Дипломдық ЖҰмыс тақырып кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау «Қаржы және есеп» факультеті «Қаржы» кафедрасы

Қызмет көрсету спектрі. Желінің техникалық мүмкіндігін абонент қатынауы деңгейінен магистралдыққа дейін дамыту жолымен тұтынушыларға бүкіл республика аумағында Интернет желісіне кең жолақты қатынаудан корпоративтік клиенттерге көп делдалдық қызмет көрсетуге дейін телекоммуникациялық қызметтердің кең көлемді спектрін ұсыну. Ұтымды байланыс желісін құру.

1. 
   Операторлық сегмент
   
2. 
   Жергілікті байланыс
   
3. 
   Шет операторлар абоненттерімен байланыс,
   
4. 
   ұялы байланыс операторларын қосқанда
   
5. 
   Қалааралық байланыс
   
6. 
   Халықаралық байланыс
   
7. 
   Мәліметтерді тасымалдау жүйесі
   

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі бойынша

Тікелей қосылу арқылы, «Қазақтелеком» АҚ – ның желісін жанап, ұялы байланыс операторларының желіаралық тасымалдау трафигінің кетуі, кірістер құрамында операциялық сегменттің үлес салмағының азюы өз көрінісің тапты. Егер ол 2005 ж. 31% құраса 2006 ж. ол 28% дейін төмендеді.

2006 жылдың 1- ші қарашасынан бастап 10 секундтық тарификация қадамына өту, шет оператор абоненттерімен байланысынан түсетің табыстың азаюында байқалады ( 2006 ж. бұл бап бойынша үлес салмақ 2005 ж. деңгеде сақталды, яғни 17% құрайды).

Мәліметтерді тасымалдау жүйесі қызметінен түсетін кірістердің үлес салмағы 2005 жылы 7% - дан 2006 жылы 9% - ға дейін өсті.

2006 ж. 1 – ші мамыр айынан бастап, еңбекақы көлемінің өсуі

Есептелген табысты жоспсрлы көлемінен асырғаны үшін, қосымша еңбекақы қорынан, ыңталандыру төлемдерінің өсуі.

«GSM» Қазақстан ЖШС – тің, 2006 ж. қорытындысы бойынша төленген дивиденттерден есептелген табыс салығының ұсталынып қалуы (961,6 млн. теңгеге асуы)

Компанияның корпоративті атағын ұстап тұруға бағытталған шығындардың өсуі ( 148 млн. теңгеге асуы)

Орта және шағын бизнес субъектілеріне коммисиондық сыйақы төлемдерінің ұлғаюы.

Қоғамның басқа ұйымдардың қызметіне қатысу туралы, 2006 жылдың 31 қаңтарында жалпы акционерлер жиналысында қабылданған шешімді іске асыру мақсатында қарыз көлемінің ұлғаюы (бірнеше Қазақстандық телекоммуникация компанияларында қатысу үлесін сатып алу шығыны 1318,0 млн. теңгеге асып түсуі).⁷

2.2. «Қазақтелеком” АҚ-ның қаржылық жай – күйін талдау
Қаржы менеджментінде қаржылық жай – күйді талдау кезіңде қаржылық коэффициенттердің келесі топтары ең маңызды деп саналады.

1) Өтімділік коэффициенті.

2) Іскерлік белсенділік коэффициенті.

3) Рентабелділік коэффициенті.

4) Төлемқабілеттілік коэффициенті.

Енді әр топтың көрсеткіштерін жеке қарастырайық.

Іс–тәжірибеде өтімділік коэффициентінің келесі көрсеткіштері қолданады.

• 
  Ағымдағы өтімділік коэффициенті.
  
• 
  Жедел өтімділік коэффициенті.
  
• 
  Абсолютті өтімділік коэффициенті.
  
• 
  Таза айналым капиталы.
  

Кәсіпорынның қаржылық жағдайына, таза айналым капиталының аз немесе көп болуы да кері әсерін тигізеді. Айналым капиталының аз болуы кәсіпорынды банкроттыққа әкелуі мүмкін, себебі ол өз қысқа мерзімді міңдеттемелерін төлей алмайтындығын көрсетеді. Жетіспеушілік шаруашылық қызметтің шығындалуы, күмәнді дебиторлық қарыздың көбеюі нәтижесінде болуы мүмкін. Ал таза айналым капиталының қысқа мерзімді міңдеттемелерден өте көп болуы, ресурстарды тиімсіз қолдануын көрсетеді. Мысалға: шаруашылық қызметке қажетті нақты көлемінен акциялардың артық шығарылуы немесе несиені алу, табысты тиімсіз пайдалану және тағы басқалардың нәтижесінде пайда болады.

Кестеде есептелген кәсіпорынның өтімділігіне келетін болсақ, 2004-2005жж. кәсіпорынның ағымдағы және тез өтімділік деңгейі көнілге қонымды болып тұрған. Бірақ 2006 ж. компанияның өтімділік деңгейі күрт төмендеп кеткенің байқауға болады. Компанияның жалпы өтімділігі 0,7 дейін төмендеді. Яғни компанияның ағымдағы активтері ағымдағы міңдеттемелердің 70 - ақ пайызын жаба алады.

Кесте 3

Өтімділікті бағалау*

%

ККоэффициенттер аты	Формула	2004	2005	2006
Ағамдағы өтімділік коэффициенті	Ағым.Активтер / Ағым.Міндет-ме	1,6	1,3	0,7
Тез өтімділік коэффициенті	(АА - ТМЗ) / Ағым.Міндет-ме	0,85	0,69	0,54
Абсолютті өтімділік коэффициенті	Ақша қаражаты / Ағым.Міндет-ме	0,17	0,14	0,09
Таза айналым капитал	ТАК= Ағым.Активтер - Ағым.Міндет-ме	9,329,040	6277101	-15048230

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі бойынша автордың есептеуі.
Осыған ұқсас компанияның тез және абсолютті өтімділік коэффициенттері де

нашар көрсеткіш беріп тұр. Абсолютті өтімділік коэффициентінің нормативтік мәні 0,2 – 0,5 болуы керек. Ал компанияның үш жылына қатар бұл коэффициент 0,2- де жетпей тұр.

2004ж компанияның таза айналым капиталы 9 млр. теңге құраса 2005ж. ол біраз төмендеп 6 млр. теңге құрады. Ал 2006 ж. компанияның таза айналым капиталы тері сан көрсетіп тұр. Егер де кредиторлар өз қарыздарын қайтарып беруді талап ететін болса, онда компанияға қосымша 15 млр. теңге қажет болады. Компанияның 2006 ж. өтімділік деңгейінің нашар болуы, компанияның ағымдағы міңдеттемелердің ішінде қаржылық міңдеттемелердің көбеюі салдарынан болып отыр. Ол ағымдағы міңдеттемелердің 72 % құрайды. Егерде ол 2005 ж. 9 млр. теңге болса 2006 ж. ол 32 млр. теңге құрап отыр. Ал компанияның ағымдағы активтерінің құрамында 2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы елеулі өзгерістер болған жоқ.

Егер компания қысқа мерзімді міңдеттемелерін азайтпайтын болса, онда компанияның қиналып қалу мүмкіндігінің болжамы бар. Жалпы айтқанда компанияның өтімділік деңгейі есепті жылы нашар деп айтуға болады.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

Іскерлік белсенділік талдаудың мақсаты Т –А – Т қағидаты бойынша , ақшаның айналуы арқылы, кәсіпорынның табыс табу мүмкіншілігін бағалау. Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әр түрлі айналым жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие болады. Қаражаттың айналымда болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы бірқатар әр бағыттағы себептердің жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші қатарға кәсіпорынның әрекет ерісін салалығын, ауқымын (көп жағдайда шағын кәсіпорындарда, үлкендеріне қарағанда қаражат айналымдылығы айтарлықгай жоғары келеді бұл шағын бизнестің бір артықшылығы деуге болады) және тағы басқаларын жатқызуға болады. Елдегі экономикалық жағдаймен оған байланысты шаруашылықты жүргізу шарттары да кәсіпорынның активтерінің айналымдылығына аз әсер етпейді. ¹⁰

Сөйтіп, елдегі өтіп жатқан инфляциялық процестер, кәсіпорындардың басым көпшілігінің жабдықтаушылармен, сатып алушылармен реттелген шаруашылық байланысының болмауы шамадан тыс қор жинақтауға әкеліп соқтырады да, бұл қаражат айналымын айтарлықтай бәсеңдетеді.

Қаражаттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен бірінші кезекте, оның активтерін басқару стратегиясының тиімділігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.

Іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік-техникалық күшінің артқанын көрсетеді.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне мына коэффициенттер жатады:

1.Негізгі ңұралдардың айналымдылығы. (немесе қор қайтарымдылығы). Кез – келген кәсіпорының қызметінде, көп жыл бойы қолданып келетін негізгі құралдары болады. Кәсіпорынның сәтті жұмысы үшін негізгі құралдардың бар болуы жеткіліксіз, сонымен қатар оларды тиімді қолдану қажет.

Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылығын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі өндірістік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан түскен табысты (ақшаны) қалдық құны бойынша кезеңдегі негізгі құралдардың орташа шамасына бөлу арқылы есептейді.

Қор қайтарымдылығы коэффициентінің артуына негізгі құралдардың үлес салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады.

Алайда бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары болған сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің төмен болуы өнімді сатудан түсетін табыстың жетімсіздігін не болмаса осы активтер түрлеріне тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгендігін көрсетеді.

беретін, айналымның және өңдірістің толық цикілінің жыл ішінде қанша рет айналуын көрсетеді.

Түрлі кәсіпорындарға немесе бір кәсіпорынға әр жылдардағы жалпы айналымдылық коэффициентін салыстырғанда, активтердің орташа жылдық сомасын бағалауда біркелкілі қамтамасыз етілгендігін тексеру қажет. Мысалы, егер бір кәсіпорында негізгі құралдар бірқалыпты тура сызықты шығынға жазу әдісімен есептелген амортизацияны назарға ала отырып бағаланса, екіншісінде басқа бір шапшаңдатылған амортизация әдісі пайдаланылған болса, онда екінші жағдайда айналымдылық тым жоғары болады. Одан басқа, бұл көрсеткіш бірдей жағдайда кәсіпорынның негізгі құралдары көбірек тозған сайын жоғарылай береді. Белгіленген жағдайлар, капиталдың жалпы айналымдылық коэффициентін талдау қажетті түзетулерді ескере отырып жүргізуді керек етеді.

3. Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сатудан түскен табыстың (ақша) кезеңдегі дебиторлық борыштың орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады. Есепті жыл ішінде орташа алғанда дебиторлық қарыз қанша рет ақшаға айналғандығынкөрсетеді. Берілген коэффициентке талдау жасау үшін басқа салыстырулардың жоқ болуына қарамастан бұл көрсеткішті кредиторлық қарыздын айналымдылық коэффициентімен салыстыру пайдалы болып келеді. Бұндай тәсілдеме кәсіпорынға басқа компаниялардың ұсынып жүрген коммерциялық несие шарттарын, өзінің басқа компанияға ұсынып жүрген коммерциялық несие шарттарын салыстыруға мүмкіндік береді.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың сапасы мен көлемін бағалау үшін пайдаланылып, кәсіпорын берген коммерциялық несиенің ұлғайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффициент шоттарды төлеуге қарай құрылған сатудан түскен табыс (ақша) бойынша есептелсе, оның өсуі несиеге сатудың азайғанын, ал төмендеуі несиеге берудің көлемінің артқанын білдіреді.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициентімен қатар дебиторлық борыштың орташа айналым уақытын анықтауға болады.

Бұл көрсеткіш компанияның қойған шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын сипаттайды. Осы көрсеткіштің төмендеуі оң, ал артуы теріс бағаланады.

Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың айналымдьшық коэффициенті сияқты коммерциялық несиенің артқанын немесе төмендегенін көрсетеді. Айырмашылығы тек мынада: дебиторлық борыш коэффициенті кәсіпорын берген коммерциялық несиенің артқанын немесе төмендегенін көрсетсе, ал керісінше кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынға берілгенін айқындайды. Кредиторлық борыш коэффициентінің өсуі кәсіпорынның борышты төлеу жылдамдығының артқанын, ал төмендеуі несиеге сатып алудың артқанын көрсетеді.¹¹ Кредиторлық және дебиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициентін күндерменде есептеуге болады. Ол үшін жыл ішіндегі 360 күнді берілген коэффициентке бөлу қажет. Сонда біз сәйкесінше дебиторлық немесе кредиторлық қарызды төлеу үшін қанша күн керек екенін біле аламыз.

Материалдың айналым қаражатының айналымдыльқ коэффициенті кәсіпорынның талдау кезіндегі шығындары мен қорларының айналым санын көрсетеді, яғни олардың сатылу жылдамдығын сипаттайды. Толықтай алғанда бұл коэффициенттің мәні жоғары болған сайын, осы аз өтімді бапта соғұрлым азырақ қаражат байланады, кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақтанып, айналым капиталында көбірек өтімді құрылым болады. Және керісінше, басқадай жағдайда тауардың шамадан тыс жиналып қорлануы, кәсіпорынның іскерлік белсенділігіне кері әсер етеді. Коэффициентті есептеу формула бойынша жүргізіледі, онда алымында сатудан (ақша) түскен табыс, ал бөлімінде кезеңдегі шығындар мен материалдық - өндірістік қорлардың құнының орташа шамасы.

ТМЗ – ның айналымдылығының тез болуы оның тиімді қолдануын сипаттайды. Неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, солғұрлым қорлар тезірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендеуі салыстырмалы түрде өндірістік қорлар мен аяқталмағай өндірістің ұлғайғанын немесе дайын өнімге деген сұраныстың бәсеңдегенін көрсетеді.¹²

Өндіріс пен өнімді өткізуді қалыпты жүргізу мақсатында қорлар оңтайлы болуы керек. Көлемі жағынан кіші, бірақ көбірек қозғалмалы қорлардың болуы, кәсіпорынның қорында аз сомадағы ақшалай қаражаттың бар екендігін білдіреді. Қорлардың жиналып қалуы, кәсіпорынның өнімді өндіру мен сатудағы белсенділігінің күрт азайғанын куәландырады.

Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициентінің шамасына оны есептеу әдістемесі ғана емес және де кәсіпорында қабылданған материалдық қорларды бағалау әдістемесінің де айтарлықтай әсерін тигізетінін назарда ұстау қажет.

Төменгі кестедегі есептелген мәліметтерге келетін болсақ, компанияның қор қайтарымдылығы 2004 ж. 0,97 ,2005ж 0,99 – ды құраса, 2006 ж ол 0,95 – ті құрап отыр. Компанияның өткізуден түскен түсімі жыл сайын өсіп тұруда. Егер 2005 ж. өткізуден түскен түсім 2004 жылмен салыстырған 24% өссе, 2006 ж. ол 42% өсті. Ал негізгі құралдар 2005 ж. 21% көбейсе, 2006 ж. 2004 жылмен салыстырғанда ол 44% өсті. Бірақ компанияның қор қайтарымдылығының өткен жылдармен салыстырғанда төмендеу компанияның 2006 ж. негізгі құралдардың көп болу есебіне болып отыр. Активтердің жалпы айналымдылығы да өткен, жылдармен салыстырғанда азайып отыр. Егер өткен жылы активтердің айналымдылығы 0,61 рет болса 2006 ж. ол 0,48 рет болып отыр. Яғни активтер 2 жылда бір айналым жасайды. Бұл дегеніміз компания активтерін пайдалану тиімділігінің төмендегенің көрсетеді. Оған активтердің

Коэффициенттер аты	Формула	2004	2005	2006
Қор қайтарымдылығы	Өнімді өткізуден табыс /Нег. Құралдар	0,97	0,99	0,95
Капиталдың айналымдығы	Өнімді өткізуден табыс /Капитал	0,63	3,7	0,48
Дебиторлық қарыздың айналымдылығы	360 Өнімді өткізуден табыс /Дебиторлық қарыз	8,2 немесе 43 күн	7,3 немесе 49 күн	7,3 немесе 49 күн
Кредиторлық борыштың айналымдылығы	360 өткізілген өнімнің өзіндік құны / кредиторлық қарыз	10 немесе 36 күн	6 немесе 60 күн	5,8 немесе 62 күн
ТМЗ – ның айналымдылығы	360 Өзіндік құн / ТМЗ	9,8 немесе 36 күн	10 немесе 36 күн	10 немесе 36 күн
Операциялық циклдің ұзфқтығы	Дебиторлық қарыз (күн) + ТМЗ (күн)	79	85	85

көп болуы,ал өткізуден түскен түсімнің аз болуы өз әсерін тигізіп отыр. Дебитолық қарыздың айналымдылығы орта есеппен (2005-2006 жж.) 7 рет айналым жасайды, яғни 50 күнде айналып келеді. Ал кредиторлық қарыздың айналымдылығы 6 рет, яғни 60 күнді құрайды. Компанияға ұсынылып отырған несие шартын жақсы деуге болады. Себебі компания берген қарызды 50 күнде қайтарып алса, өз қарызын ол 60 күнде қайтарады

Рентабелділік коэффициенті кәсіпорынның қаншалықты табысты екенін көрсетеді. Бұл коэффициент алынған пайданы немесе алынған табысты өткізілген өнімнің көлеміне бөлу арқылы есептелінеді.

Кәсіпорынның барлық активтерінің рентабелділігі коэффициенті, өткізу рентабелділігі, меншікті капитал рентабелділігі көрсеткіштері Қаржы менеджмент контекстінде жиі қолданылатын көрсеткіштер болып табылады.

1.Кәсіпорынның барлық активтерінің табыстылық көэффициенті. Осы коэффициент таза табысты кәсіпорын активтеріне бөлу арқылы анықталады. Ол 1теңге табыс алу үшін фирма қанша теңге жұмсағанын көрсетеді. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі көрсеткіштерінің ішінде ең маңыздысы болып келеді.

2. Өткізудең табыстылық коэффициенті. Алынған пайданы өткізілген өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады. Өткізу рентабелділігінің негізгі 2 көрсеткіші бар: Өткізуден жалпы табыс бойынша есептеу

Таза табыс бойынша есептеу.

Бірінші көрсеткіш, баға қалыптастыру саясатындағы өзгерістермен, кәсіпорынның өткізген өнімінің өзіңдік құнын бақылауға мүмкіндік береді.

Коэффициенттің динамикасы, бағаны қайта қарау немесе ТМЗ-ны пайдалануды күшейту қажеттігін көрсетуі мүмкін. Берілген көрсеткішті талдау барысында оның деңгейіне ТМЗ-ды есепке алу әдісі елеулі ықпал ететіндігін ескеру қажет. Осы бөлімді талдау кезінде ең маңызды қаржылық мәлімет, таза табысты өткізілген өнім көлеміне бөлу арқылы анықталатын өткізу рентабелділігі көрсеткіші береді. Нәтижесінде өткізілген өнімнін әрбір 1 теңгесі қанша таза табыс әкелгенін көреміз.

Айналымдылық және рентабелділік коэффициенттердің деңгейін бағалау үшін бұл көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыру пайдалы болып келеді. Мысалға; таза табыс бойынша есептелінген, барлық активтердің рентабелділігі мен меншікті капитал рентабелділігін салыстыру. Осы көрсеткіштердің арасындағы айырым, компанияның қаржыландырудың сыртқы көздерін тартумен шарттасылған.