін тауып жаз (Оңбаған, қайыршы, жалмауыз, кеңкелес, ұятсыз.); Дөрекі, әдепсіз сөздердің мәнін ашып дисфемизмдерді эвфемизмдерге айналдырыңдар (Ерінен айырылған көмгенше жылайды, Елінен айырылған өлгенше жылайды. (көмгенше – жерленгенше, өлгенше – өмірінің соңына дейін)); Қақылдаған тауық тумай қоймайды. (тумай – жұмыртқаламай) Шошқаға ерген балшыққа аунар (шошқаға - нашар, жаман адамға). Жолдасың соқыр болса, Сен де бір көзіңді қысып қой. (соқыр – ауыспалы мағынада, надан болса, сұғанақ болса, аңғал болса т.б.) Ешкі егіз туып, қойдан көп болмас. (туып – лақтап)Қарғаның бір көзі оқта, бір көзі боқта. (боқта – жаман нәрседе) Сараң да бір, Сасық су да бір. (сасық – лас, иістенген) Өсекшінің тілі қышып тұрады. (өсекші - сөзуар) Қысыр сөзде, қырсық көп. (қысыр – жаман, мәні жоқ) Итпен жолдас болсаң, Таяғыңды тастама. (итпен – сенімсіз адаммен)). жүктеу/скачать 178.88 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|