Дипломдық ЖҰмыс тақырып кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау «Қаржы және есеп» факультеті «Қаржы» кафедрасы

Компанияның табыстылығына келетін болсақ компанияның өткізу табыстылығы 28% құрап отыр. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 14% төмендеді. Оның төмендеуіне негізінен компанияның әкімшілік шығындары мен қаржыландыру шығындарының ұлғаюы есебінен болып отыр. Мысалы, компанияның жалпы табысы өткен жылмен салыстырғанда 8 млр. теңгеге өсіп отыр. Ал таза табыста ешқандай өзгеріс жоқ екенін көруге болады, яғни өткен жылмен бірдей.

Компанияның жалпы активтерінің табыстылығы нашар нәтиже беріп отыр. Компания активтерінің әр бір теңгесі 2004-2005 жж. 20 тиын әкелсе, 2006ж ол 13 теңгеге дейін төмендеді. Оған компания активтерінің жалпы көлемінің көбейіп, ал таза табыстың өзгеріссіз болуы өз әсерін тигізіп отыр.

Компанияның ағымдағы активтерінің табыстылығы жалпы активтердің табыстылығына қарағанда жақсы нәтиже беріп отыр. Егер 2005ж ағымдағы активтердің әр бір теңгесі 1 теңге 23 тиын пайда әкелсе, 2006 ж. ол 1 теңге пайда әкеліп отыр. Бірақ есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда табыстылықтың азаюы, жоғарыда айтылып кеткендей, активтердің өсуі, ал таза табыстың өзгеріссіз болуы себеп болып отыр. Меншікті капиталдың табыстылығыда осындай нәтиже көруге болады.

Қаржылық тұрақтылық коэффициенті компанияға ұзақ мерзімді салымдар салған инвесторлар мен кредиторлардың мүдделері қаншалықты қорғалғандығын және кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндеттемелерін төлей алу мүмкіншілігін көрсетеді.

Компанияның есепті жылы меншікті капиталының үлесі өткен жылдармен салыстырғанда, 10% - ға азайды. Егер 2004 жылы ол 67% , 2005 жылы 69% болса 2006 ж. ол 59% құрап отыр. Компанияның меншікті капиталы өткен жылмен салыстырғанда 22% өсті . Осы уақытта тартылған каптал өткен жылмен салыстырғанда 95% көбейді. Тартылған капиталдын ішінде ұзақ мерзімді міңдеттемелердің құрамы күрт өсті (қысқа мерзімді міңдеттемелер 30% , ұзақ мерзеімді міңдеттемелер 69%). Негізінен тартылған капиталдың ішінде ұзақ мерзеімді міңдеттемелер үлкен үлес алып отыр. Бұған қарамастан компанияның қаржылық тұрақтылығы жақсы деңгейде тұр. Қандайда жағдай болмасын компания өз міңдеттемелерін жаба алады.

Баланстың канағаттанғысыз кұрылым борышкердің мүлкі мен міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың алдында мүлік есебінен міндеттемелердің дәл уақытында төленбеуі жағдайы тұрған кезде болуы мүмкін. Бұндай жағдайда мүліктін жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.

Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылык механизімінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатынын тиімсіз болуынан туындайды.

Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептерін келтірейік:

1. 
   Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:
   

- инфляцияның аса жоғары деңгейі;

- фирманың құнды кағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;

- бәсекелестің жоғары деңгейі және сонын нәтижесінде пайда болған сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі.

• 
  банкроттықты уақытында болжап және келешекте одан сақтана алмау;
  
• 
  жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы, сұранысты дұрыс төлемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;
  
• 
  өндіріс көлемінің төмендеуі;
  
• 
  ұқсас, бірақ сапасы жоғары өнімдердің бағасына кейбір түрлердің бағаларының жақындауы;
  
• 
  аяқталмаған жоғары шығындар;
  
• 
  өнімнің төменгі рентабельділігі;
  
• 
  өндіріс циклінің өте көлемді болуы;
  
• 
  үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;
  
• 
  ескі басқарма басшыларының нарықты кұруға бейімделе алмауы, сұранысы жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік көрсетпеуі, инвестициялық,бағалық, қаржылық саясаттың тиімдісін таңдай алмауы.
  

Осы механизмнің негізгі элемснттері мыналар:

• 
  банкроттықты құқықтық реттеу;
  
• 
  кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім қабылдау процестерінің нормативтік - әдістемелік, экономикалық, ұйымдық қамтамассыз етілуі;
  
• 
  перспективалы тауар өндірушілерді қолдау максатында, төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
  
• 
  қайта құру және жою шараларын қаржыландыру;
  
• 
  банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
  
• 
  кең ауқымды қоғам үшін банкроттар жайында ақпараттардың жариялы -
  

Қазақстан Республикасының «Банкроттык жайында» Заңына сәйкес, кәсіпорынның банкроттығы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде кабылданады. Банкроттық, борышкердің сотқа жазган өтініші бойынша ерікті тұрде немесе оның өзінің банкроттығы жайында соттан тыс түрде кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми түрде хабарлауы жолымен жасалады. Ал еріксіз түрде, кредиторлардың немесе "Банкроттық жайында» Заңымен өкілет берген тұлғалардың өтініші негізінде жасалады.

Банкроттық жайында кредитордың өтінішпен сотқа баруына негіз болып борышкердің төлеу кабілетінің болмауы табылады. Егер борышкер өзінің міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жок деп саналады.

Кредитордың борышкерге қойған талаптарынын сомасы 150 айлық есепті керсеткіштерден жоғары болса ғана,банкроттық жайында іс сотпен қаралады.

Банкротгықтың ықтималдылығын бағалауды қаржылық талдау арқылы жүргізуге болады, себебі ол кәсіпорынның экономикалык "ауруын" және одан "арылу" жолдарын таңдауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның банкроттылығын болжау бойынша құралдарды кең пайдалана отырып, кәсіпорынның дағдарыс жағдайынан шығу шараларын ойластыруға мүмкіндік туғызады. Болжау, қалыптасып жатқан тенден-цияларды зерттеп карауға сыртқы, ішкі жағдайлардың әсерін есепке ала отырып, қаржылык саясатты жургізу үшін, кәсіпорынның келешегі төлем қабілеггігінің төмендеуі немесе жоғарылауы қандай деген ең манызды сұраққа жауап беру керек.

Шетелдік және отандық экономикалық әдебиеттерде коммерциялық ұйымдардың банкрот болу ықтималдылығының диагностикасының модельдері мен өзара ерекшеленетін, бірнеше әдістемелері ұсынылады. Компаниялардың қаржылық қызметінде мүмкін болатын дағдарыстарды болжау үшін талдау коэффициенттерінің ең алғаш зерттеулері АҚШ-та 1930 жылдардың басында жүргізілді. Шетелдік фирмалардың қаржылық-экономикалық қызметінде банкроттық ықтималдылығын бағалау үшін қазір тәжірибеде Э.Альтман мен У.Бивер жасап шығарған модельдер кең қолданылады. Ресей кәсіпорындары үшін жасап шығарылған мүмкін болатын банкроттық диагностикасының жаңа әдістемелері О.П.Зайцевпен, Р.С.Сайфуллинмен, Г.Г.Кадыковпен жасап шығарылған. Сонымен қатар, кәсіпорынның дәрменсіздігі (банкроттығы) туралы шешімдер қабылдау үшін негіз болып, 1995 жылдың 15-шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Экономика Министірлігімен бекітілген "Кәсіпорынның баланс құрылымын бағалау тәртібі туралы" ережесімен, сонымен қатар 1994 жылдың 7-қыркүйегінде № 1002 Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің қаулысымен бекітілген "Қазақстан Республикасындағы дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындарды қаржылық-экономикалық сауықтыру, қайта құру және тарату механизімі туралы" Ережесімен кәсіпорынның баланс құрылымын бағалау үшін критерийлер жүйесі табылады. ¹⁵

Шетелдік және отандық авторлармен жасап шығарылған банкроттықты болжаудың барлық жүйелеріне коммерциялық ұйымның қаржылық жағдайын сипаттайтын бірнеше (2-ден 7-ге дейін) түйінді көрсеткіштер кіреді. Олардың негізінде көптеген аталған әдістемелерде индикаторлардың салмақты коэффициенттері бар банкроттық ықтималдылығының кешенді көрсеткіші анықталады. Бұл әдістемелер мен модельдер нарықтық жағдайда коммерциялық ұйымның банкрот болу қаупті жағдайын, оның нақты белгілері пайда болғанға дейін болжауға мүмкіндік беруі тиіс. Қолданылатын әдістемелер қатерді тоқтату мақсатында, коммерциялық ұйымның қолайсыз жағдайы басталғанға дейін әртүрлі қаржылық тұрақтылығын қамтамассыз ету стратегияларын қолдануға мүмкіндік беруі керек.

Қаржылык болжауда бағалардың эксперттік бағалау әдісі мен экономика-математикалық модельдеу қолданылуы мүмкін. Экономика-математикалық моделдеу көрсеткіштер динамикасын келешекте қаржылық процестердің дамуына тигізетін факторлар әсеріне байланысты белгілі дәрежеде дәл анықтауға мүмкіндік береді. Экономикалық - математикалык модельдеудің қаржылық болжамыньң ең тиімдісін алу үшін, ол эксперттік бағалау тәсілімен толықтырылады, нәтижесінде қаржылық процестердің сандық мәндеріне түзетулер жасауға мүмкіндік туады. Жалпы әлемдік практикада кәсіпорынның тұрақтылығын болжау, онын қаржылық стратегиясын талдау, сонымен қатар, оның тәуекелділігін анықтау және банкроттығын болжау үшін экономикалық - математикалық модельдер колданылады.

Банкроттықтың ықтималдығын бағалаудын ең жиі қолданылатын әдісі белгілі американ экономисі Э. Альтман ұсыған 2 модельдері.

Осы модельдердің ішіндегі ен қарапайымы екі факторлы модель болып табылады. Ол негізгі екі көрсеткішке негізделеді. Э. Альтманның пікірі бойынша банкроттықтың ықтималдығы: кәсіпорынның, жалпы жабу коэфиценті (К^л) немесе ағымдағы өтімділік (К^тл), яғни кәсіпорынның активтерінің өтімділігін сипаттайтын коэффициентке және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын каржылық тәуелділік коэффицентіне байланысты болып табылады. Эмперикалық жолмен табылған бұл көрсеткіштер коэффиценттердің салмақтық мағынасына көбейтіліп, нәтиже-лері белгілі бір тұрақты өлшеммен қосылады, ол да тәжірибелік-статистикалық тәсілмен табылады. Егер нәтиже 2 теріс болса, банкротгық ықтималдық үлкен емес. Ал егер 2 мәні оң болатын болса, ол банкроттық ықтималдылығының жоғары екенін көрсетеді.

Америка тәжірибесінде мынандай коэффиценттердің салмақтық мәндері қолданылады.

• 
  жабу немесе ағымдағы өтімділік (К^тл)
  көрсеткіш үшін:
  

• 
  баланстың пассивіндегі заемдық қаражаттың үлес салмағының көрсеткіші үшін:
  

• 
  тұрақты шама -(-0,3877).
  

Бұдан Z есебінің формуласы мынандай болады:

К^тл = Ағымдағы өтімділік =Ағымды активтер /Ағымдағы міңдеттеме

коффициенті

К_з=Қаржылық тәуелділік = Қарыз қаражат / Баланс

коэффициенті

Z=0 болғанда кәсіпорындар үшін банкроттық ықтималдығы 50%-ға тең. Егер Z< 0 болса, онда банкроттық ықтималдығы 50%-дан кем бопады, және төмендеген сайын пайыз да төмендей береді. Егер Z > 0, болса, онда банкроттық ықтималдылығы 50%-дан асып, Z өскен сайын ұлғая береді.

Осы модельдердің ерекшелігі оньң қарапайымдылығы, оның кәсіпорын жайында ақпарат көлемі шектелген жағдайда қолданылу мүмкіндігі болып табылады.

Бірақ берілген модель банкроттықты болжауда жоғары дәлдікті қамтамасыз етпейді, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайына басқа маңызды көрсеткіштердің (табыстылық активтердің берілуі, кәсіпорынның іскерлік белсенділігі) әсерін есепке алмайды. Болжаудың қатесі екі факторлы модельдің көмегімен мына аралықта бағаланады.

Отандық кәсіпорындар басқа жағдайларда жұмыс істейді, біздің елімізде инфляция қарқыны макро және микроэкономика циклдері, сонымен қатар өндірістің энергия, қаржы және еңбек сыйымдылығы, еңбек өнімділігі деңгейі, салық ауыртпалығы басқаша болып келеді. Осыған байланысты бұл жоғарыда көрсетілген коэффициенттер мәнін біздің жағдайда ойламай бірден пайдалану мүмкін емес. Бірақ модельдің өзін, басқа еліміздің нарығына сәйкес келетін көрсеткіштермен алмастырып, отандық есеп және есеп беруде банкрот кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпараттар толық болған жағдайда колдануға болар еді.

Мысалы, Қазақстан жағдайын Америка жағдайымен сәйкес деп алатын болсақ, талданатын кәсіпорынның банкроттығының сандық мәндерін есептеп шығаруға болады .

Нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде кәсіпорынның банкроттық ықтималдылығын болжау үшін жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен қолданылады. 1968 жылы ол болжаудың бес факторлы моделін ұсынған.Осы модельдерді жасаған кезде Э. Альтман өнеркәсіптің 66 кәсіпорынын қарап тексерген. Оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы жақсы жұмыс істеген. Ол мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұтымды болып келетін 22 талдау коэффициентін зерттеген. Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп өсіп келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың банкроттык ықтималдылығына байланысты дәрежесін және салмақтык коэффициентін анықтап, бес негізгі көрсеткішті шығарған Э. Альтманның жалпы түрдегі моделі мына түрде көрсетіледі:¹⁶
Z=1,2X₁+1,4X₂+3,ЗX₃ +0,6X₄+1,0X₅ (2)

Мұндағы: X₁ – X₅ келесі түрде есептелінеді: ( Кесте 7)

Статистикалық амал қауіпті аймақтың шекарасын аныктауға мүмкіндік береді. Z<1,81 - банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы, Z>3,0 - банкроттықтың төмен ықтималдығының аймағы және осыған сәйкес компанияның топтастыруын жүргізу керек. Бір жылға нақты болжау дәлдігі 95% кұрайды, ал екі жылға 83%-ға дейін, бұл модельдін үлкен құндылығын көрсетеді. Бір кемшілігі сол, оны өзінің акцияларын биржаларда бағалайтын ірі компанияларда ғана колдануға болады.

Басқа да белгілер мәлім болды, мысалы, Британ ғалымдары Тофлер мен Тншоу 1977 жылы төрт факторлы болжамдық модельді ұсынды. Сол жылы Э.Альтман банкроттық ықтималдылығын 5 жыл бойы қадағалауға мүмкіндік берегін жеті факторлы модельді жасады, оның дәлдігі 70%-ға деиін болады. Бұл модель келесі көрсеткіштерді қамтиды:

1) активтердің рентабельділігі;

2) пайданың динамикасы;

3) несие бойынша пайыздарды жабу коэффициенті;

4) комулятивті түсімділік;

5) ағымдағы өтімділік коэффициенті;

6) автономия коэффициенті;

7) жиынтық активтер.

Бұл модельдің кұндылығы өте дәлдігінде, бірақ колданылуына ақпараттың жетіспеушілігі қиындық туғызады (сыртқы пайдаланушыларда жоқ аналитикалық есептің мәліметтері қажет).

Кесте 9

Альтман моделі бойынша банкрот болу ықтималдылығын аңықтау.* %

	Көрсеткіш	2005	2006
Х	Жұмыс капиталының ағымдағы активтер соммасына қатынасы.	0,23	-0,06
Х2	Бөлінбеген пайданың активтердің жалпы соммасына қатынасы.	0,48	0,44
Х3	Таза табыстын активтердің жалпы соммасына қатынасы.	0,25	0,13
Х4	Меншікті және қарыз капиталының қатынасы.	2,3	1,44
Х5	Өткізуден түсімнің акттивтерге қатынасы.	0,61	0,48

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі бойынша автордың есептеуі.
2005 ж Z = 1.2*0.23+1.4*0.48+3.3*0.25+0.6*2.3+0.995*0.61 = 3.76

2006 ж Z = 1.2*(-0.06)+1.4*0.44+3.3*0.13+0.6*1.44+0.995*0.48 = 2.3

Бұдан біз көріп тұрғанымыздай компанияның 2006 жылы Z мәні 2,3- ке тең. Бұл дегеніміз компаниянын банкрот болу ықтималдылығы жоғары. Бұған жоғарыда есептелген мәліметтердің өзі де дәлел болып отыр. Егер компания 2007 жылы жағдайын түзетпесе онда оның банкрот болу қаупі бар.

3. «Қазақтелеком» АҚ – ның қаржылық қаржылық жай күйін бағалау әдістерінің кемшіліктері және оны шешу жолдары.
Қаржылық талдаудың көмегіне негізгі 4 мамаңданған топ жүктенеді.

1. 
   Кәсіпорын менеджерлері және оның қаржылық жұмысшылары.
   
2. 
   Қысқа мерзімді несие берушілер – жабдықтаушылар, банктер.
   
3. 
   Ұзақ мерзімді несие берушілер – несиені талдау саласындағы
   

4. 
   Бағалы қағаздар нарығында жұмыс істейтін инвестор аналитиктер.
   

Аналитикалық әдіс болғандықтан оның да ескеретін бірқатар кемшіліктері мен шектеулері бар. Енді әрбір кемшіліктерді анығырақ қарастырайық.

1. 
   Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның барлық міндеттемелерді жабу қабілеттілігін сипаттайды. Коэффициенттің нормативті мағынасы жоғары болуында. Қазіргі кезде көптеген Қазақстандық кәсіпорындардың ағымдағы өтімділік коэффициенті нормативтерден төмен,
   

Баланстың ара қатынасынан көретініміздей, кредиторлық қарыздың өзінен-өзі азаюы мүмкін емес, ол әр қашанда айналым активтерінің қысқаруымен қатар жүреді. Сондықтан кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін жоғарылатудың ең дұрыс жолы шаруашылық қызмет нәтижелерінің есебінен ағымдағы активтерді өсіру болып табылады. Осылайша, төлейм қабілеттілікті қалпына келтіру белгісі жоспарлы мерзімде таза табыс мөлшерінің ағымдағы міндеттемелерден екі есе көп болуын қамтамасыз ететіндей болуы керек.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның төлем қабілеттілік деңгейін объективті бейнелеуі үшін, алымында нақты өтімділік деңгейі бар активтерді есептеу керек. Оларға, біздің ойымызша, тұрақты халықаралық стандарт бойынша өтімді емес деп есептелетін жылжымайтын мүлікті және ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды жатқызуға болады.

Одан басқа, көрсеткіштің нормативті мәні отандық кәсіпорынның нақты жағдайларын ескермей, әлемдік есепті-аналитикалық тәжірибеден алынған. Бұл коэффициентті нормативті мәніне жету экономикалық қауіпті жағдайда ғана емес, тек қана кәсіпорынның стационарлық жағдайда қызмет еткенінде болуы мүмкін және де коэффициентті нормативті мәні барлық кәсіпорындар үшін бірдей. Ал, коэффициент кәсіпорын саласына, орналасқан аймағына және уақытқа тығыз байланысты.

2. 
   Көптеген ірі компаниялар белгілі бір бағыттағы қызметпен шектелмейді. Олардың бизнестін әртүрлі саласында өздерінің бөлімшелері бар. Бұндай жағдайда орта коэффициентті жасап шығару қиын болады. Сондықтанда қаржылық талдау әдістемесі көбіне, белгілі бір салаға мамаңдалған орта компанияларға шақ келеді. Ал көпсалалы кәсіпорындарға келетін болсақ оларға қаржылық талдау әдістемесі біраз қиындайды.
   

3. 
   Қаржылық мәліметтерді бұрмалайтын факторлардың бірі инфляция болып табылады. Ал ол өз кезегінде ТМЗ – дың бағасына және аммортизациялық аударымдарға әсерін тигізеді. Бұны компания қаржылық жағдайды бағалауда, динамикалық немесе салыстырмалы қаржылық талдау жүргізген кезде ескеру қажет.
   
4. 
   Есеп беру көрсеткіштердің нәтижелеріне маусымдық факторлар әсер етуі мүмкін.Мысалы өнім өңдірумен айналысатын кәсіпорында, өнімді сату мезгілі басталғанға дейін ТМЗ – дың айналымдылық коэффициенті, сату кезені біткеннен ТМЗ – дың айналымдылық коэффициенті өзгеше болады. Берілген мәселені шешу үшін, коэффициенттін орта айлық көрсеткішін жасап шығару керек.
   
5. 
   Кез – келген жеке көрсеткішті жақсы не жаман деп санау дұрыс болмас еді. Мысалыға ағымдағы өтімділілік коэффициентінің жоғары болуы, өтімділіктің жоғары деңгейде екендігін куәландырады. Бұл бір жағынан жақсы көрсеткіш болып табылады, ал екінші жағынан қаржының мөлшерден тыс көп болуын жақсы көрсеткіш деп санауға болмайды. Себебі активтердің мөлшерден тыс көп болуы, активтердің өнімсіздігін көрсетеді.
   

6. 
   Бір көрсеткіштер бойынша кәсіпорынның жағдайы жақсы болуы мүмкін, ал екінші көрсеткіші нашар. Осы мәліметтер бойынша кәсіпорынның жағдайы жақсы ма нашар ма деген қорытынды жасау қиын болады. Соған байланысты коэффициенттердің анализі соңғы нақты жауаптарды алуға емес, тек басқару шешімдерін қабылдау үшін қолданылуы керек.
   
7. 
   Кейбір кәсіпорындар, аналитиктердін көз алдында қаржылық есептері жақсы көрінуі үшін өз есептерін боямалайды. Мысалыға Чикагонын құрылыс компаниясы 29.12.00. жылы 2 жылға несие алады. Бұл несие 2 жылға алынғандықтан ол ағымдағы активтердің құрамында көрсетіген жоқ. Бірнеше күн компания алған қаражаттарды ақша түрінде сақтап отырады. Кейіннен 2.01.01 жылы несиені уақытынан бұрын төлеп тастайды. Осы әдістің арқасында компанияның жылдық балансының құрлымы жақсара түседі. Негізінен компанияның өтімділігі жақсы көрсеткіште болады. Бірақ бірнеше күннен кейін компанияның өтімділігімен төлем қабілеттілігі нашарлай түседі.
   
8. 
   ТМЗ – ды есепке алудың коэффициенттерге әсері.
   

Керісінше ФИФО әдісін пайдалану кезең соңындағы материалдық қорларды соңғы сатып алу бағасымен бағалауға негізделген, ал жұмсалған материалдар сатылған өнімнің өзіндік құнына олардың алғашқы сатып алу құны бойынша шығынға шығарылады.

Енді материалдық қорлардың айналымдылығының көрсеткіші шамасына оларды бағалаудың сол немесе басқа әдісін пайдаланудың қалай әсер ететіндігін қарайық.

Біздің елімізде осы кезге дейін материалдық қорларды бағалаудың ең кең тараған тәсілі, дайындаудың орташа сарапталған нақты өзіндік құны бойынша бағалау болып келді. Кәсіпорын үшін оны пайдаланудың жағымсыз салдарына мыналарды жатқызуға болады, бір жағынан ол сатылған өнімнің өзіндік құнын төмендетеді (табыс пен одан төленетін салықты шама-дан тыс көтереді), екінші жағынан материалдың калдығының құнын айтарлықтай төмендетуге әкеліп соғады, демек, олардың айналымдылығын жасанды түрде арттырады.

Материалдар қорын соңғы сатып алу (ЛИФО) құны бойынша бағалау әдісін қолдану, салық салу тұрғысынан инфляция жағдайында өте тартымды болғанымен (сол сатылған өнімнің өзіндік құнын тым жоғарылата-тындықтан), материалдар қалдығы шамасының бұрмалануына, яғни азаюына әкеліп соқтырады. Нәтижесінде бұл жағдайда да активтердің айналымдылық көрсеткішінің анықтығы төмендейді.

Тауарлы-материалдық құндылық қорларын бірінші сатып алу құны бойынша (ФИФО) бағалау тәсілін қолдану, сатылған өнімнің өзіндік құны материалға деген ең төмен (инфляция жағдайында) бағадан басталып құрылып, ал олардың қалдықтары ең жоғары құны бойынша бағалануына әкеліп соғады. Осыған байланысты материалдық айналым қаражатының және бүтіндей ағымдағы активтердің айналымдылығы бұл жағдайда жоғарыда қаралған тәсілдерге қарағанда обьективті түрде төмен болады (осыған байланысты мынаны есте ұстаған дұрыс: өзінің кредиторлары немесе инвесторларына кәсіпорындағы қаражаттың жоғары айналымдылығы туралы ақпарат беруге ынталы менеджердің көзқарасынша әдістің бұл артықшылығы, сонымен қатар оның кемшілігі де болып көрінуі мүмкін).

Сонымен, тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың үш қаралған тәсілі мысалдарынан, алға қойылған міндеттер мен активтерді басқарудың ұшталған стратегиясынан басталған кәсіпорын, өзінің активтерінің айналымдылық коэффициентінің шамасын белгілі мөлшерде зерттеуге мүмкіндік алатынын көруге болады.¹⁸

Екі - бес факторлы модельдер нақты емес. Қарастырылатын факторлар саны көп болса, болжаудың нақтылығы жоғарылайды. Э.Альтман, У.Бивер, Таффлер модельдері қүрамында 60-70 жылдардағы талдау мәліметтерінің негізінде есептелген жеке және кешенді көрсеткіштердің шекті мәндері, салмақты үлестері бар. Осыған байланысты олар қазіргі экономикалық жағдайға және Қазақстан Республикасындағы бизнесті ұйымдастыру

Қазақстан Республикасы мен дамыған нарықтық экономикалы елдердің арасындағы экономикалық жағдайлар, бизнесті ұйымдастырудағы айырмашылықтар шет ел авторларының модельдерінде пайдаланылатын қаржылық көрсеткіштер жиынтығының өзіне әсерін тигізеді. Осылайша Альтманның формуласы биржалық, белсенді қызмет ететін, олардың бағасы

Шет ел авторларының модельдерінде Қазақстан нарығына тән

Жоғарыда айтылған әдістер мен модельдердің болжау мерзімі үш-алты айдан бес жылға дейін, ал кейбір модельдерде мерзімі мүлдем көрсетілмейді. Қазақстан Республикасының экономикалық жүйе жағдайында бес жылға тең болжау мерзімін пайдаланатын уақыт әлі болған жоқ, сол себептен қысқа мерзімді уақытты пайдалану керек. Қазақстан Республикасында пайдаланатын дәрменсіздік критерийінің ресми жүйесінде тек қана коммерциялық

Көрсетілген әдістемелер коммерциялық ұйымға қаржылық қатер жақын-дығының ықтималдылығын анықтауға ғана мүмкіндік береді,ал өсу фазасының басталғанын және өмірлік циклдің басқада фазаларын болжау мүмкін емес.¹⁹

Қорытынды.

Қорыта айтқанда қаржылық жай – күйді бағалаудың маңызы өте зор. Себебі қаржылық жай – күйді бағалау, қаржылық талдаудан басталады. Ал талдау арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы көптеген мәлімет алуға болады.

Қаржылық талдау – бұл кәсіпорынның өткен кезеңдегі, қазіргі және болашақтағы қаржылық – шаруашылық қызметіне баға беру болып табылады. Оның мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалап, әлсіз жақтарын тауып және кәсіпорынға тіреу болатын күшті жақтарын анықтау болып табылады.

Қаржылық талдаудың көмегіне, кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалау кезінде, кәсіпорын туралы мәлімет алғысы келетін әр түрлі экономикалық субъектілер сүйенеді.

Кәсіпорынның қызметі және қаржылық жағдайы туралы толық мәлімет алғысы келетін негізгі 4 топты атап кетуге болады. Олар: қысқа мерзімді несие берушілер, ұзақ мерзімді несие берушілер, акционерлер және кәсіпорын басшылары. Қаржылық талдау жүргізу кезіңде, әр топтың өзінің көзқарасы болады және басқалардан өзгеше мақсат көздейді. Осы сұрақта негізгі рөл кәсіпорын басшысына жүктелген. Себебі ол басқа үш топтың көзқарасын түсінуі керек.

Жоғарыда көрсетіліп кеткендей қаржылық талдаудың көптеген түрлері бар. Отандық және шетел экономист – ғалымдар, олардын ішінде, қаржылық коэффициенттер кеңінен қолданылады.

Қаржылық коэффициенттер көмегімен талдау жүргізу – тиімді құрал болып табылады. Коэффициенттер арқылы, кәсіпорынның комммерциялық тәуекелі туралы бағалы мәлімет алуға болады. Сау ұйымды, банкрот болуға жақын ұйымнан ажыратуға болады. Қаржы аналитигі талдаудың әлсіз жақтары туралы, олармен байланысты қиындықтарды түсінуі керек.

Әр бір нәрсенің өзінің жақсы жақтары болады. Бірақ онымен қатар оның кемшіліктері қатар жүретінін ескеру қажет.

Біріншіден талдаудың сәтті болуы, талданып жатқан мәліметтердің толықтылығы мен нақтылығына байланысты болады. Болашақ әр қашанда белгісіздікпен қатар келеді, сондықтанда бұл мәліметтерді, соңғы нақты шешімдерді қабылдауға емес, кәсіпорынның мүмкіншілігі жайлы сұрақтарды қалыптастырумен жоспарлау үшін шақ келеді.

Екіншіден, коэффициенттер кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы толық мәліметпен қамтамассыз ете алмайды. Қаржылық коэффициенттердің қарапайымдылығы мен оперативтігіне қарамастан, бұл көрсеткіштердің келесілермен байланысты кемшіліктерін ескеру қажет:

• 
  Қаржылық коэффициенттер көп жағдайда кәсіпорынның есеп саясатына байланысты.
  
• 
  Кәсіпорынның әр түрлі қызметпен айналасуынан, коэффициенттерді сала бойынша салыстыру қиын болады.
  
• 
  Коэффициенттерді есептеу кезінде, олар кейбір элементтерді ескермейді және тағы басқалар.
  

1. 
   Компания өтімділігін жақсарту мақсатында, ол қысқа мерзімді міңдеттемелерін азайтып, соған сәйкесінше қысқа мерзімді міңдеттемелерін ұлғайтуы керек. Бірақ баланстың ара қатынасынан көретініміздей, кредиторлық қарыздың өзінен-өзі азаюы мүмкін емес, ол әр қашанда айналым активтерінің қысқаруымен қатар жүреді. Сондықтан кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін жоғарылатудың ең дұрыс жолы шаруашылық қызмет нәтижелерінің есебінен ағымдағы активтерді өсіру болып табылады.
   
2. 
   Компанияның іскерлік белсенділігі бойынша, оған айналымдылық уақытын қысқартуы керек, себебі оның айналу уақыты ұзақтау деп ойлаймыз.
   
3. 
   Компанияның активтерінің табыстылығы азаюда. Бұған себеп, компанияның табыстылығының өзгеріссіз болуы. Ол үшін компания табыстылықты жоғарлату керек. Бірақ бұнда айта кететін бір жай бар. Компанияның табыстылығының төмендеуіне Қазақстан Республика Үкіметінің Телекоммуникация нарығын ырықтандыру бағдарламасы өз әсерін тигізді (Қосымша 1 қараныз). Соған байланысты менің ойымша компания активтерін қысқартуы керек деп ойлаймыз. Компания жағдайы туралы жалпылай айтсақ, біздің ойымызша компанияның пассивтерінің ұлғаюының өзінің себептері бар. Өйткені әр бір кәсіпорынның өзінің қаржылық стратегиясы болады. Сонымен қатар компания жаңа озық технологияларды енгізбек, соған байланысты оған үлкен қаржы көлемі керек. Сондықтанда шет аналитиктер үшін компания жағдайы нашар болуы мүмкін. Компанияның жоғарыда есептелген банкрот болу ықтималдылығы жоғары. Бірақ біздің ойымызша компанияның банкрот болу ықтималдылығы төмен, себебі «Қазақтелеком» АҚ – мы байланыс қызметін ұсынатын ірі табиғи монополист компания болып табылады. Ал байланыс қызметін еліміздің тұрақты халқының барлығы қолданылады. Сондықтанда компания табысты және табысы тұрақты болып келеді. Соның арқасында оның өзінің барлық міңдеттемелерін төлей алу мүмкіндігі бар.
   

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. « Методика финансового анализа для организаций » . М.: Инфра – М, 2003
   
2. 
   Ковалев А.И. Привалов В.П. « Анализ финансового состогяния коммерческих предприятия ».- М ; Центр экономики и маркеттинга. 2000
   
3. 
   Балабанов И.Т. « Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта » Издание 2 – е, доп. М: Финансы и Статистика. 2000
   
4. 
   Радинова В.М. « Финансовая устойчивость прадприятия в условиях инфляции ». – М.: Издательство перспектива 2000.
   
5. 
   Дүйсенбаев Қ.Ш. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.” Оқу құралы.— Алматы : Экономика. 2001.
   
6. 
   Бланк И.А. « Основы финансового менеджмента » 2- е издание. Перераб. и доп. Киев: Ника – Центрэльга. 2004
   
7. 
   « Қазақтелеком » АҚ – ның ресми сайтынан
   
8. 
   Селезнева Н.Н. Ионова А.Ф. « Финансовый анализ » М: Юнити – Дана. 2006
   
9. 
   Стоянова Е.С. « Финансовый менеджмент » 5- е издание перер. и доп. М: Перспектива. 2001
   
10. 
    Агайдаров А. « Совершенствование методики финансового анализа, как фактор улутшения финансового состояния предприятия » // РЦБК 2005.№ 8, с 33 - 39
    
11. 
    Жуйруков К.К. « Анализ активов предприятия » // Бухгалтер и Налоги. 2004. № 7, с 21 - 24
    
12. 
    Ковалев В.В. « Финансовый анализ : методы и процедуры » М: Финансы и Статистика. 2005
    
13. 
    Ефимова О. « Анализ эфективности управления запасоми » // Мир финансов. 2004. № 9, с 6 -12
    

14. 
    Сейдахметов Ж.И. « Финансовая устойчивоть предприятия »
    

15. 
    Закон республики Казахстан « О банкротстве » с изменениями и дополнениями, внесенные в соответствии с законами РК от 21.01.97. № 61- 1 с изменением 23.02.06.// Нормативные акты по финансам, налогам, бух. учету. и страхованию. 2006 № 11, с 3 - 63
    
16. 
    Нукушев А. « Анализ вероятности банкротсва » // Транзитная экономика, 2000, №36 с 23 - 43
    
17. 
    Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. « Банкротство и антикризисное управление » (Учебное пособие) Алматы. 2000
    
18. 
    Бедников М.А. Джамай Е.В. « Совершенствование диагностики финансового состояния промышленного предприятия » // Менеджмент в Росии и зарубежом, 2001, №5
    
19. 
    Бригхэм Ю. Эрхард М. « Финансовый менеджмент »: 10 – е издание. Перевод с англииского под ред. Дорофеева Е.А. – СП б Питер. 2005
    
20. 
    Калымбетова Д.Ж. « Особенности методическихподходов к диагностике аентикризесного управлением предприятием » Материалы международной научно – практической конференции « Бизнес и образование : вектор развития » Алматы , 2003.
    

Қосымша 1