Хундардың экономикасы және мемлекетгі басқару дәстүрі

Сыма Цяньнің жазғанына қарағанда, хун коғамының экономикасы тіптен қарапайым болғанға үқсайды: "Жай уақытта олар мал бақты, эрі аң, күс аулаумен айналысты, ал қиын-қыстау кездердегі шабуылдың дайындығы ретінде эркім өзінше эскери істерге үйренді.

Жылқы табынынан басқа хундардың негізгі байлығы — сиыр, қодас, түйе, қой жэне ешкі отарлары болады. Мал

жеке меншікте үстадды, эр отбасы туыстығына байланысты аумақтың белгілі бір бөлігінде мал жайды, эрі ол жерді бүкіл туыстарына корған түтты. Адам баласы мүліктерінің бүтіндігін сақтау мақсатымен, Сыма Цянь айтпақшы, "Әкесі немесе баласы өлген жағдайда, олардың әйелдерін туыстары әмеңгершілік жолымен өздері алып отырған", басқа көршілері сияқты хундарда да көп эйел алу болған. Бөтен мүлікті ұрлағандығы үшін бүкіл отбасы қатаң жауапка тартылған, ал мал үрлаған кінәлі отбасы қулдыққа түсіп отырған.

Хун қоғамының жоғарғы билікті төрт аристократиялык ру күрды, олар — яғни кез-келген бір ер кісі өзіне әйелді тек қалған үш рудан ғана алуға болатын, бір-бірімен некелік қатынаста байланысқан рулар еді.

Бағынышты тайпалар осы төрт тайпаға мата, қой терісін жэне басқа да салык түрлерін төлеп отырды. Егер салықты дер кезінен кешіктірсе, хундар олардың ру басшыларын дарға асты. Борышкердің әйел-баласын ездері алатын болды. Бостандыққа шығу үшін ерекше төлем талап етгі. Хундардағы қүлдықты көрсететін мэліметтер жиі кездеседі. Қүлдыққа негізінен түткындар алынды, ал кейде эр түрлі қылмыстары үшін хундардың ездері де қүлдыққа түсіп отырды. Өзге тайпалықтар яғни қүддар көбінесе отырықшы шаруашылықта пайдаланылды, олар бекітілген қалада хундармен бірге өмір сүрді, жер жыртты, тас калау жэне қүрылыс жүмыстарына қатысты, қолөнер өндірісіне араласты. Қүлдықтағы хундардың жағдайы онша анық емес, олар патриархалдық отбасының ең төменгі тобын күрауы мүмкін.

Хун мемлекетінің қүрылымы да қатал иерархиялы болды. Б. з. б. V—IV ғасырларда жун (хун) тайпасынын, әскери демократиясынан өсіл шыққан хун державасы көршілес тайпа одақтары жэне қытай патшалығымен соғыста әбден шындалды. Мүндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен үйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.

Қатал билік жүргізген ел басын "тэңірқүты" деп атаған. Ол "Аспан мен Жерден жаралган, Күн мен Айға теңестіріп койылған үлы хун — Тэңірқүты деген арнайы титулға ие болған. Оны "Көк үлы" деп те атаған. Оның билігі мынадай міңдеттер мен функциялардан көрінеді: а) мемлекетгің барлық аумағы мен баскару міндеті, осы аумақты корғау функциясы; э) соғыс және бейбітшілік шартын жариялау міндеті мен эскерге жетекшілік ету функциясы; б) мемлекеттің барлык карулы күштеріне жүмсалатын шығынды ез қолына жүмылдыру жэне сыртқы саяси бағытты анықтау функциясы; в) қарамағындағы эрбір адамның өмірі мен өліміне жауаптылық міндеті.

Мемлекетте Тэңірқутынан кейінгі лауазымды кісілер — сол жэне оң (батыс, шығыс) "дана басшылар", яғни олар Тэңірқүтының балалары мен жақын туыстары болды. Олар империяның батыс және шығыс аумағын баскарды, эскердің сол жэне оң канатын басқарды. Бүлардан кейін Тэңірқүтының белгілі бір аумағын басқаратын басқа да туыстары түрды, олардың бэрі эр түрлі лауазымға ие бодды жэне "он мың жауынгердің үстінен қарайтын басшылар" деп атадды. Бүлардың жалпы саны империяның батыс, шығыс жақ бөліктеріне, әскердің сол, оң канатгарына бекітілген 24 жоғары әскер басылардан қүралды. Бүл орындарға Тэңірқүтына туыстық жакындығына карай алынды. Басшыларды Тэңірқүты өзі белгіледі. Ол эр басшының иелігіне сонда мекендеуші түрғындарымен бірге аумақтар бөліп берді. Тәңірқүтының рүксатынсыз тайпалардың баска жаққа көшуіне қатаң тыйым салынды.

Мемлекетте барлык ер адамның негізгі борышы әскери кызмет бодды. Әр хун жауынгер атанды жэне әскери міндетгі орындауға бас имегендерді өліммен жазалады. Барлык, ер адам балалық шағынан өмірінің соңына дейін қатал бекітілген эскери бөлімшелерге жазылып койды, әркайсысы өз басшысының буйрығымен соғысты.

Міндетті түрде төрт аристократиялық рудан шықкан басшылар "аспанға, жерге, адам рухьша, аспан элемінің рухына қүрбандык шалуға" жылына үш рет, ал "мемлекет істерін талқылауға, адамдар мен үй жануарларының санағьш тексеруге" күзде бір рет Ордадағы тэңірқутына барып түрды. Бүл жиынды баскару уйымы дегенмен, ол туыстардьщ

отбасылык кеңесі ретінде өтеді, өйткені оның катысушылары Төңіркүтының туыстары болатын.

Сөйтіп Хун империясының басқарушы тобы рулық-тайпалық негізде калыптасты; мемлекеттің жоғарғы басшыларын сайлауда туыстык қатынас шешуші мәнін сақтады. Барлық аксуйектер ру ішілік жөне тайпа ішілік байланыстарды сақтай отырып, қатардағы тайпалармен кандас ретінде көрінді. Сондай-ақ ру арасында азық-түліктерді бөлу жайылым жерлерге деген жеке меншіктілік жоғарыдағылардың саяси күшінің негізін күрады.

Хун империясының үш ғасырдай емір сургенін және усақ хун мемлекетінің бірнеше ғасырғы өмірін жалғастыру ушін бүл қүрылымдардың барлығы толық түрақтьшыққа ие болды.