Дістемелік кешені
Халық жазушысы Мұхтар Шахановтың «Желтоқсан эпопеясы» атты деректі романы
жүктеу/скачать 0.63 Mb.
|
| Халық жазушысы Мұхтар Шахановтың «Желтоқсан эпопеясы» атты деректі романы
Деректі романдар қазіргі қазақ прозасында мол жазылып келеді. Қаламгерлер қазақ тарихының арғы-бергі кезеңдеріндегі аса маңызды оқиғаларды, кезеңдерді, ондағы көркем тұлғалардың қызметін, адамгершілік-имандылық ұлағатын еккен тағылымды істерін нақты деректерге сүйенген, бірақ көркем шындық поэтикасының шарттылықтары араласқан ерекшеліктерімен бейнелеуде. Бұл – қазақ әдебиеті тарихының ежелден үзілмейтін көркемдік үрдіс жалғастығының көрінісі. Қазіргі деректі эпикалық прозалық шығармалардың көрнекті үлгілерінің қатары 1986 жылғы Желтоқсан ұлттық-азаттық көтерілісіне арналады. Шығармалары әлем халықтарының 40-тан астам тілдеріне аударылған «Түркі тілдес халықтар арасындағы ең үздік әлем ақыны» атанған Қазақстан және Қырғыз республикаларының Халық жазушысы Мұхтар Шахановтың «Желтоқсан эпопеясы» атты деректі романының бірінші кітабы – қазіргі қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыптың игерілуін білдіретін елеулі туынды [98]. «Желтоқсан эпопеясы»(2006) деректі романының композициясында екі мәселе сараланып көрінеді: біріншісі – автордың 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі туралы көсемсөздік-философиялық ой-толғаулары мен тұжырымдары; екіншісі – Желтоқсан көтерілісін айғақтайтын ресми құжаттар, естеліктер мен деректі материалдар. Деректі роман осы аталған негізгі мәселелерді қамти отырып, мынадай тақырыптық бөліктерге жүйеленген: І. 1986 жыл немесе Мәскеудегі Желтоқсан ызғырығы; ІІ. Рух пен ыза дауылы немесе ғасырлар қойнауынан атылған оқ; ІІІ. Темір таяқтар мен «процентомания» ойыны немесе ит мәселесі; IV. Желтоқсанда оянған сарын немесе мейірім мен ұят шегінісі. V. 1937 жыл жаңғырығы немесе қара мысықты іздеу; VI. М.Горбачев суреті,.. Тақырбас оқушылар немесе түрмедегі алаяқ тергеушілер; VII. Кремльдегі арпалыс. XIII. Алматыдағы мылтықсыз майдандар; IX. Ұлтсыздандыру саясаты немесе Желтоқсан көтерілісіндегі ұлт мүддесі. Деректі романдағы осы бөліктерде ХХ ғасырдың 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі болған күндерден бастап қазіргі ХХІ ғасырдың осы кітап шыққанға дейінгі аралықтағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік оқиғалары, халқымыздың рухани өсуіне, өркендеуіне байланысты өзекті мәселелер жинақталған. Деректі романның тақырыптық-идеялық желісінде КСРО атты кеңестік империя құрамындағы аты одақтас, бірақ шын сипаты Ресейдің бір бөлшегі сынды өмір сүрген қазақ елінің отарлық бұғаудағы ауыр хал-ахуалы суреттеледі. Деректі романның авторы ақын болғандықтан шығармадағы аталған тарауларда стильдік қолданыстардың алуан түрі берілген. Шығармадағы тараулардың тақырыптық сипатына орай суреттемелер де, диалогтар да, авторлық дербес толғаныстары мен тұжырымдары да, ресми құжаттар (қаулылар, мәжілісхаттар, анықтамалар, хаттар, т.б.), сонымен бірге оқиғалар желісіндегі поэтикалық әсерлілікті күшейту қызметін атқарған өлеңдер де аралас қолданылған. Қазақстан тарихындағы осындай өзекті мәселелердің айқындалуынан 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің болу себептері дәлелденеді. Романдарда Қазақстандағы қазақ ұлтының мемлекет иесі, жер иесі екендігінің аяққа басылғаны, қазақтың тілі мемлекеттік, саяси-идеологиялық, оқу-ағарту, мәдениет, шаруашылық, өндіріс, сауда, өнеркәсіп салаларының барлығында да қолданыс құралы қызметінен шеттетілгені айтылады. Барлық салаларда да орыс ұлтының кадрларына, орыс тіліне, орыс мәдениетінің алға шығуына империялық шовинистік пиғылмен жасанды түрде басымдық берілді. Коммунистік партияның ұлттар саясатына арналған бағдарламалық ұстанымдары жасанды, жалған сипатымен айқындалды. Желтоқсан көтерілісіне арналған деректі романдарда КСРО атты алып империяның орталықтандырылған, бәрін де Мәскеудегі КОКП Орталық Комитетіне бағындырған отаршыл жүйесінің әділетсіздіктері әшкереленген. Қазақстандағы 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің арнайы дайындалған «Метель» («Құйын») атты жазалау операциясын дайындағандар, жүзеге асырғандар туралы айтылған деректі романдардағы құжаттық анықтамалар адамзат және қазақ ұлты тарихы үшін аса маңызды. Мысалы, М.Шахановтың романындағы «Ғасыр қылмысы» атты алғы сөзінде анықтамалық деректер осының көрінісі: «Желтоқсан қозғалысына аттай 1 жыл 2 ай қалғанда КСРО ішкі істер министрлігі мен КСРО Қауіпсіздік комитеті бірлесіп, өте жасырын түрде өмірге әкелген «Метель» операциясы даяр болған-ды. Мемлекетке, билікке топтанып мінез көрсететіндерді кейде тіпті арандатқыш топтар арқылы да шатастырып, тұзақтайтын осы жойқын әскери-ғылыми шараны сынайтын жер ғана табылмай жүрген. Алматының бас алаңына өрімдей жас жігіттер мен қыздар бейбіт шеруге шыққанда «Метель» операциясының авторлары жүрегі жарыла қуанған-ды. КСРО Қауіпсіздік комитетінің төрағасы В.М.Чебриков КОКП Орталық комитетінің бас хатшысы М.Горбачевтің ауызша ғана рұқсатын алып, бүкіл Қазақстанды нақ 1937 жыл жаңғырығы іспетті зорлық пен зомбылық құшағында ұстаған аса қауіпті науқанды бастап жіберді. Қала зауыттары Қазақстан КП Орталық комитетінің бірінші хатшысы Г.Колбиннің жасырын тапсырмасымен темір таяқ кесінділерін әзірлеп, онымен 15-16 мыңға жуық (негізінен орыс ұлтының өкілдерінен құралған) жасақшыларды қаруландырды» [98, 4 б]. Деректі романдарда Желтоқсан көтерілісі кезінде өздерінің азаматтық, ұлттық-отаншылдық көзқарастарынан айнымаған қайраткерлеріміздің тұлғала-рына да лайықты бағалаулар жасалған, құжаттармен, жарияланымдармен дәйектелген. Мысалы, Желтоқсан көтерілісі, одан кейінгі жазалау, қуғын-сүргін оқиғалары кезінде өздерінің адамгершілік тұлғаларын, халықтың ұстанымдарын сақтаған Д.А.Қонаевтың, Е.Н.Әуелбековтің, Н.Ә.Назарбаевтың, Ө.А.Жолдасбековтің, Ж.Молдағалиевтің, С.Шаймерденовтің, К.Ормантаевтың, С.Әбдірахмановтың, Қ.Сұлтановтың және т.б. көптеген адамдардың қайраткерлік тұғырларынан айнымағанын көреміз. Жазушы Б.Тілегеновтің «Тұйық өмірдің құпиясы» роман-толғауында Желтоқсан көтерілісінен кейін қазақ зиялыларын жаппай қудалау, қызметтерінен алу, соттау науқаны кезіндегі ұлтын сүйген қайраткерлер туралы деректі оқиғасы тұлғалар тағылымын танытады: «Қазақ ССР Министрлер Советінің төрағасы Н.Назарбаевтың қазақ жазушыларымен кездесуі болды. Осы кездесуде Рахманқұл Бердібаев оған мынадай сұрақ қойды: «Камалиденов процентке бөлу деген пәлені шығарды. Батырлар атағы қазақтарға көп беріліп қойды деп жатыр. Соның бәрі қойшылар емес пе? Бір бюроның мүшесісіздер, бірге жүрсіздер. Осы істеп жүргенінің теріс екенін айтпайсыздар ма?» – деді. – Мен өз басым процент дегенді қолдамаймын. Оған мүлде қарсымын. Бұл ойымды Колбинге де, Камалиденовке де ашық айтқанмын. Бірақ әркімнің өз пікірі, өз ойы болады ғой. Камалиденов өз пікірінде қалды. Бірақ бұл қате пікір деп санаймын, – деді Назарбаев» [96, 315 б]. Тарихи қайраткер – ұлтына деген азаматтық-перзенттік махаббатын өзінің шынайы қызметімен өмір бойы дәлелдейтін тұлға. Деректі романдағы Желтоқсан көтерілісі кезіндегі алаңға жиналғандар – Алматыдағы жоғары оқу орындарының (ҚазМУ, ҚазПИ, Ауыл шаруашылығы институты, Халық шаруашылығы институты, т.б.) студенттері, бұлар – байтақ Қазақстанның әр облыстары аудандарының ауылдарынан келгендер. М.Шахановтың «Желтоқсан эпопеясы» деректі романында сол жоғары оқу орындарының ректорларының (Ө.Жолдасбеков, Н.Мамыров, т.б.) да, жоғары және орта арнаулы білім министрі К.Нәрібаевтың да қудалауға, қыспаққа алынған оқиғаларын оқимыз. Деректі шығарма композициясындағы сюжеттік шиеленістер, оқиғалардың шарықтау шектерінде саяси-әлеуметтік оқиғалар ағынындағы адамдар тағдырларының талқыға түскен қиын-қыстау хал-ахуалын ұғамыз. Деректі романдардың басты ұнамды кейіпкерлері – алаңға шын пейілдерімен жиналған қазақ ұлтының ұлдары мен қыздары. Өркениет кеңістігіндегі қазақ ұлтының мыңжылдықтар бойы қалыптасқан жерінің, ділінің, тілінің, мемлекеттігінің тарихи іргетасы берік екендігін сол жастар дәлелдеді. Бұл арада сондай ұлттық саналы, білімді, сергек ойлы ұлдарды, қыздарды өсірген, тәрбиелеген әке-шешелері мен оқытқан ұстаздары да сол көтеріліс рухын қалыптастырушылар екендігін ұмытпауымыз керек. «Желтоқсан эпопеясы» деректі романында Қазақстан ЛКЖО-ның бірінші хатшысы, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшесі Серік Әбдірахмановтың сөзінен алаңдағы жастардың соққыға жығылуына жазалаушы үкіметтің арнайы ұйымдастырған арандатушы топтарының себепкер болғандығын оқимыз. Өзінің сол арандатушыларды әшкерелегенін, негізінен алаңдағы жұрттың бейбіт қалыптарын сақтағысы келгенін айтады. С.Әбдірахманов алаңға жиналған қазақ ұл-қыздарының билікке қойған сұрақтарының да, ұрандарының да халықтық-демократиялық сипатта болғандығын шынайы қалпымен жеткізген: «... Хормен қосылып «Елім-ай» әнін шырқап тұрды. Олардың билікке қойған сұрақтары да мағыналы, өткір, терең еді. Сайып келгенде, «Қазақты ежелден қазақ хандары билеген!», «Бұдан былай Ресейдің боданы болғымыз келмейді!», «Бізді қашанғы мал тәрізді көреді!», «Қазақ – қашанда азаттықты, еркіндікті аңсап келген ұлт!», «Ресейдің патша заманынан келе жатқан зорлық-зомбылығына бұдан былай шыдай алмаймыз!», «Әр халыққа өз көсемі басшылық етсін!», «Лениннің салып берген жарқын жолын сол Ресейіңе-ақ бердік!» деген ұрандар құлақ тұндыратындай еді. Енді бірде Шәмшінің әлдеқашан әнұранға айналған «Менің Қазақстаным» әні әуеде өрлей жөнелді. Әннің биік шырқалғаны ма, әлде алаңдағы текетірестің қызғаны ма, көшедегі жұрт аң-таң болып, алаңға қарай ұмтылды» [98, 162 б]. Желтоқсан көтерілісіндегі қазақтың ұлдары мен қыздарын соққыға жыққан, иттерге талатқан, қыздарын зорлаған, оқудан шығартқан, жазықсыз жала жауып, көпшілігін ұзақ мерзімдерге соттатқан, кейбіріне ату жазасын шығарып өлтірген – кеңестік жүйенің қазақ халқын кезекті қырғынға ұшыратқан осы оқиғалары сөз арқауындағы аталған романдарда мол деректерге сүйене отырып жазылған. Алаңдағы жастардың жазықсыз қырылмауын ойлап басу, басалқы сөздер сөйлеуге келген қазақ ардагерлері – батырлары, зиялы ақын-жазушылары Талғат Бигелдинов, Роза Бағланова, Әбіш Кекілбаев, Әкім Тарази, Төлен Әбдіков, Нұрлан Оразалин, т.б. [98, 164 б] туралы да айтылған. Деректі романдарда Желтоқсан көтерілісі оқиғасы кезінде жазалаушылардың жендеттік-садистік іс-әрекеттеріне де шынайы бағалар берілген. «Қару – арматура, кабель, труба кесінділері, шынжыр, таяқ т.б. қала зауыттарында даярланып, қалалық және аудандық партия комитеттерінде таратылды. Мұны жасақшылардың, кәсіпорын басшыларының түсініктемелері айғақтайды» [98, 192 б]. Қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдың 90-жылдарғы даму үдерісінде осы Желтоқсан көтерілісі туралы жазылған шығармалар біртіндеп жариялана бастады. Публицистикалық мақалалар, очерктер, деректі хикаяттар мен романдар бәрі де кезең шындығын реалистік сипатымен тануға көмектесті. Желтоқсан тақырыбындағы деректі романдарда сол оқиғаға қатысты көптеген көрнекті адамдардың жазықсыз қуғын-сүргінге ұшырағаны айтылды. Б.Тілегеновтің «Тұйық өмірдің құпиясы» роман-толғауында студенттер мен олардың ата-аналарының, сонымен бірге республикадағы белгілі қайраткерлер Олжас Сүлейменовтің, телеграф агенттігінің басшысы Жұмағали Ысмағұловтың, фотохроника бөлімінің меңгерушісі Вениловскийдің партиядан шығарылғаны, қызметтерінен босатылғаны, басқа да газет редакторларының қатаң жазаланғаны жазылған. Колбиннің мұсылман зираттарын ұнатпауының салдарынан Кеңсайдағы бейіттерді талқандаған, қорлаған [96, 322 б]. Ал, М.Шахановтың «Желтоқсан эпопеясы» романында бұл мәселе кеңінен қарастырылып қамтылған. Желтоқсан көтерілісінен кейінгі жазалау шаралары негізінен Алматыдағы жоғары оқу орындарындағы қуғын-сүргін нәтижелері Т.Ахметжанның «Ақиқат жолы» романындағы профессор Темірбек Қожакеевтің әңгімесі атты сұхбат-бөлімде нақтылы берілген: «Мұндағы жандайшаптар одан да сорақылықтарға барды. Енді Оңтүстік аймақтан жоғары оқу орындарына адам алынбасын, қабылданғандарына жатақхана, стипендия берілмесін! – деп те сандырақтады. Одан кейін жоғары оқу орындарындағы Оңтүстіктің өкілдері жаппай жұмыстан қуылады. Тек қазақ университетінің өзінен ғана Ө.Жолдасбеков бастаған, Ғ.Әміров, С.Досымбеков, Т.Қожакеев, Ә.Тұрғанбаев сияқты оннан аса профессор, доцент жүгені сыпырылып, ер-тоқымы алынып, сауырға ұрылып, айдалып шықты» [100, 209 б]. Жазықсыз жазаланған студенттерден, олардың әке-шешелерінен басқа, жоғары оқу орындары ректорларының (Ө.Жолдасбеков, А.Мамыров, т.б.) қызметтерінен қуылғаны, кейін қудалауға ұшырағаны айтыла отырып, олардан басқа да көрнекті қайраткерлеріміздің осы оқиғаға қатысты жақтарын саралау барысында нағыз азаматтық тұғырдан табылғанына баға беріледі. Әсіресе, жазушылар Сафуан Шаймерденовтің, Жұбан Молдағалиевтің, Әзілхан Нұршайықовтың қазақ жастарының ар-намысын қорғап, Колбиннен тайсалмай сөйлегендері сол сөйлеген мәтіндерімен дәйектеліпті. Ақиқат – адамдардың шын келбетінің айғағы. «Мен қазақпын» деген поэма жазған абыройлы ақын Жұбан Молдағалиевтің қазақ жастарының таяққа жығылғанына өкіне, күйіне толғанғаны да, бірақ екіұшты сөйлегені де М.Шаханов романында әділ көрсетілген. Деректі романның «1937 жыл жаңғырығы немес қара мысықты іздеу» атты бөлімінде 1986 жылдың 31 желтоқсаны күні Қазақстан Жазушылар Одағы мәжіліс залында өткен жиынға келген Колбиннің кескін-келбетін де автор оқырмандарға таныстыра кетеді: «Колбин О.Сүлейменовтен бастап әрқайсысымызбен қол алып амандасты. Орта бойлыдан жоғарылау, төртбақ келген, бидай өңді, алпысты алқымдап қалса да шашына ақ қылау түспеген адам екен. Өзі өте кішіпейіл боп көрінді» [98, 269 б]. Бұл – деректі прозалық шығармаларға да қолданылатын арнайы көркемдік тәсілдердің бірі. Оқырманға да, сол кездесуге қатысқандарға да ортақ сезімді де автор осы бейнелеуде бере отырып, «қолына қан ұстай келген адамға деген тістенушілік те бар» [98, 269 б] екендігін ескертеді. Деректі роман кейіпкерлерінің бірі ақын Жұбан Молдағалиев жас жігіттер мен қыздарға өрт сөндіру машиналарының су атқылағыштарды, қабаған иттерді, резеңке тоқпақтарды, темір-арматура таяқтарды, сапер күректерін қолданған жастарды қанға бөктірген, 17-18 жастағы қыздарды шаштарынан сүйреп сабаған, іштеріне, бастарына тепкілеген, зорлаған жазалаушыларды айыптайды. Көрнекті ақын үкімет тарапынан тәртіпті қалпына келтіруге шыққандардың осы бүліншілікті ұйымдастырушылар екендігін айтады, осындай жауыздық, қатыгездік оқиғасы кезінде өмір сүргеніне өкінеді: «Мен сондай ұят оқиға және оның артынан не болғанын естігенде, жасырып қайтейін, осы күнге дейін өмір сүргеніме өкінемін» [98, 270 б]. Автор өзі қатысқан, көзі көріп, құлағы естіген осы сөздердің аяғы биліктің ығына жығылған сөздермен аяқталғанына да күйінеді: «Иә, мен кез келген қоғамға қарсы бой көрсетулерді түбірінен қиып отыруды толық жақтаймын, өйткені демократия анархия емес... Бұған байланысты ең алдымен айтарым: мен коммунист, әрі кәдімгі қазақ ретінде біздің жарқын интернационалдық сезімімізді аяқасты еткен оқушы жастар тобының бұзақылық, абыройсыз әрекеттерін үзілді-кесілді айыптаймын» [98, 271 б]. Деректі шығармалар – адамдардың жүріп өткен жолдарының айнасы. Деректі туындылардағы тарихи тұлғалардың сөйлеген сөздерінен, іс-әрекеттерінен олардың халық бақыты жолындағы ұлан-ғайыр істері де, жіберген қателіктері де айқын көрінеді. Әсіресе, халықтың ыстық ықыласына бөленген ақын-жазушылардың халық тағдыры таразыға түсетін сын сәттерінде адамгершілік ар биігінен аласармауы тиіс. Көрнекті ұстаз-ғалымдардың да сол Желтоқсан көтерілісі оқиғасына байланысты зардап шеккендері мәлім. Мысалы, көрнекті ғалым Темірбек Қожакеевтің тағдыры да Желтоқсан көтерілісінен кейінгі көрген қуғын-сүргінге ұшырауымен ерекшеленеді. Темірбек Қожакеев (1926-2003) қазақ сатирасының тарихы мен ерекшеліктерін зерттеп, негіздеуші ғалым. Ол – қазақ әдебиеті мен баспасөзінің тарихы, теориясы жөніндегі 200-ден астам мақалалар мен көркем-публицистикалық очерк, фельетондардың авторы. Қожакеев Темірбек – өмірінің соңына дейін Қазақстан Жазушылар Одағы жанындағы қазақ сықақшылары қауымдастығының президенті болған» [101, 328 б]. Темірбек Қожакеевтің қазақ сатирасының теориясы мен тарихына, әдебиеттің тарихы мен сынына байланысты зерттеу кітаптары, әдеби-танымдық, көркем туындылары да мол. «Фельетон мәселелері» (1962), «Қазақ совет баспасөзі тарихынан» (1962, Б.Кенжебаевпен бірігіп), «Қазақтың халық сатирасы» (1968), «Абай және Сұлтанмахмұт» (1969), «Қазақ мысалдары» (1969), «Қазақ сатирасы» (1970), «Абай – сатирик» (1970), «Қазақ совет сатириктері» (1975), «Бүгінгі қазақ сатирасының проблемалары» (1978), «Адам. Қоғам. Сатира» (1980), «Сатиралық жанрлар» (1983), «Сатира – күштілер қаруы» (1985), «Жыл құстары» (1991), «Көксеңгірлер» (1992), «Сара сөздің сардарлары» (1995), «Сатира негіздері» (1996), «Үркіншілік» (1996), «Әлемнің Әуезові» (1997), «Қым-қуыт іздер» (1999) атты кітаптары рухани мәдениетіміз қазынасына қосылған бағалы үлес. Қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі журналистика факультетінің көп жылдар (1972-1986) деканы болған ғалым-ұстазды республикамыздағы қазіргі заманғы қаламгерлердің бәрі де өздеріне сүйікті ұстаз санайды. Осындай аса қадірлі ғалым-ұстазды 1986 жылы қудалап, қызметінен босатып, еш жерге жұмысқа қабылдамай әуре-сарсаңға салу – Кеңес үкіметінің, оны басқарып отырған Коммунистік партияның озбырлығын, әділетсіздік жайлаған жүйесін дәлелдеді. Аталған деректі романдардан Темірбек Қожакеев және сол тектес, көрнекті адамдарды Коммунистік партия басшылығының бағаламағанын, реті келсе табанға салып таптауға әзір болғанын көреміз. Желтоқсан тақырыбындағы деректі романдарда кеңестік идеологияның орыстық отаршылдық, шовинизм ықпалындағы жандайшаптарының шектен шыққан сорақылықтары деректі қалпынан ауытқымай сипатталған. Әсіресе, қазақ халқын «солтүстік», «оңтүстік» деп бөліп, Д.А.Қонаев кезіндегі жетістіктердің барлығын да елемей, бәрін де жерлестікке, туыстық байланыстарға, аймақтық көзқарастармен жасалған қолдаушылыққа негіздеп бағалаудың озбырлығын байқаймыз. Т.Ахметжанның «Ақиқат жолы» (2003) роман-диалогында Желтоқсан көтерілісінен кейін «ұлтшыл», «жершіл», т.б. жалалар жабылып, аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметінен босатылған, бірақ қуғын-сүргінге ұшыраса да әділетсіздіктен ықпаған, рухын жоғалтпаған қазақ зиялысы Ермек Сауранбаев тағдыры арқылы тоталитарлық жүйенің шаруашылық салаларында жүрген қазақ азаматтарына да тигізген зардаптарын көреміз. Роман-диалогтың басты кейіпкері Ермек Сауранбаевтың осы Желтоқсан көтерілісі оқиғасы салдарынан қуғын-сүргінге ұшырағанын әңгімелеу барысында профессор Темірбек Қожакеевпен болған сұхбат та өмір шындығының нақты деректерін көз алдымызға елестетеді. Көлемді роман-диалогта автор мен басты кейіпкер Ермектің сұхбаты арқылы мынадай мәселелер қамтылады: біріншісі – Ермектің ата-тегі, туған ауылы, білім алған және еңбекке араласқан өмір белестері; екіншісі – 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен туындаған қудалау іс-шаралары; үшіншісі – басты кейіпкердің тағдыр талқысына қарсы күрескен қайсарлығы, кейінгі өмір жолдарындағы жетістіктері, Тәуелсіз Қазақстанның болашағына деген зор сенімі. Роман-диалогтың идеялық-композициялық желісіндегі 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан туындаған қиыншылықтарды Ермекпен бірге көрген, онымен жастайынан бірге өскен филология ғылымдарының докторы, профессор Темірбек Қожакеевпен автордың сұхбаты шығарманың поэтикалық сипатындағы сарынды күшейте түскен. Ғалым-ұстаз Темірбек Қожакеевтің әңгімелерінен роман кейіпкері Ермек Сауранбаевпен екеуінің, сол арқылы олармен замандас озық ойлы қазақ зиялыларының жүріп өткен Кеңестік кезең келбетінен, жетістіктерінен, қуғын-сүргіндері үндестіктерінен бағдарлаймыз. Ұстаз-ғалым Т.Қожакеев Ермек екеуінің Мерке өзенінің жағасында бір ауылда өскендерін, бір мектепті бітіргендерін, әсіресе кейінгі 40 жыл бойы отбасы, бала-шағасы араласқан үзеңгілес, бауырлас болып кеткендерін, жақсылықты да, жамандықты да бірге бөліскендерін, тұрмыстық ғұмырдың ойында да, қырында да, күнгейінде де, теріскейінде де мәңгі бірге келе жатқандарын айтады. Деректі романның идеялық-композициялық желісін ширата түсетін, тарихи тұлға-кейіпкердің даралануын айқындай түсетін осындай тәсіл арқылы қаламгерлер адамдар қарым-қатынастарының, дүниетаным кеңістігінің қуатын таныта түседі. «Ақиқат жолы» роман-диалогында кейіпкерлердің тұлғалық даралануы диалог сұхбат арқылы ашылады. Диалог – көркем шығармалардың шағын және орта, кең көлемді үлгілеріне дейін жиі қолданылатын тәсіл. Әдеби тек жанрларының шағын күлдіргі әңгімелерінен (анекдоттардан) бастап роман-эпопеяларға дейін осы үлгі туындылардың идеялық-композициялық құрылысында тұрақты қолданылады. Диалогтар арқылы кейіпкерлердің сөйлеу мәнері, мінез-құлқы, адамгершілік қарым-қатынастары айқындалады. Ал, көлемді көркем туындыны роман-диалог үлгісімен жазып шығуда сол шығарманың басты кейіпкерлері мен оған қосымша жанама кейіпкерлердің тұлғалары мінезделе дараланады. Роман-диалогтарда авторлардың өздері де кейіпкерлік тұлғалану жағдайында танылады. Себебі, шығарма нысанындағы кейіпкерлерді, олар өмір сүріп отырған қоғамды, жалпыадамзат тарихының өзекті мәселелерін автор-кейіпкер өз толғаныстарымен қозғайды, адамдардың жаңа дүние әлеміне байланысты тұжырымдарын, топшылауларын ұсынады, түйіндейді. Яғни, роман-диалогтардағы сұхбаттасушылардың барлығы да кейіпкерлік тұғырда танылады. Ә.Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогында біз Бауыржан Момышұлымен бірге автордың өзіндік болмысын да аңғардық. Ал, жазушы Т.Ахметжанның «Ақиқат жолы» роман-диалогында автордың кейіпкерлерінің өмір сүрген ортасына, қоғамдық-әлеуметтік даму заңдылықтарына, адамдар қарым-қатынастарының үйлесімі мен қайшылықтарына байланысты ойлары, толғаныстары сұхбаттасқан кейіпкерлерін жетелеп отырады, белгілі мәселелер бойынша ойландырады. Академик З.Ахметов көркем шығармадағы диалогтың кейіпкерлердің жан әлемін, қоршаған тіршілік қозғалыстарындағы өзіндік орындарын анықтаудағы поэтикалық қызметін атап көрсеткен: «Диалог кейіпкерді жай бірін кейін бірін сөйлете беру емес, ол сөйлесетін адамдардың қарым-қатынасының қалай шиеленісіп, қалай өзгеріп, өрістеп отыратынына сәйкес беріледі... Әрбір мағынасы жағынан тиянақты диалог кейіпкердің мінез-құлқын тағы бір қырынан ашып көрсетіп, олардың қарым-қатынасының бұрынғы қалпынан өзгеріп, жаңа сатыға көтерілгенін танытады. Сөйлескен кейіпкерлердің сөздері шығармадағы тартыс-қақтығыстардың шиеленісіп-өрістеуімен осылай тығыз байланысты болып келмесе, онда диалог ширақ, тартымды болмайды. Әсіресе, кейіпкердің қиын, қысталаң жағдайында, қандай әрекет жасайтынын көрсету үшін диалогтың, яғни олардың қайсысын қалай сөйлетудің мәні зор. Диалог арқылы кейіпкерлердің ішкі сыры аңғарылады. Яғни, әр кейіпкердің сөз саптауынан, оның ой-толғаныстарынан, сөйлеу өзгешелігінен жан-дүниесі айқын елес береді» [74, 79-80 бб]. Осы айтылған ғылыми-теориялық тұжырымға сәйкес өрілім стилін біз «Ақиқат жолы» роман-диалогының кейіпкерлерінің сөздерінен аңғарамыз. Мысалы, жастайынан бірге өскен, араласқан Ермек туралы сөзінен көрнекті ғалым, әдебиетші – ұстаз Темірбек Қожакеевтің жан әлеміндегі халық даналығын көңіліне тоқыған, сол өрнектерді көркем кестелі шешендік өрілімдермен, бейнелі оралымдарымен жеткізе білетін тағылымды тұлғасы айқын байқалады. Ғалым-ұстаз өзі жақсы білетін Ермектің өмір жолындағы жетістіктерін түгендеп жеткізген. Ермектің 1958 жылы ауылшаруашылығы институтын үздік бітіргенін, ауылындағы ұжымшарда бас агроном, 1982 жылы Мерке аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болып, астық, ет, сүт, жүн өнімдерінің мол көрсеткіштеріне қол жеткізгенін, малдың санын өсіргенін, қолайлы қатынас жолдарын жасатқанын, кәсіптік-техникалық білім орнын аудан орталығына ауыстырып, ет комбинатын ашқанын, жер асты автокөлік жолын жасап, орталық демалыс паркін, жастар көлін, санаторийді – барлығын да халықтың еркін пайдалануы, тұтынуы, демалуы үшін ұйымдастырғанын баяндайды. Әңгімелеуші кейіпкер ғалым-ұстаз қажырлы еңбек иесінің жазықсыз жазалау жалаларынан арпалыса жүріп, аман қалуындағы тірек болған үш күшті атайды: «бірінші күш-қуаты – ел-жұрты болса, екінші күш – оның құдай қосқан қосағы, сүйген жары Тұрсынкүл... ... үшінші күш-қуаты – бала-шағасы, жетіліп келе жатқан ұл-қыздары болды» [100, 205-206 бб]. Қоғамдық-әлеуметтік ортадағы әділетсіз басқару жүйесінің, әміршіл-әкімшіл тоталитарлық басшылықтың жазықсыз жазалауына, қуғын-сүргініне ұшыраған Ермектің өзінің де адалдық туын көтерген жолдарында сол жолдан айнымай жүруін ұлағатты ғалым-ұстаз осы диалог-әңгімесінде шешендік толғаныстарға толы қанатты тіркестерімен түйіндеп сөйлейді: «Адалдық – жарқылдаған ақ алмас сияқты, тот баспайды, қап түбінде жатпайды. Түбі жарып шығады. ... Адалдың түні тыныш, күні күміс, ұйқысы қанық, қабағы ашық жүреді. Қылмысым жоқ, пәлеге қалмасым хақ деп ойлап күледі. Арты қуыстардай адалдың қан қысымы да көтерілмейді, анау-мынау ауру-сырқауға берілмейді. Олар қорқып-үркіп қорынбайды. «Қайтер екен, не болар екен?» деп тартынбайды. «Сенім түбі – желқайық, өтесің де кетесің, уайым түбі – тұңғиық батасың да кетесің» деп, сеніммен жүреді. Ермекті қуғын-сүргіннен құтқарып, аман алып қалған үлкен күш-қуат ел сенімінде еді. Оның берік те мықты қорғаны – ел-жұрты болды. «Ер – еліне қайрат, ел – еріне айбат, ер елін қорғайды, ел ерін қорғайды» деген рас екен. «Сыйға – сый, сыраға – бал», «Еліне еткен еңбегің еш кетпес» деген тағы рас екен. Азаматының аудан, ауылына жасаған игілігін, жақсылығын ел-жұрты ескере білді» [100, 204 б]. Кеңестік шовинистік саясаттың қорлығына, зорлығына ұшыраған Қазақстан зиялыларының халық қызметіндегі адалдықтары ғана олардың қорғаныш болғандығы роман-диалогта автор мен кейіпкерлер диалогтары арқылы толық дәлелденген. Деректі романдар композициясында шығарманың негізгі идеялық сипатына қосымша әсерлерін үстемелейтін поэтикалық желілер болады. Шығарма кейіпкерлерінің тұлғаларын даралай түсетін, олармен араласқан әр алуан адамдарға байланысты оқиғалар кейде автордың, негізінен, сұхбат кейіпкерінің баяндауымен беріледі. Мысалы, М.Шахановтың «Желтоқсан эпопеясы» деректі романында Ғабит Мүсіреповтің, Асқар Сүлейменовтің («Кітап аты – Бесін, авторы – Асқар») Мұхтар Мағауин мен Мұхтар Шахановтың («Екі Мұхтар») шығармашылығын жоғары бағалаған мақалалар жазғаны, Ғабит Мүсіреповтің мұражайының ұйымдастырылғаны, Ғабиттің інісінің қызына Заманбек Нұрқаділовтің Алматыдан пәтер бергені, көрнекті орыс жазушысы Евгений Евтушенконың Оңтүстік Қазақстандағы Темірлан елді мекенінде қонақ болғаны, М.Шахановтың Мәскеудегі, Алматыдағы кештерін Е.Евтушенконың басқарғаны, және т.б. романның негізгі тақырыптық желісіне қосымша деректі сюжеттер бар. Сол деректі қосалқы сюжеттер эпикалық баяндаулар мен құжаттар, сұхбаттар жинақталған шығарманың көркемдік-эстетикалық сипатындағы әсерлілікті күшейте түседі. Мысалы, «Желтоқсан эпопеясы» романының «1986 жыл немесе Мәскеудегі Желтоқсан ызғырығы» бөліміндегі «Мүсірепов және басқалар» атты тарауда суреткер жазушы Ғабит Мүсірепов автор – Шахановтың «Өзіңізді өзіңіз осы заманғы билік тонымен бүркей бермегеніңіз жөн болар» - деген қайрау сөзіне шын пейілімен қайтарған мына жауабынан кейін туындайды: «- Сен менің кейінгі жылдардағы осалдығымды өте дөп бастың, – деді Ғабең күйзеле. – малдық, жаңағы өзің айтқан қойлық психология жетегінде жүрген кездерімнің аз емес екенін жасырсам, әділдіктен ауытқығаным болар» [98, 26 б]. Деректі романның осы жеріндегі кейіпкерлер диалогтары – тарихи тұлғаларды билікке жалтақтатып қойған заман шындығының көрінісі. Шығармаларын халқы ықыласпен қабылдаған, өздері нағыз ел ағасы, абыз – ақсақал деңгейіндегі кейбір қадамдардың отаршыл, тоталитарлық әкімшілік бастықтарына жағымпаздануы, жалтақтауы орынсыз еді. Әрине, қатыгездікпен жазаланған бұрынғы қазақ зиялыларының тағдыры кейінгілердің бәрінің де үрей құрсауында болуына жеткізді. Сөз арқауындағы деректі романдарда Қазақстанды көп жыл басқарған аса құрметті Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың тікелей қамқорлығын, жақсылығын көрген белгілі адамдардардың кейіннен сол кісіні жамандаушылардың қатарында болғандығы оқиғалары да айтылады. Деректі романдардағы негізгі тақырыптық-идеялық жолын ширата түсу қызметін атқаратын қосымша сюжеттердің маңыздылығы да байқалады. Қоғамды, мемлекетті басқарып отырған әкімшілік жүйесіндегілердің билеушінің ғана айдауында жүретін құлдық-қойлық психологиясының табиғатын аша түсу үшін эпикалық баяндау арнасындағы мұндай сюжеттер тартымды әсер береді. Мысалы, «Желтоқсан эпопеясы» романындағы суреткер Ғабит Мүсіреповпен әңгімелесіп отырған автор Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы болған Исмаил Юсупов басқарып жүргізген Шымкенттегі өткен шопандардың өлкелік кеңесіндегі іш пыстырарлық жалған ақпар, өтірік уәде беру жиынын серпілткен, әңгіме мазмұнының кезең келбетіне баламалы болмысын мегзеген тағылымын үйлесімді берген: «Жаттанды сөздер, сосын «алдағы жылы әр жүз саулықтан пәлен қозы алатыныма сендіремін» деген сияқты көпірме уәделер басымды ауыртып, қалғи бастадым. Оң-солыма көз жіберсем, қасымдағылар да маужырап, мүлгіп отыр екен. Сөз Шымкент облысының Тоқберген атты бір белгілі қарт шопанына беріледі. Түрінің өзі күлкі шақырады. Иван Грозныйды еске салатын шоқша сақалы иегінен бұрын қимылдайды екен. - Жолдастар, - деді ол. Қызыл сөзді әрқайсысың айтып жатырсыңдар ғой. Мен сендерге қой жаю тәжірибемді әңгімелеп берсем жетпей ме? Қалай қарайсыңдар? - Өте дұрыс, - деді алдыңғы жақтағы біреу. - Мәселен мына отырғандарды қой деп есептелік, - деді ол төралқаға жайғасқан республика, облыс, аудан басшыларын қолымен жағалай көрсетіп. - Мен осы қойларды айтқаныма көндіріп, айдауыма жүргізе алмасам, несіне шопанмын?! Жұрттың бәрі қыран күлкіге батқан. Қалғып отырғандар ойда-жоқта табылған ермекке риза боп, дүркірете қол соғып жіберді. - Күнде таңғы сағат 6-да тұрамын, - деді ол әңгімесін жалғап. - Кемпірім сөк жібітіп қояды. Тыңқия тойып аламын. Қақпаны ашамын да, мына қойларды (Ол төралқаны қолымен қайыра сүзіп шықты. Жұрт тағы күлкіге батты) төменгі жайылымға қарай айдаймын. Қайтарда жоғары жайылыммен айдап келемін. Сонда мына малдар (ол төралқаны қолымен тағы көрсетті) бір оттағанын қайта оттамайды... Кейіннен бір дуалы ауыздың сол жиынға қатысқан басшыларды «Тоқбергеннің қойлары» деп атағанын естідім. Айтса айтқандай, қаншама жыл өтсе де, сондағы төралқа толы басшылар ішінен ел мүддесіне тірек болар бір дара тұлға шықпаған екен. Ғабең мен Ғазиза апайға осы оқиғаны құтырта әңгімелеп беріп ем, көздерінен жас аққанша күлді. - Иә, - деді Ғабең ойланып. - Әркім өз дәуірінде «Тоқбергеннің қойы» атанбау бақытына жолыққай!» [98, 27 б]. Деректі романдар авторлары шығармаларының идеялық-композициялық сипатындағы әсерлілікті күшейте түсу үшін ақындарының өлеңдерін де кіргізеді. Деректі романның құрылысындағы өлеңдер эпикалық баяндаулар мен диалогтар тұтасқан туындыдағы деректердің шынайылығын дәйектеу немесе шығарма авторының ойын күшейте түсу үшін қолданылады. Мысалы, Б.Тілегеновтің «Тұйық өмірдің құпиясы» роман-толғауындағы баяндалған оқиғалардың деректілігін аша түсетін, шығарма шырайын күшейте түсетін өлең мәтіндерін кейде тұтастай, кейде үзінділермен пайдаланыпты. Мысалы, романның «Қуғынға түскен кітаптар» бөлігінде саяси-идеялогиялық жүйенің таптық көзқарасты қатаң сақтайтын тұйықталған шеңберлі талаптарының салдарынан І.Есенберлиннің тарихи роман кітаптары талқыланып, М.Мағауиннің «Алдаспан» жинағындағы жыраулар толғауларының Ресеймен қатынасымызға зиянды тұрғысында бағалануы, көптеген шығармаларының алынып жарияланғаны – осындай шектеу қысымының көрінісі. Жазушы сол жинақты өрескел қысқартушы саяси мекеменің қызметкері өзі де болғанын, өздері жасаған сол әрекеттің басқарушы-билеуші жүйенің пәрмені екендігін өкіне отырып жазған. «Алдаспан» жинағындағы өрескел қате-толғау ретінде бағаланған мына шығармада зар заман поэзиясы арнасындағы ата-қоныстарды, ата мекендерді отарлық өктемдікпен еріксіз иеленіп жатқан Ресейді, қатар отырып көзін тіккен сұғанақ көршілерді атау (қытай, қырғыз, т.б.) қазақтың күрделі хал-ахуалының жыры еді. Жазушы Бұқардың сол толғауын келтіре отырып, кеңестік және бұрынғы патшалық отаршыл көзқарас үндестігін мегзейді. «Алдаспандағы» зиянды деп танылған Бұқардың толғауының мәтінін оқырмандарға ұсынған: Мұсылманның баласы, Сірә, бір кеңес құрыңыз, Бір ауызды болыңыз, Қалған елді тастаңыз Бөтен елмен үйір боп, Іргеңізді қоспаңыз! Кәуір алмас демеңіз, Нанды қатты жемеңіз, Зәбірі қатты бұл кәуір Алмай қоймас демеңіз. Деректі романдар баяндаулары бойынша ақындардың өлеңдеріндегі шыншылдық, сыншылдық сарындарының қоғамға ұнамағандығынан оларға қатаң ескертулер жасалатынын көреміз. Мысалы, «Тұйық өмірдің құпиясы» романында Олжас Сүлейменовтің «Ермак ескерткішінің түбінде өткен поэзия кешіндегі сөз» атты өлеңі халықтар достығын нығайтуға зиянын тигізетіні, М.Мағауиннің «Көк мұнар», И.Шеголихиннің «Бесінші бұрыш» романдары, Ж.Жұмақановтың «Үш тал», О.Бөкеевтің «Өліара», С.Елубаевтың «Түс» атты әңгімелері кейіпкерлерінің кеңестік қоғам идеалдарына сәйкес еместігі сыналады. Ал, корей ақындары Ким Дюннің «Әлия» поэмасындағы, Ли Юн Неннің өлеңдеріндегі кеңестік патриотизм мен интернационализмге сәйкес емес тұрғысында танылған сарындар сыналады. Мұхтар Шахановтың деректі романындағы алуан түрлі жанрлық үлгілердің тоғысуын, тұтасуын айтқанбыз. Ал, роман композициясындағы деректі құжаттармен дәйектелген әңгімелер, естеліктер сюжетінің үйлесімді жүйесін дамыта, күшейте түсу үшін қолданылған лирикалық өлеңдердің қосылуы да дәстүрлі арнадағы эпикалық жанрдың поэтикалық тартымдылығын күшейту қызметін атқарады. Романның «1986 жыл немесе Мәскеудегі Желтоқсан ызғырығы» атты бөлімінде тақырыптық-идеялық желілі ойды дамыта, бекіте түсетін ақынның бірқатар өлеңдері енгізілген. Деректі романның осы бірінші бөлімінің бастауындағы 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі туралы КСРО-ның барлық ақпарат құралдары арқылы бүкіл әлемге таралған, өңі теріс айналдырылған жалған хабарлар мен 1987 жылғы әке мен бала сұхбатынан кейін, сол тарихи оқиғаның ұлттық намыстың, асқақ рух жарысының, азаматтық пен сатқындықтың көрініс тапқан жері екендігін романтикалық сарынмен жырлауы да шығарма мақсат-мұратының бағдарындай сезіледі. Шынында да «Желтоқсан Алаңы» өлеңінің өршіл романтизм мен сыншыл реализм тұтастығымен жырлаған эстетикалық әсері айрықша әсерлі: Сәл аялдап, тағзым етпей бұл алаңнан өтпеңдер, Желтоқсанда ызғырықтан тітіркеніп көк пен бел. Бұл жер, қалқам, асқақ рух жарылысы өткен жер, Қайта оянған ұлт намысы қызыл қанға бөккен жер. Ерте есейген ару қызды шаштан сүйреп, тепкен жер, Жатты мұнда естен танып күзге айналған көктемдер... Алаң шетін қоршап тұрған шыршаларға ала көк, Жас бүлдіршін, сезіміңді жанар етіп қарап өт. Сол арадан сатқындық та елестейді қара бет, Қара беттің көбі – бүгін дара тұлға, дара бет. Жас бүлдіршін, мұз құрсанған шыршаларға қарап өт, Заманыңның жеңісі мен жеңілісін санап өт [98, 7 б]. Поэтикалық баламалы бейнелеу – көркем туындының басты құралы. Ақын ешкімге ешқашан көз алартпаған, өзімен өзі тұрған, бірақ жармаса берген, жанын жаралаған отаршылдарға, басқыншыларға, сатқындарға тарпа бас салатын халқымыздың мінезін бөріге, жолбарысқа баламалайды да, поэтикалық түйінін «Ең дұрысы, адамдығы еңкейгеннен қорыққан» деген өлеңімен бейнелеп жырлайды. Мұндағы «еңкейген» заттанған етістік сөзі – қазақты сырттан да, іштен де шырмаған нағыз дұшпан. Адамдардың рухани түзулігі мен қисықтығы туралы философиялық ой түйетін Т.Айбергеновтің өлеңі де суреткер Ғабит Мүсіреповтің еске алуымен оқылады: Орман іші. Көз тұнады жарыса өскен ағаштан, Бірі – қисық, бірі түзу – бәрі көкке таласқан. Оқтай түзу көп қарағай көзін жазбай тұрса Айдан, Шілік-шырша орта жолда омақаса қисайған. Мен ойланам: егер түзу өспесе кей бәйтерек, Қисықты да біз тура деп қабылдар ма ек, қайтер ек? Егер де сен туралықтар жеңсін десең әлемде, Өзгелердің қисықтығын тура тұрып дәлелде [102, 42-43 бб]. Деректі романның идеялық-композициялық желісіне арқау болатын ұлттық-отаншылдық, азаматтық, адамгершілік, имандылық қасиеттер хақындағы ойлардың сабақтасуы, түйінделуі ақынның өлеңдері арқылы тиянақтала өріліп отырады. Қоғамды билеген әміршіл жүйе қызметкерлерінің құлдық психологиясын «Сезім патшалығы» поэмасындағы бағыныштылыққа арналған «Бұйырдыңыз - орындадым» өлеңі үзіндісімен, ал шын махаббаттың сыналар сәтін баяндау кезінде «Шың басындағы оқиға», «Дара талғам қасіреті», «Ғашық жыры – тіршіліктің көкейтесті өлеңі», «... Соқпай кеттің, көп болды, жағаға сен», ал Ғабит Мүсірепов ұлылығын еске алған сәтте «Ғұмыр бойы тыным көрмей арпалысқан Ар үшін» өлеңдерін кірістірген. Ал, ұлттың дарынды дара тұлғаларын қадірлеу ұғымын сын сағаттарда таныта білген қазақтың қарапайым азаматы Қалекеш Қарағұловқа арналған «Қош, Қалекеш, хош, ерке құсым», «Шекарасыз жомарттық немесе Қалекеш Қарағұловты іздеу» атты өлеңдері де шығарма шырайына қажетті үйлесіммен өрілген. Ең алғаш рет 1986 жылы Желтоқсан көтерілісі 17-18 күндері болып жатқанда Мәскеудегі А.Фадеев атындағы Орталық Әдебиетшілер үйінде өзіне телміре қарап отырған қазақ жастарының көзқарасын сезген ақын оларды әрі сабырға, әрі қайратқа шақырғандай «Жігерленділер» атты өлеңін оқығанын айтады: «Көтер, кәне, басыңды қалай мұның, Мұз боп ағып кеткен бе, бар айбының? Көтер, қане, басыңды: Күніңді босқа өткізіп пе едің, Тағдырың неге сыр айтты сараң, Өмірдің барлық сәтсіздіктерінен, Бақытсыздық деп кім айтты саған. Қиналып бекер алаңдадың-ау, Ойыңды шығар өріске, Өзің айтшы ғаламда мынау, Жеңудің бәрі жеңіс пе? – деген тұстарын екпіндете, түйдектете толғадым. Өлеңнің ішкі, сыртқы үндестігіндегі жылдамдыққа телінген музыкалық ырғақ қазақтар түгілі тілімізді түсінбесе де орыстарға да оң әсер берді» [98, 65 б]. Бұл – деректі романдағы басты кейіпкерлер қазақтың ұл-қыздарының поэзиямен рухтанған ата-бабалық ділін табиғи болмысымен таныту, оқырмандардың да жігерін қайрау. Романның «Рух пен ыза дауылы немесе ғасырлар қойнауынан атылған оқ» деп аталатын екінші бөлімінде де тақырыптың ой тереңдіктерін дамыта ашу үшін біраз өлеңдер пайдаланылған. Бөлімдегі қамтылған деректі оқиғаларда отаршылдық-шовинистік қорлауға шыдамаған ұлттық рух иелері мен тілсізденген, мәңгүрттенген қазақтар және биліктің бұйрығын орындаушылар қақтығысқан аласапыран оқиғалардың поэтикалық түйіні болып жырланған «Төрт ана» өлеңінің шығарма құрылысындағы орны елеулі: «Тағдырыңды тамырсыздық індетінен қалқала, Мазмұн жоқта мазмұнсыздық шыға келер ортаға. Әр адамда өз анасынан басқа да Ғұмырына етер мәңгі астана, Демеп жүрер, жебе жүрер арқада, Болу керек құдіретті төрт ана: Туған жері – түп қазығы, айбыны, Туған тілі – мәңгі өнеге, айбыны. Жан байлығы, салт-дәстүрі – тірегі, Қадамына шуақ шашар үнемі, Және туған тарихы, Еске алуға қаншама, Ауыр әрі қасіретті болса да Құдірет жоқ төрт анаға тең келер, Онсыз санаң, қаңбаққа ұқсап сенделер» [98, 87-88 бб]. Романның «Желтоқсанда оянған садизм немесе мейірім мен ұят шегінісі» атты төртінші бөлімінде алаңдағы жастарды жендеттік әрекеттермен азаптаған жазалау шараларының (темір таяқпен, күрекпен ұру, иттерге талату, қыздарды шашынан сүйреу, мұзға отырғызып қорлау, зорлау, т.б.) сорақылығын дәйектей түсу үшін ақын рухсыз бостандықты айыптаған өлеңін енгізіпті. Өлеңге демократия, тәуелсіздік жемістері қанды қырғындар арқылы келгенмен, енді қазіргі кезеңде рухсыз бостандықтың, қиратушылардың қорғаушы болып жалған атақпен бағалануымен күрес жолы келгендігін мәлімдейді. Романның «Алматыдағы мылтықсыз майдандар» атты сегізінші бөлімінде Желтоқсан көтерілісінің мәселелерін тексеретін арнайы комиссия мүшелерінің де, комиссия қорытындыларын мойындағысы келмеген Қазақ ССР Жоғары кеңесі сессиясындағы депутаттардың да екіжүзділігіне, сонымен бірге Арал қорына түсіп жатқан қаржыны тексеру арқылы ақынды тоқтатпақ болған рухсыздарға күйінген ақынның «Бұйда бұру» айдарымен «Компьютер басты жартылар» («Рухсыз күш формуласы») атты өлеңімен ойларын өрбітуі поэтикалық үйлесіммен өрілген: ... Егер қарын байлығынан рухымыз пәс тұрса, Ұқсас, тектес жебір ойлар бір бағытты асқынса. Қоғам қалай ұстамақшы әділ ойдың шылбырын, Жан байлығы саяз күштер жек көреді бір-бірін. Олар қазір заманды алдап, заңдастырып әр ісін, Қорғамаққа құмартады аңқау елдің намысын... Оян, Данте, Фирдоусидің және Абайдың айбыны, Бөгей алмау ғасырға сын бұл тасқынгөй қайғыны. Қол қусырып көнеміз бе, Үнсіз жата береміз бе, Робот-түйсік арқаланған, Мейірімі тұл жарты адамдар Жердің бетін түгел жаулап жеңгенше?.. ................................................................... Дөңбекшиді көңіл-ғалам, Бүгін өлу жеңіл маған, Осы рухсыз жеңістердің ертеңіне сенгенше ... [98, 46-9 бб]. Деректі роман – қазіргі жазбаша әдебиеттің өзіндік жанрларының бірі. Құрылысындағы деректі құжаттардың, естелік әңгімелердің мол болуымен бірге туынды авторларының көркем шындық бейнелеулері де қолданылатын-дығы оларды ерекшелендіріп тұрады. Деректер мен көсемсіздік толғаныстар, эпикалық баяндаулар мен көркем бейнелеулер тұтаса келе туындының реалистік сипатын күшейте түседі. «Желтоқсан эпопеясы» деректі романының «Ұлтсыздандыру саясаты немесе Желтоқсан көтерілісіндегі тіл мүддесі» атты тоғызыншы бөлімінде қазақтың мемлекет құрушы ұлт ретіндегі дәрежесін өз тұғырында нығайту, бекіту жолындағы іс-әрекеттер баяндалған. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің жариялануында әуелі Желтоқсан көтерілісінің аса зор ықпалының болғандығын тарихи құжаттармен дәйектей отырып, Н.Ә.Назарбаевтың «Ғасырлар тоғысында» (1996) кітабындағы сөздерін назарға алған: «1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы қазақ жастарының ұлттық санасының қаншалықты өскенін көрсетіп берді» [98, 475 б.]. Романның бұл бөлімінде тәуелсіздігі ресми жарияланған Қазақстан Республикасындағы қазақ тілінің мемлекеттік мәртебелі қолданысын нығайту, қазақ ұлтының мемлекет құрушы ата-бабалық және мәңгілік тұғырын сақтау іс-әрекеттері жүйелене көрсетілген. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және т.б. қайраткерлердің қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін Конституциялық тұрғыда қабылдауды қамтамасыз ету жолындағы қажырлы, табанды шешімдері де құжаттармен сәйкес дәйектелген. Бөлімдегі тарихнамалық деректер жиынын, публицистикалық-очерктік стильдегі баяндауларды ширата түскен бірнеше өлеңдерді де ақын поэтикалық үйлесіммен қосқан. Мысалы, «1986-да желтоқсанның ызғырығында қақаған», «Тілсіздендіру анатомиясы» поэмасындағы «Тәуелсіздіктің екі түрі немесе рух пен қарын егемендігі», «Қартаю ылғи ортаю емес, ортайған жанның соры көп», және т.б. өлеңдерінде автор романның тақырыптық-идеялық желісінің қазіргі заманғы жаңа мәселеге арналуын кеңейте аңғартады. Деректі романның барлық бөлімдерінде қаламгер «Бұйда бұру», «Аңдатпа», «Рухани пайымдама», «Куәлар үні», «Жасыл дәптердегі жазбалардан», «Ойжалғау» атты бөліктердегі материалдар арқылы шығарманың негізгі идеялық желісіндегі ойларды топтастыра жинақтай баяндайды. Ал, поэтикалық тұтастықты күшейте түсетін өлеңдері шығарманың романтикалық және сыншыл реалистік тағылымын дамыта түскен поэтикалық әсерімен ерекшеленген. Деректі романдағы ақынның өлеңдері идеялық айқындылығымен, поэтикалық әсерлілігімен ерекшеленген. Романның соңында қазіргі заманғы өзекті мәселе ұлтты сақтауды әлемдік деңгейде көтеріп жүрген қаламгер М.Шаханов шығармаларының БҰҰ ЮНЕСКО тарапынан кең қолдау тауып, әлем халықтарының назарына ұсынған деректері берілген. «Өркениеттің адасуы», «Жазагер жаудың космоформуласы» («Шыңғысханның пенделік құпиясы») атты романдарының ЮНЕСКО-ның халықаралық жиындарында талқыланғаны да қазақ әдебиеті туындыларының әлемдік өзекті мәселелерді көтерген болмысын дәлелдейтін тағылымымен бағалы. Романның құрылысына арқау болған өмір шындығы тарихи оқиғалар, құбылыстар арнасында айқындалып, ұлттық және жалпыадамзаттық гуманистік ойлары поэтикалық түйіндеулермен қорытылған: ... Тарих тұр санаңа өткел тастап, Өз тіліңде ойлау, сөйлеу тоқталған сәттен бастап, Бүкіл баба рухымен байланысың кесілер. Тағдырыңнан ата мұра шамын солай өшірер. Қатеңді әбжіл түзетпесең, толыққанды жоқ тірлік. Біз бабалар сүйегіне, сеніміне бақ құрдық, Бақ құрдық та, ұлтсыздық кеңістікке ат бұрдық. Өз тіліңді жерсінбеудің, Өз анаңды менсінбеудің Арсыздығы қай дәуірде болып еді тапқырлық? Ол – рухы мүгедектік әрі ұлттық сатқындық! [98, 69 б]. Деректі романдар – қазақ сөз өнері шығармаларының халық тұрмысы шындығына негізделген табиғи болмысын танытатын реалистік мұралар. Қазақ тарихының барлық ғасырларда да деректі шындығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін эпикалық мұралар ұлттың сақталуын, болашаққа ұласуын дәлелдейді. Қорыта айтқанда, қазақ сөз өнері дамуының көп ғасырлар бойы жалғасқан даму жолында тарихилық үнемі ықпалды орын алуымен ерекшеленеді. Ежелгі дүние мұраларынан бастап, қазақ прозасының қалыптасу, даму кезеңдерінің барлығында да тарихилық шығармалардың халықтық негізділігін сақтау, таныту негізі болу қызметін атқарады. Қазақ прозасындағы қазіргі роман жанры қалыптасуы кезеңіне дейінгі мұралардың барлығында да эпикалық шығармалар поэтикасының сабақтастығы үнемі жалғасумен келеді. ХХ ғасырдағы қазақ романдарының жазылу тәжірибесі шыңдалу үлгі – мектебі болды. Романдардың прозалық, поэзиялық сипаттармен жазылуы да қаламгерлердің классикалық дәстүрлерді игеру қадамдарын жаңа ізденістерге жетеледі. Қазіргі қазақ сөз өнеріндегі деректі романдар жазу үрдісі де ұлттық және әлемдік әдеби дәстүрлер тәжірибесін жалғастыру жолын танытады. Қазақстанның ХХ ғасырдағы тарихына арналып жазылған деректі романдар әдебиетіміздің халық тарихының шындығын ұрпаққа көркем шындықпен, азаматтық-отаншылдық көзқараспен жеткізудің құралы қызметін атқарады. Қазақстан Республикасының ХХ ғасырдағы және ХХІ ғасырдағы жаңа тарихының көрнекті тұлғаларын, елеулі тарихи оқиғаларды деректі романдар арқылы жазу – ұлттың өзін-өзі дұрыс тануына, рухани дамуына әсер етіп маңызды шығармашылық үрдіс. жүктеу/скачать 0.63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|