Қылмыс субъектісінің жасына қарай белгілері

Бұған дейін айтылғандай, қылмыстың субъектісі ақыл-есі дұрыс кез келген тұлға ғана емес, белгіленген жас мөлшеріне толғанда болуы керек. Жасының кішілігіне байланысты өзінің жасап отырған әрекетін (әрекетсіздігін) басқара алмайтын, оның кауіптілігін шын мәнінде жете түсінуге қабілетсіз жас тұлғалар қылмыс субъектісі болып таныла алмайды және өздері жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттері үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.

ҚР ҚК-ыің 15-бабына сәйкес, қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылады. Ал қылмыс жасалған уақытқа дейін жасы он төртке толған тұлғалар, - ҚР ҚК-нің 15-бабынын, 2-бөлігіне сәйкес, ҚР ҚК-де қарастырылған төмендегідей қылмыстар үшін қылмысты жауапты: кісі өлтіргені (ҚР ҚК 96-6.), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені (ҚР ҚК 103-6.), ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зардап келтіргені (ҚР ҚК 104-6. 2-бөлігі), зорлағаны (ҚР ҚК 121-6.), жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері (ҚР ҚК 121-6.), адамды ұрлағаны (ҚР ҚК 125-6.), ұрлық жасағаны (ҚР ҚК 175-6), кісі тонағаны (ҚР ҚК 178-6.), ұрып-соққаны (ҚР ҚК 179-6.), қорқытып алғаны (ҚР ҚК 181-6.), ауырлататын мән-жайлар кезінде автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын кездемей заңсыз иеленгені (ҚР ҚК 185-бабтың 2, 3, 4 –бөліктері), ауырлататып мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (ҚР ҚК 187-баптың 1,3,4 - бөліктері), терроризм (ҚР ҚК 283-6.), адамды кепілге алуы (ҚР ҚК 234-6.)- террорлық акті туралы біле тура көрнеу өтірік хабарлағаны (ҚР ҚК 242-6.), қару-жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын ұрлағаны не қорқытып алғаны (ҚР ҚК 255-6.), ауырлататын мән-жайлардағы бұзақылығы (ҚР ҚК 257-баптың 2, 3-бөлігі), тағылық (ҚР ҚК 258-6), есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды ұрлағаны не қорқытып алғаны (ҚР ҚК 260-6.), ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс болған адамдардың мүрдесін және олардың жерленген жерлерін қорлағаны (ҚР ҚК 275-6. 2-бөлік), көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткені (ҚР ҚК 299-6.).

Жалпы қылмыстық жауаптылықты он алты жастан, ал кейбір қылмыстар үшін - он төрт жастан бастап талап ете отырады, қылмыстық заң осы жасқа жеткен кәмелетке толмағандар өз қылығын оның ішінде, қылмыстысын да бағалай алуға қабілеті толығымен жететіндігін ескерген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандарды олардың қылмыстық жауаптылық жасында болуына қарамастан, қылмыстық жауаптылықтан босата алатын ережелер енгізілген. ҚР ҚК-нің 15-бабының 3-бөлігіне сәйкес, егер кәмелетке толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бөлігінде көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуга тиіс емес. Бұл жерде әңгіме, істің шын мәнінде, жасына қарай ақылының дұрыс еместігі туралы болып отыр.

Қылмыстық кодекстің атақты теориялық моделінде Р.И.Михеев төмендегідей норманы түжырымдаған: "Заңмен белгіленген жасқа толғанымен, психикалық жағынан пісіп – жетілмегендігінен (вариант: ақылы мен денсаулығының дамуындағы тежелу) өз әрекетін (әрекетсіздігін) басқаруға немесе оның шын сипатын не қоғамдық қауіптілігін жете түсінуге, қабілетсіз болған тұлга қылмыстық жауаптылыққа тартылатындар қатарына жатпайды"¹. Кәдімгі есі дұрыс еместік туралы бұл жерде айтылмайды, себебі оның дәрігерлік белгісінің (медициналық критериінің) жоқтығы - көз алдымызда. Кәмелетке толмағанын психофизиологиялық дамуындағы тежеліс оның психикасының бұзылуының салдарынан емес, оның

психофизиологиялық дамуындағы жеке өзіне тән, жасына қарай өзгешеліктерден туындаған, бұл жағдай оның әлеуметтік инфантилизімінен байқалады. Қылмыстық заң қылмыс субъектісінің жасының кәмелетке жетпеуінен қылмыстық жауаптылық пен жазаның көптеген ерекшеліктерін байланыстырады және олар жеке бір бөлімде қарастырылады (ҚР ҚК-нің жалпы бөлімінің VI бөлімі).Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа қабілеттілігіне қарай тиісті жас мөлшері анықталды, олар 16 және 14 жас. Алайда, бұл ҚР ҚК- нің 15-бабының 2-ші бөлігінде аталған қылмыстардан басқа барлық қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан басталады дегенді білдірмейді.

Қылмыстық заң қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жасты 16 жас деп көрсеткенімен, кейбір қылмыстық іс-әрекеттің ерекшеліктері мен субъектінің белгілеріне байланысты қылмыстық жауаптылық 18 жастаң бастап тартылатын қылмыстар да болады. Атап айтқанда, әскери қылмыстар үшін және кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту үшін (ҚР ҚК 131-6.) қылмыстық жауаптылық 18 жастан бастап қарастырылған.

Кәмелеттік жасқа толмаған жеке тұлғалар қылмыс жасаған уақытта олардың жасы тура анықталуы керек (туған жылы, айы, күні). Адам белгілі бір жас мерзіміне (14, 16, 18 жас) туылған күні емес, келесі тәулікте толатын болып есептеледі. Кәмелеттік жасқа толмаған жеке тұлғаның жасы белгісіз жағдайда сот – дәрігерлік тексерумен анықталады. Оның жасы жаңағы тексеру анықтаган жылдың ең соңғы күні (31 желтоқсан) деп саналады, ал тексеру барысында төменгі және жоғарғы жас шамасы анықталғанда, оның төменгі жасы есепке алынады". Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі жөнімде оның өмірі мен көрген тәрбиесі, психикалық дамуының дәрежесіне көңіл аударылады.

Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінде қылмыс субъектісінің жасына байланысты маңызды қылмыстық-құқықтық мағынасы бар тағы бір көрсіеткіш аталатынын айта кету керек. ҚР ҚК-нің 49-бабына сәйкес, қылмысты 18 жасқа дейін және үкім шығарған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектер үшін өлім жазасы тағайындалмайды.

3.3. Жауаптылыққа қабілеттілік қылмыстық жауаптылықтың жағдайы ретінде. Жауапсыздыққа қабілетсіздік ұғымы

Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа тартылып, жазалануы үшін, ол жауаптылыққа қабілетті болуы керек.

Қылмыс жасау кезінде өзінің іс-әрекетіне (әрекет немесе әрекетсіздігіне) есеп бере алатын және оны басқара алатын жеке тұлға - жауаптылыққа қабілетті деп аталады. Жауаптылыққа қабілеттілік ұғымы субъектінің қылмыстық жауаптылығы үшін шешуші мәнге ие болатын кінә ұғымымен тығыз байланысты. Кінәлі болып тек қана жауаптылыққа қабілетті адам ғана танылады. Сондықтанда жауаптылыққа қабілеттілік кінә мен жауаптылықтық алғы шарты болып табылады.

Адамның тәртібі, соның ішінде қоғамға қауіпті іс-әрекетті де сана мен ерік арқылы анықталып, бақыланады. Сана мен ерік адамның негізгі психикалық функциялары. Психикалық қызметі бұзылған адам сана мен ерікті басқара алмайды. Мұндай қабілеттен айырылған тұлғалар, яғни өз іс-әрекеттерінің қауіптілігін түсінбейтіндер, ал түсінсе де, өз әрекеттерін (әрекетсіздіктерін) басқара аламайтындар - есі дұрыс емес деп танылып, олар қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Оларға тек медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін.

ҚР ҚК-нің 16-бабының 1-ші бөлімі есі дұрыс еместік туралы ұғымды былай атады: "қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кем ақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес'".

Есі дұрыс еместік туралы ұғым заңды және медициналық сияқты екі шарттан (критерийден) тұрады және бұл екеуінің бірігуі осы күйді сипаттайды.

Заңды шарт екі белгіден тұрады: интеллектуальды және еркіне қарай.

Интеллектуалды белгі тұлғаның өз әрекетінің (әрекетсіздігінің) қауіптілігін жете түсінуі мүмкін еместігін (қабілетсіздігін) көздейді. Психиканың бұл қасиеті, тұлғаның өзі жасап отырган ісінің шын жағымен қатар, оның әлеуметтік мағынасын да түсіну қабілетінің жоқтығын білдіреді. Тұлғаның өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің шын жағының мазмұнын түсінбеуі, әдетте, оның жасалған іс-әрекет пен орын алған салдардың арасындағы себепті байланысты түсінбеуін білдіреді (жәбірленушіні өмірден айыратынын, мүлкін тартып алатынын және т.б. түсінбейді). Алайда, интеллектуалды белгінің мазмұнындағы ең бастысы - тұлғаның өз ісінің әлеуметтік мәнін түсінбеуінде, яғни оның қоғамдық қауіпті сипаты туралы түсініктің болмауында. Осыған байланысты, бір тұлғаның ез әрекетінің шын жағын түсіне алғанымен, оныц қауіптілігін түсіне алмайтын жағдайлардың болуы әбден мүмкін. Айталық белгілі бір психикалық ауруға ұшыраған (мысалы, шизофрения) адам, мысалы темір жолды тексеріп немесе жөндеп жатқан жол жұмысшысын өмірден айыратынын түсінуі мүмкін, бірақ субъектінің ісінген елесі (психикалық аурудың салдарынан) мұны қылмыс жасаумен (кісі өлтірумен) емес, жарылған террорлық істің (поездың қирауын) алдын алумен байланыстырады. Осыған байланысты, тұлға өзінің әрекеттерін қылмыс жасау деп емес, қоғамдық парызын өтеу деп санайды.

Заңды шарттың тағы бір белгісі, атап өтілгеніндей, еркіне қарай белгісі, яғни тұлғаның өз әрекеттерін (әрекетсіздігін) басқару қабілетсіздігі болып табылады. Мұндай жағдай психикалық қызметтің ауырып бұзылған кейбір түрлерінде кездеседі. Мысалы, өзінің әрекетінің қоғамдық қауіптілігін түсіну қабілеті, салыстырмалы түрде болғанымен, ерік жағының бұзылуы есірткіге құмарларда байқалады, бұл жағдайда олардың абстиненция, яғни есірткіге ашығу кездерінде көруге болады. Бұл кездері олар, мысалы, дәріханаға заңсыз кіріп, құрамында есірткілік заттары бар дәрілерге қол сұғушылықтық заңдылықтық қылмысты түрде бұзылуы екенін түсіне отырып, бұл әрекетті жасау жолында өзін -өзі ұстай алмайды. Ерік жағының бұлайша бұзылуы эпидемиялық энцефалит, эпидепсия және т.б. аурулар кезінде болуы да мүмкін. Заңды шарттың болуын мойындау үшін қылмысты заң екі белгінің де міндетті түрде анықталуын талап етпейді, оның тек біреуі ғана - не интеллектуалды, не еркіне қарай түрі анықталса жеткілікті.

Заңды шарттың бір белгісінің ғана болуы тұлғаны есі дұрыс емес деп тануға негіз бола алмайды. Тұлғаның өз әрекеттерін (әрекетсіздігін) басқара алмағандығы, оның шынайы сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне алмағандығы медициналық шарттарға байланысты себептерден туындағанын тауып көрсету керек. Бұл шарттар тұлғаның психикалық бүзылуынан және оның бойынан заңды шарттың орын алуына әкеліп соқтыратын аурулардың қорытылған тізімінен тұрады. Ол - ұзаққа созылған психикалық бұзылу, уақытша психикалық бұзылу, кем ақылдық немесе психиканың басқадай науқас күйі.

Ұзаққа созылатын психикалық бұзылыстар - ішкі көңіл-күйдің созылмалы ауруы, атап айтқанда, психиканың бұзылуының ұзаққа созылуы. Олар кейде аяқ астынан көтеріліп, сосын қайта басылатын түрде де өтуі мүмкін (психикалық күйді жақсартып немесе нашарлата түсіп), бірақ кетпейтін психикалық кемістік қалдырады. Мұндай психикалық ауруларға мыналар жатады: шизофрения, қояншылық, әдеп бара жатқан сал ауруы, паранойя және психиканың басқа да аурулары. Кем ақылдылық - бұл адамның интеллектуалдық қабілеттерінің зақымдауына байланысты оның психикалық қызметінің түрлі деңгейде төмендеуі немесе толық жойылуы. Кем ақылдылық - адамның ақыл-ойы қабілетінің жойылуымен немесе нашарлауымен байланысты, ол туа бітуі мүмкін немесе әдей түсуші психикалық аурудың салдарынан болуы мүмкін. Кем ақылдылық үш дәрежелі болады: жеңіл (дибильділік), орташа (имбецильдік) және терең, яғни ақылдың қызметінің қатты дәрежеде зақымдануы (идиотия).

Психиканың басқадай науқас күйі - бұл ұғымның дәл мағынасындағы психикалық аурулар болмағандығына қарамастан, психиканың бұзылуына әкеліп соқтыратын сырқатты құбылыстар. Мысалы, іш сүзегі психикалық ауруға жатпаса да, онымен бірге жүретін сананың күңгірттенуі, елестеушілік кездерінде ауру адамның ақыл немесе ерік қызметіне қабілеттілігі төмендеп, кей кездері бұзылуы да мүмкін. Мұндай жағдайды бастың миының зақымдануы, мидың ісуі немесе басқа психикалық емес аурулар кезінде де байқауға болады.

Дәрігерлік шарттың болуы да өздігінен тұлғаны ақылы дұрыс емес деп, тануға жеткіліксіз болып табылады. Мысалы, кем ақылдылықтың қайсібір дәрежесі болмасын, әрқашан тек тұлғаның өз әрекетінің қауіптілігін түсіну мүмкінсіздігіне немесе өз қылығын басқара алу мүмкінсіздігіне әкеліп соқтыра бермейді. Мысалы, тұлганың кем ақылдылығы жеңіл ғана болса, ол тек заңды шарттьң болмауына байланысы ғана арқылы дұрыс деп танылуы мүмкін. Сол сияқты, тұлға мас күйінде де өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) қауіптілігін түсіне алмауы немесе оны басқара алмауы мүмкін. Алайда, мұндай тұлғаның ақылы дұрыс емес деп танылып, қылмыстық жауантылықтан босатылмайтындығы анық. Сонымен, заңды және медициналық шарттардың жиынтығы ғана тұлғаның есі дұрыс емес дей танылып, қылмыстық жауаптылықтан босатылуына негіз бола алады.

Ақылы дұрыстық сиякты, ақылы дұрыс еместік те - заңдық (қылмыстық - құқықтық) ұғымдар. Осыған байланысты, белгілі бір қылмысты іс бойынша тұлғаның ақылы дұрыс немесе дұрыс еместігі туралы шешімдері сот (алдын-ала тергеу жұмыстарын жүргізгенде анықтама немесе тергеу органдары) қабылдайды.

Өздерінің шешімін заң қызметкерлері сот - психиатриялық сарапшы қортыпдысына негіздейді. Қылмыстық іс жүргізу заңылыгына сәйкес айыпталушының немесе сезіктінің іс қозғалған кезде өз әрекетіне есеп бере алу немесе оны баскара алу қабілеттілігі мен ақылының дұрыстығына күмән туған кезде, мұндай зерттеу жүргізу міндетті болып саналады. Алайда, бұл қорытынды, сарапшының жалпы кез келген қорытындысы сияқты, анықтама жүргізуші тұлға, тергеуші, сот немесе прокурор міндетті түрде басшылыққа алмауы мүмкін. Олар сот психиатриялық зерттеудің қорытындысымен келіспейтіндей жағдайда, оның нақты дәлелі болуы керек.

Тұлганың ақылының дұрыс емес күйі оның қылмысты жасау кезіне қатысты анықталады. Ақылы дұрыс емес тұлға қылмыстық субъектісі бола алмайтындықтан, ол қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды, бірақ ҚР ҚК-нің 16 - бабы 2 - ші бөлігіне сәйкес, оған, дәрігерлік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары (ҚР ҚК -тің 90 - б.) тағайындалуы мүмкін. Дәл осындай шаралар қылмысты ақылы дұрыс күйінде жасап, бірақ одан кейін психикалық бұзылуға немесе ауруға ұшыраған тұлғаға да оған қатысты қылмысты жазаны іске асырудың мүмкінсіздігінен тағайындалуы мүмкін.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде алғашқы рет есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық жауаптылығы туралы ерекше бап тұжырымдары (ҚР ҚК 17-б.). Бұл баптың 1-ші бөліміне сәйкес, қылмыс жасаган кезінде психикасының бұзылуы салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есі дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Сонымен қатар, дәл осы баптың екінші бөліміне сәйкес, есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психиканың бұзылуын сот жаза тагайындау кезінде жеңілдетпеуші мән-жай ретінде ескереді және ол осы Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз бола алады.

Сонымен ҚР ҚК-нің 17-бабында аталған психикалық бұзылыс осындай психикалық аурулар мен ауытқуларға байланысты, жалпы олар тұлғаны ақылы дұрыс деп тануға мүмкіндік бере алатындығына қарамастан, қылмыс жасаған тұлғаның өз істегенінің қауіптілігін түсінуге немесе өз қылығын басқара алуға айтарлықтай төмендеген қабілеттілігі дегенді білдіреді. Бұл жағдайларда әңгіме, жалпы осы дұрыстық көлемінде анықталатын есі дұрыстықтың дәрежесі туралы. Заң қызметкерлері мен психиатрлардың жүргізген зерттеулері қылмыс жасаған тұлғалардың арасынан ақылы дұрыс деп табылғандардың көпшілігін психикалық аномалияға ұшырағандар (созылмалы алкоголизм, бас миының негізгі зақымдануы жәнс т.б,)¹ құрастыратынын көрсеткенін атап өту керек. Жаза тағайындау кезінде бұл жағдайларды ескеру керектігін кеңестік қылмыстық-құқықтық ғылым бұған дейін де мойындап келген. Алайда, мұндай ескерудің тәртібі мен дәрежесі туралы түсінік әр түрлі болып келді. Кейде авторлардың, мысалы, И.К. Шахриманьян, А.А Хомовскийлердің айтуынша, сот істің басқа жағдайларымен қатар психикалық аномалиялардың да әсерін ескеруге құқығы бар десе, Г.И. Чечель психикалық аномалиялар жағдайы жеңілтпеушілердің тізіміне кіргізілуі тиіс деп есептеп, жазаны жеңілдетпеудің және мұндай жағдайларда жазамен қатар, дәрігерлік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың ашық мүмкіндігі болатындығын айтты. Қылмысты, ақылы дұрыс бола түра, психикалық бұзылу күйінде жасаған тұлғаға жазаны жеңілдету туралы нұсқау бірқатар шетелдік қылмыстық заңдарда, мысалы, ГФР Қылмыстық кодексінде кездеседі және бұл ақыл дұрыстығы "азайтылған" деп аталады.

Есі дұрыс еместіктің мәселесіне мас күйде жасалған қылмысқа жауаптылық қабысып тұр. Қылмыстық заң адамның мас күйінде жасаған қылмысы туралы айрықша тоқталады және ол туралы ҚР ҚК-иің 18-бабында: "Алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды пайдалану салдарынан мас күйінде қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды", -делінген.

Бұл бапта алкогольді ішімдік ішіп, немесе есірткілік немесе басқа да есеңгірететін заттарды қолданғаннан болатын жәй мас болу (патологиялық емес) туралы айтылады. Мұндай жәй мас тұлғаның өз әрекетіне есеп беру немесе оны басқару қабілетінен айырлып қалуына әкеліп соқтырған күйде де, есі дұрыс еместіктің шеңберінде қарала алмайды, себебі бұл жағдайда есі дұрыс еместіктің заңды және медициналық шарттары, яғни тұлғаның санасы мен еркін істен шығарып тастайтын немесе айтарлықтай шектейтін психикалық бұзылу жоқ. Жәй мас болу (соның ішінде ең кең тараған түрі - алкогольдік ішімдік ішіп мас болу), әдетте, ішімдік пен есірткі заттарын өз еркімен қолдану нәтижесінде пайда болады, ал оның қолданылған мөлшері айыптының мас күйіндегі қылығына, айтарлықтай ықпал жасайды. Тұлғаның қылығы оның тәрбиесі, мәдени деңгейі, әдеті және т.б. факторларға да байланысты. Осының барлығы мас болуды психикалық аурудың түріне теңестіруге болмайтындығын көрсетеді.

Тіпті жәй (физиологиялық) мас болудың ең ауыр сатысында да олар қоршаған жағдаймен белгілі байланысты сақтайды, өз әрекетіне бақылау жасай алады. Мұндай адамдарда сананың, ойлық алмасуы болмайды². Демек мұндай жағдайда жауапқа қабілетті деп танылып, қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Сондықтанда Н.С. Лейкинаның ҚК-тің Ерекше бөлімінде тұлға қоғамдық қауіпті әрекег жасау кезінде өзінің қылықтарын түсіне алмайтын және оларды басқара алмайтын жағдайға дейін мас күйге жеткендігі үшін жауаптылық қарастыратын жеке бап болу туралы ұсынысы қылмыстық-құқықтық теорияға көпшілік қолдауына ие болмады¹.

Әдетте, жәй (физологиялық) мастық күйден патологиялық мас болуды ажырата білу қажет. Патологиялық мас болу қысқа уақытқа созылатын психологиялық қапалану тобына жатады. Патологиялық мас болуды танымның ауруға шалдығуы салдарынан кенеттен саңдырақтау, галлюцинация пайда болып, бағдарлау бұзылады, шынайы іс-әрекетпен байланыс жоғалады, себепсіз қорқыныш, ыза болу, кектену пайда болады. Агрессивтік әрекет үлкен күйреткіш күшпен, кенеттілікпен, қаталдықпен ерекшеленеді. Патологиялық мас болу факторлардың (сары уайымға салыну, дабыл, мазасыздық және т.б.) әсерінен пайда болады және ішкен ішкіліктің мөлшеріне байланысты болмайды. Бұл көрсетілген психикалық бұзылыстар кезінде қауіпті әрекеттер жасау қылмыстық жауаптылықтан тыс болады, себебі заңды және мәдициналық шарттардың белгілері болғандықтан, тұлга есі дұрыс емес деп танылып, оған жаза орнына дәрігерлік сипатта мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы субъектісінен басқа арнайы субъект деген ұғым бар. Қылмыстың арнайы субьектісі деп - қылмыс субъектісінің жалпы белгілерінен (дені сау, ақыл-есі дұрыс, белгілі бір жасқа жеткен тұлға) басқа ҚК-тің Ерекше бөлімінің нормаларымен қарастырылған қосымша белгілермен сипатталатын субъектіні айтамыз. Бұл белгілер мына төмендегідей болуы мүмкін:

- Субъектінің азаматтығына қарай: Мемлекеттік опасыздықтың субъектісі болып тек қана Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады, ал шпионаждың субъектісі болып шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ адамдар ғана болады.

- Жынысына қарай: зорлаудың (ҚР ҚК 120 - бап) орындаушысы болып тек қана ер адам ғана болып табылады.

- Жасына қарай: мысалы, кәмелетке толмағанды қылмыстық іске тартудың (ҚР ҚК 131-бап) субъектісі болып тек қана кәмелетке толған адам бола алады.

- Отбасылық - туыстық қатынастарға қарай: балаларды асырауға арналған қаражатты төлеуден қасақана бас тартудың субъектісі тек қана ата-аналар, ал еңбекке жарамсыз ата-аналар үшін – кәмелетке толған және еңбекке жарамды балалары болып табылады (ҚР ҚК 136-бап).

- Қызмет бабына және кәсіби міндетіне қарай: техникалық қауіпсіздік немесе еңбек қорғаудың басқа да ережелерін бұзудың субъектісі осы ережелерді сақтауға міндетті тұлға ғана бола алады (ҚР ҚК 152-бап).

- Әскери қызметке қатыстылығына қарай: бүл қылмыстардың субъектісі әскерге шақыру бойынша не келісім-шарт бойынша Қазақстан Республикасының қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында әскери қызмет атқарушы немесе әскери қызметшілер, сондай-ақ әскери қызмет аткарудың белгіленген тәртібі бойынша жиындардың өту кезеңіндегі запастағы азаматтар болып табылады.

- Басқа да негіздерге қарай: мысалы, куәгерлер, аудармашы, сарапшылар.

Арнайы субъектінің белгілері - бұл қылмыс құрамының қосымша белгілері. Қылмыс құрамының басқа элементтерін сипаттаушы (қылмыстың объективті және субъективті жағын) факультативті белгілер сияқты, олардың ерекшелігі мынада:

- Қылмыс құрамының құрылымдық белгілері бола алады, бұларсыз қылмыс құрамы болмайды. Мысалы, банкротқа ұшырау кезіндегі заңға қарсы әрекеттердің субъектісі тек борышты ұйымның иесі немесе жетекшісі, сол сияқты жеке кәсіпкер бола алады. Егер бұл әрекеттерді кәсіпорынның басқа қызметкері жасаса, қылмыс құрамы болмайды.

Ауырлатушы жағдайлардағы қылмыс құрамын жасайтын саралаушы белгі бола алады, егер айыптыға сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иелену оның қызмет бабын пайдалануымен жасалса, мұндай әрекеттер ҚР ҚК-нің 176-бабының 2-бөлігі "В" тармағы бойынша сараланады.

Жазаны жеңілдетуші немесе ауырлатушы жағдай ретінде оны жеке басқа қарай бейімдеуде маңызды болуы мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК-нің 54-баптың 1-бөліміндегі "О" тармағындағы ауырлатушы жағдай ретінде қылмыскердің қызмет жағдайына немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген сенімді пайдаланып қылмыс жасауы.

3.5. Кылмыстық субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы

Егер қылмыстың объективті жағы - қылмыстың сыртқы сипаты болса (қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік, қоғамдық қауіпті салдар, себепті байланыс, қылмыс жасау орны, уақыты, тәсілі, жағдайы, қаруы мен, құралдары), субъективті жағы оның ішкі (объективті жаққа қатыстылығынан) сипаты. Бұл қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа ішкі, яғни кінәмен, ниетпен және мақсатпен сипатталатын адамның қылмыс жасау кезіндегі психикалық қатынасы. Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілерге, аталып өткендей, қылмыстық кінәсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның сезім күйі жатады. Бұл белгілердің әр түрлі мазмұнына қарамастан олар субъективті жағын құрайтын бір топқа бірігеді, себебі олардың барлығы қылмыс жасаушы тұлғаның психикасында болатын процестерді сипаттайды.

Психика адам өмірінің ішкі мазмұнын, оның ойын, сезімдерін, ниетін, еркін білдіреді. Психикалық процестер, әдетте, интеллектуалдық, сезімдік және еркіне қарай болып бөлінеді. Сөйте тұра мұндай бөліңу шартты түрде ғана екенін, мұндай процестер жекелеп (әрқайсысы өз бетімен) өмір сүрмейтіндігін ескеру керек. Тек бірлікпен, интеллект (таным), сезім мен еріктің тығыз бірлігімен ғана адамның психикасының түрі, қылмыстық, тұтас алғанда, субъективті жағы сияқты, оны құрастырушы белгілердің де мағынасы мен мазмұнын анықтау үшін, психиканы құрастырушы элементтерге көңіл аудару пайдалы ғана емес, қажет те.

Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілердің әрқайсысы қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әрқайсысы өзінше сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне (әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы. Кінә қылмыстың субъективті жағының, тіпті оны толық қамтымаса да, негізгі белгісі. Қасақана сияқты, абайсыз кінәні де құрастыру кезінде заң шығарушы психиканың екі интеллектуалдық және еркіне қарай элементтерін пайдаланады. Қасақаналық пен абайсыздықтық қылмыстық-құқықтық сипаты үшін психикалық процестердің сезімдік мазмұны есепке алынбайды. Керісінше, әрекеттің қоздырушы себебі және субъективті жағының белгісі болғандықтан, қылмыстық сылтауында қылмыс жасаушы тұлғаның психикасында болып жатқан, көбінесе, сезім процестерінің таңбасы болады. Жеке жағдайларда қылмыс жасаушы тұлғаның сезімінің күйі (мысалы, аффект күйінде болуы, яғни аяқ астынан пайда болған жан күйзелісі), дербес қылмыстық-құқылық мағынаға ие болады (ҚР ҚК-нің 98-бабы), қылмыстың мақсаты, кінә сияқты, интеллектуалдық және еркіне қарай мазмұнымен шектеледі.

Кінә - қылмыстың субъективті жағының міндетті белгісі. Кінә болмаған күнде қылмыстық құрамы да болмайды және болуы да мүмкін емес. Бұл субъективті жақтың қылмыстық істі қылмысты емес істен ажыратып, бөліп отыратын негізгі белгісі. Заң шығарушының кінәға маңызды мағына беретіндігі соншалық, тіпті кінәлі жауаптылық қылмыстық Кодекстің қағидасына дейін көтерген. ҚР ҚК-нің 19-бабының 1-бөліміне сәйкес адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі) және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Осы баптың 2-белімінде объективті анықтауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық қолданылмайтыны атап көрсетіледі.

Кінәлік жауаптылық қағидасы - заңгерлердің ойлап шьғарғаны емес, бұл - адам қылығын заңды және әлеуметтік адамгершілік тұрғыдан дұрыс бағалаудың қарапайым шарты. Көрнекті Кеңес психологі С.Л. Рубинштейн атап өткендей, "жалган, абстрактілі "обьективизмге" қарама-қарсы айтылатыны: қылықты багалау кезінде өзіне орын алғанының түгел барлығына емес сол объективті түрде өзінше орын алғанның ішінен қайсысы алдын-ала ескерілуі мүмкін еді - тек соған сүйену керек"¹.

Осыған байланысты, қылмыстық құқық теориясы мен құқықтық тәжірибе, қылмыстық жауаптылықтың тұлғаның жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне (әрекеті немесе әрекетсіздігіне) және оның салдарынан психикалық қатынасын (қасақаналық немесе абайсыздық күйінде) ескерумен ғана шектелмейтініне сүйенеді. Жасалган қылмыстың кез келген жағдайы (әсіресе ауырлататын) соттың оларға байланысты кінәлі қатынасын, яғни қасақаналық немесе абайсыздық түріндегі психикалық қатынасын, анықтауынан кейін ғана айыпқа жүктеле алады (заң шығарушының бұл жағдайларды қылмыстық құқықтық нормаларда құрастыру ерекшеліктеріне байланысты).

Қылмыстық мақсаты, себебі мен қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның сезім күінің кінәдан айырмашылығы - олар қылмыс құрамынық қажетті белгілері болып табылмайды. Заң шығарушы оларды барлық емес, тек кейбір қылмыстардың ғана құрамының белгілерінің қатарына қосады және бұл жағдайларды оларда қылмыстық жауаптылықтың негізіне айналады. Қылмыс құрамының белгілері болмағаны күнде де олар жеңілдетуші не ауырлатушы жағдай ретінде, жазаның тағайындалуына айтарлықтай ықпал жасайды. Тіпті, бұл белгілердің қылмыстық жауаптылық пен жаза үшін жеке мағынасы болмаган жағдайда да, олардың қылмысты анықтаудағы, қасақана кінэ мен абайсыздықты ажыратудағы мағынасының маңыздылығы сирек емес. Сондықтанда қылмыстық құқық кінәлі жауаптылық қағидасымен ғана шектеліп қоймайды, бірақ субъективті жүктеу көзқарасын үстайды. Оның мағынасына кешеек, қылмыс жасаған тұлғаның қылмысты жауаптылығы мен оны жазалау мәселесін шешер кезде тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті (әрекеті мен әрекетсіздігі) мен оның салдарына кінәлі қатынасы ғана есепке алынбай, қылмыстың субъективті жағының басқа элементтері де, яғни қылмыстың себебі мен мақсаты, тұлғаның қылмыс жасау кезіндегі сезімінің күйі де ескеріледі. Тергеу мен сот үшін анықтау және дәлелдеу жұмыстары кезінде қылмыс құрамының барлық элементтерінің ішіндегі ең күрделісі – дәл осы субъективті жағы болып табылады. Бұл түсінікті де, себебі қылмыс жасаушының ойына, ниетіне, тілегіне, сезіміне жол табу, қылмыстық объективті жағын анықтаудан анағұрлым қиындау. "ішінде не барын кім білсін" деген бекер емес шығар. Сондықтанда, тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіптә іс-әрекеті мен оның салдарына психикалық қатынасының қандай да болмасын түрін анықтауда, оның себебін, мақсатын, сезімдердің ("әдетте осылай болады", "көбіне осылай жасайды" деумен дәлелденетін), анықтауда барлығына ортақ қолдануға болмайды және олай болуы мүмкін емес. Орыстың көрнекті әдебиет сыншысы В.Г. Белинскийдің әр-түрлі адамдардың қылығын бақылау үшін бірдей тәсіл қолдануға қарсы: "Түлғалар сансыз және алуан түрлі, адам рухының әр-түрлі жағы сияқты, оның барлық жағының да жасап келе жатқандығы - оның қажеттілігінен... Сондықтан, біреудің тұлғасын басқаның тұлғасына шақтаудан асқан әділетсіздік жоқ, ол, бәрі-бір, ешқашан дәл келмейді, бәрі-бір болады"¹. Сондықтан, қылмыстың субъективті жағын бағалауға біркелкі (жеке басқа бейімделмеген) келу, қылмыстық заңды, одан келіп қылмыстық істер бойынша әділ сот аясындағы адам құқығын пайдалануда өте өрескел қателерге соқтыруы мүмкін.