Дістемелік кешені
жүктеу/скачать 0.63 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 8-лекция: Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық-этнографиялық ерекшеліктер.
- Жанат Ахмадидің «Ай-тұмар» романындағы Жарылқап би Дәует, Байғазы би обр аздары. 2.Жолтай Әлмашұлының «Күлкі мен көз жасы» роман-дилогиясындағы Нарша және оның ұрпақтары.
| Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ісімақова А. Асыл сөздің теориясы. – Алматы: Таңбалы, 2009. – 376 б. 2. Шойбекова Г. Өмір сүру ережесі. – Алматы: Құс жолы, 2008. – 240 б. 3. М.Балмолда «Көшпендінің жүрегі» // Қазақ әдебиеті. 2009. №31 (3142). – Б.45-49. 4. Нұрмағамбетов Т. Кене. Айқай. – Алматы: Өнер, 2001. – 440 б. 5. 26. Петрушевская Л.С. Где я был. Рассказы из иной реальности. – М: – Вагриус. 2008. – 328 с. 6. Бахтин М.Эстетика словесного творчества. М: Искусство, 1979. – 124 с. 7. Қойшыбек М. От ару. Алматы: 2009. – 120 б. 8. Пірәлиева «Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері» (түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлем). Монография. – Алматы: Алаш, 2003. – 328 б. 9. Сарыбай Б. Рауғаш ерте гүлдейді. Алматы: Жалын, 2009. – 160 б. 10. Амантай Д. Қарқаралы басында. 1-том. – Алматы, 2010. – 396 б. 11. Ахмади Ж. Зар-заруқа. – Алматы. Өлке. 2001. -158 бет. 8. 12. Ғұбайдуллин Б. Қасқырдың аты қасқыр. // Айқын. №197., 22.10.2009. - 25 б. 8-лекция: Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық-этнографиялық ерекшеліктер. Жанат Ахмади әңгіме, повестері мен романдарындағы тарихи тұлғаларды мінездеу шеберлігі.Жазушы Ж.Әлмашұлының шығармаларындағы ұлттық-этнографиялық ерекшеліктер Қамтылатын мәселелер: Жанат Ахмадидің «Ай-тұмар» романындағы Жарылқап би Дәует, Байғазы би обр аздары. 2.Жолтай Әлмашұлының «Күлкі мен көз жасы» роман-дилогиясындағы Нарша және оның ұрпақтары. Қазақ әдебиеті XX гасырдың 90-жылдары мен қазіргі XXI ғасырдын басындағы даму кезеңінде тэуелсіз мемлекеттің саяси-элеуметтік ұстанымын сәйкес өркендеу нәтижелерін жүзеге асыра бастады. Тәуелсіз Қазак Елінін жаңа әдебиеті - ұлттық сөз өнерінің жаңа туындыларын қазіргі және болашах ұрпақтардың оқырмандық назарына ұсынылған рухани құндылықтарымыз. Рухани құндылық қазынасы - көркемдік деңгейі оқырмандардын бн::< талғамына, танымына сәйкес жазылған, поэтикалық-эстетикалык снп-ітъ: уақыт сынына төтеп бере алатын шығармалар. Қазақстанның тэуе~с:з~:г: жарияланған, элемге танымал мемлекет болып дами бастаған кезенінле:: жаңа г\ъіндылардың мазмұны мен пішіні айрықша қарастыруды кажет етс^. Бұл - әдеби үдерістегі зэру, өзекті мэселелердің бірі. Б.\л орайлі. эдебиетінің аталган кезеңінде жаңа туындыларымен окырманларға болып келе жаткан жазушы, Халықаралық Алаш эдеби сь:й.~ъ^гч - а -лауреаты, Жанат Ахмадидың да өзіндік шығармашылык үлесін назарға аламыз. Жазушының жарық көрген кітаптары романдарын, хикаят-эсселерін. әңгімелерін көркем әдебиетті сүйетін оқырмандардың көңілдеріне үялатканы ақиқат. Себебі, жазушы тарихи тақырыпқа жазылған шығармалары аркырлы үрпақтардың ата-бабалары өмір сүрген өткен ғасырлар белестерімен көркем шындық эстетикасы аясында таныстырады. Халқымыздың адамгершілік- имандылық онегесін үлықтаған тарихи қайраткерлерінің (би-шешендер. ақын-жыраулар, батырлар, т.б.) үлағатын үлықтауға баулиды. Жазушының романдары (Дүрбелең. Тарихи роман. Алматы: Жазушы, 1990; Шырғалаң: Роман-дилогияның екінші кітабы. Алматы: Жазушы, 1997; Есенгелді би: Роман. Алматы: Ана тілі, 2004; Ай-түмар: Тарихи-деректі роман. Алматы: Мирас, 2009), хикаят-эссе, әңгімелері (Жүрек қартайса, ажал аңду салады: Этнографиялық коркем эңгімелер жинағы. Алматы: Қайнар, 2000; Зар- зарауха: Хикаяттар, әңгімелер жинағы. Алматы: Өркен; Өмір өткелі: Хикаят- эссе. Алматы: Қүс жолы, 2002) - бәрі де қарымды қаламгердің сөз өнері арқылы үлттық коркемдік ойлау әлеміне қосылған озіндік үлес көрсеткіштері. Жазушының «Ай-түмар» (2009) атты тарихи-деректі романы - қазақ прозасындағы эпикалық кәлеммен жазылған соңғы жылдардағы көрнекті туындылардың бірі. «Сапырылыс» аталатын бірінші бөлімінде тоғыз тарау («Жауыз қара Хайдардың сатқын үрпағы», «Қүн», «Ақбас бураның әлегі», «Нүра жерінде», «Тосын дау», «Ақ тілек», «Аттан елім», «Жоңғар қүрсауында», «Күйік бақсы, қабан жын») бар... Романның бірінші боліміндегі аталған тарауларда автор XVIII ғасырдағы қазақ халқы түрмысын реализм коркемдік эдісі аясында көз алдымызға елестетеді. Көшпелі түрмыс мәдениетінің ғасырлар бойы қалыптасқан үлағатты дәстурлерін сақтаған, үрпақтарға жалғастырған қазақтың үлттық-этнографиялық үстанымдары, салт-дэстүрлері саналуан мінез-қүлық қасиеттері бар кейіпкерлер арқылы бейнеленген. Тіршілік қозгалысының, омір келбетінің тыныштыққа, адамгершілікке-имандылыкка толы болуына қисық, қыңыр кылықтарымен, жендетік-жауыздык іс- әрекеттерімен кедергі жасайтын адамдардың уақытша дәуірлегендерімен ақыры қорлық өліммен жазаланатыны уақыт шындығы оқиғаларымен дәлелденген. Жауыз Қара Хайдардың өзі азар беріп жүргені есектін шайнауынан өлгені, жоңғар қалмақтарының қазақ даласынан күйрей жеңіліп қуылғаны, барымташы қырғыздардың жазалануы, қазақ-қырғыз достығынын жолға қойылғаны, ел ішіндегі әділетсіз билік жасаушылардың ел ағалары мен ел аналарының алдында жеңіліске үшырауы, т.б. қақтығыстар бәрі ле көшпелілер тарихының реалистік болмысы аясында қамтылған. Романның осы бірінші болімінде жазылған Жарылғап би Дәулет. Сәмен батырлар, Шақылдақ эже, Байғазы би, Балақыз батыр-әйел. т.б. - оістъ: кейіпкерлер даралана бейнеленген. Қазак халкының үрпактан жалғаскан даналык дэстүрі, Ел ағасы, Ел анасы үғымдарына лань::-с:- мінезді адамдар аталған кеиіпкерлердщ мінез-құлық психологиясы аркылы дэлелденген. Романның «Арпалыс» атты екінші бөліміндегі он үш тарауда («Әулие- Ата өңірінде», «Әз Тэуке құзырында», «Кіндігі балтамен кесілген Нүрабай». «Қастек батыр», «Сырлы дүние», «Түктібай әулие», «Өкініш», «Кеңес». «Аңырақай», «Хан сайлау», «Жау жагадан алғанда», «Кіші орда қүрған». «Кіші орда қүрған хан кеңес») роман желісіндегі уақыт шындығының келесі тарихи кезеңі қамтылған. Бүл - қазақ жерін басқыншы-шапқыншы жонғар қалмақтарынан біржолата азат ету кезеңі. Романның бірінші бөліміндегі оқиғалар жаңа сюжетті бөліктермен жалғасқан. Романның алғашкы бөліміндегі сюжеттерде әралуан оқиғалар жалғасуында қазақ тарихында үлттық-халыктық түтасуды қалыптастырған. кең-байтақ даладағы елдік, ерлік дәстүрлерін ортақ ағайындық-туыстык мүддеге түтастырған тарихи түлғалар даралана бейнеленген. Қазақ мемлекеті тарихындағы хандар (Әз Тәуке, Әбілқайыр, Болат, Абылай, т.б.) би- шешендер (Толе, Қазыбек, Әйтеке, Жарылғап, қырғыз Кокім, каракалпак Қылышбек, қүрама Сасық, т.б.), батырлар (Қабанбай, Бөгембай, Наурызбай. Дәулет, Сэмен, Есет, т.б.), ақын-жыраулар (Қабылиса (Қабан)) - бэрі де тарихи-дерекнамалық негізділікпен камтылған. Жазушы романның идеялык- композиңиялық желісінде казақ тарихындағы белгілі адамдарды уакыт шындығына сәйкес өрнектей отырып, көркем шындық эсгетикасына сэйкес шығармашылык шешімімен әрқайсына лайықты даралау сипатын жасаған. Әсіресе, роман күрылысының басынан бастап аяғын дейін оріліп отыратын түрақты желі - казақтың дербес халықтык түлғасының даралануы. Қазіргі қазақ прозасы дамуы желісіндегі бірқатар эңгімелер жинағы кітаптарымен («Найзашың», «Сүлуды сүю», «Пенде мен періште». романдарымен («Үмытылған ұрпак», «Оянған үрпақ»), драмалык шығармаларымен («Сүю серті», «Абакты ғүмыр» - трагедия, «Сана дерті» - драма-элегия, «Бәйтерек басындағы кездесу») танымал қаламгер жазушы Жолтай Әлмашүлының да осы күрделі жанрды дамытудағы өзіндік үлесі бар. Жазушының «Күлкі мен көз жасы» атты екі кітаптан қүралған роман- дилогиясы (2007) да казіргі әдеби дамудағы жаңа көрсеткіштер қатарында танылады. Екі кітаптан қүралған роман-дилогияның тақырыбы - XX ғасырдың 1900-1954 жылдары арасындағы халық тағдыры, идеясы - қайшылықты тіршілік қозғалысындағы адамгершілік асыл сезім қуаттылығын дәлелдеу. Романдағы басты кейіпкерлер қоғамдық-элеуметтік ортасына, тіршілік қозғалысындағы іс-әрекеттеріне қарай жүйелене көрінеді. Біріншісі - қазақ ауылдарындағы аталық-эулеттік жүйедегі дэулеттілер мен олардың отбасылары (әйелдері, балалары), түрмыстык-элеуметтік қарым- қатынастардағы эртүрлі адамдар. Мысалы, басты кейіпкер Нарша және оның үрпақтары (балалары - Жасыбай, Исабай, немерелері - Шәдібай, Әдібай, Қалдан, Жәлден, т.б.); әйелдері (Сэнімай, Сырғалы, Әзинүр); Наршамен қатарлас Тақыр, Шарай, Қосым байлардың түрмыстық-элеуметтік жағдайы уақыт шындығына сәйкес берілген. Роман қүрылысындағы сөз, эуез өнері үлағатын ұстанушы көркем бейнелер келесі тобы да тарихи деректілігін сактай бейнеленген. Үлттық эдебиетіміздің тарихындағы көрнекті ақындар Бүдабайдың, Молда Мүсаның (Мүсабектің), Құланның, Құлыншақтың, Нарынбай шешеннің, сонымен бірге Әлшекей күйшінің эдеби-көркем бейнеленуі эпикалық туындының романтикалық-реалистік сарынды көркемдік-идеялық желісін ширата түскен. Романдағы әдеби бейнелер тобының үшіншісі - қазақ даласын иелену, отарлау саясаты жүргізуші жат жұрттыктар (Қоқан, Хиуа хандықтары, Ресей патшалығы, Кеңес окіметі билігі) мен солармен қосыла халықты қуғын- сүргінге босқыншылыққа ұшыратқан көзкамандар - мәңгүрттер. Романындағы мол жинақтала дараланған бас кейіпкер - Нарша бай. Ол - бұрынғы-соңғы қазақ прозасы романдарындағы әдеби коркем бейнелерге карағанда қаламгердің жаңашыл көркемдік шешімімен сомдалған кейіпкер. Ол - романның алғашкы беттерінде ауыл-аймағын озінің билік уысында ұстаған, маңайындағы өзімен бақталас, бәсекелес байлармен (Такыр. Шарай. Қосай, Делеу) ағайындық-туыстық тарихи-этнографиялық негізділікті сактай отырып, қақтығыстар пайда болғанда үнемі ауызбірлік, татулық шешімін жасайтын ел ағасы тұғырындағы төбебидей ақылдылығы айқын танылатын тұлға. Оның өзімен үзеңгілес, замандас аталған дәулеттілердің балаларын Түркістандағы мектепте оқытуды үйымдастырған көсемдігі, туған жерді. ата- мекенді перзенттік махаббатпен сүйген отаншылдығы, үнемі казактың болашақ тағдырына алаңдаулы мүңды, алаң көңілі, т.б. - бэрі де қаламгердін шындық пен қиял қосындысы араласқан көркемдік шешімімен эдеби бейне гүлғасына жинақталған. Жазушы басты кейіпкерлерін мінездеуде шығармадағы жанама кейіпкерлердің ішкі монологтарымен де, кейде диалогтарымен де жүзеге асыру тәсілін қолданған. Мысалы, романның басты кейіпкерлерінің іс- эрекеттерін, мінез-қүлық психологиясын даралай бағалау сюжеттік бөліктердің оқиғаларды арқылы дәйектелсе де, Наршаның жанындағы ақылмандарының бірі Көреген Көбелектің жанына ерген қылжақбас Бүкір- Шүкірмен, Наршаның үлкені Жасыбаймен бірге ежелгі қонысты басқалардың иеленіп қоймауын байқауға аттанып келе жаткандағы ойлары арқылы шығармадағы басты кейіпкерлердің мінезделуін танимыз: «... Кәріқүлақ Қаратаумен ескі Сырдын екі арасында тіршілік кешіп келе жатқан төрт-бес ықпалды, дәулетті кісілер - Нарша, Шарай, Қосай, Делеу байлардың басы піскен кезі жоқ. Бірде жер дауы, бірде жесір дауы... Бірде бақталасы, бірде тақ таласы... Әйтеуір бітпес, әйтеуір аякталмас, байлықтың буымен келген дүние ірілігі, көкірек ірілігі... ... Көбелек Көбелек болғалы көріп келе жатканы осы. Алайда, байдың да байы бар. Бәрі де бір қалыптан шыққандай десе, онда бүл қателеседі. Шарай - үндемес. Делеу - далақбай. Қосай - қызғаншак. Ал, Нарша... Осы кісіні қанша ойланса да, неше рет ой елегінен өткізіп байкаса да, тегі түсіне алар емес. Нарша, бір есептен, жомарт, жоққа бір бүйрегі бүрып түратын жан. Тағы бір жағынан ... қаталдығы да бар. Қадалған жерден қан алатын қаттылығын да көрген. Сойтсе де таразы басын басып кете беретін ерекше мінезі сол - ол елмен, көппен бірге болғанды колай көреді. Коп ішінде отырып-ақ өз ойындағысын орындата алатын ықпалды адам. ... дау- дамайдың, арлы-бергі ырқы-жырқы әңгіменің бэріне үндемей, білдірмей от үрлеуші - кешегі кедей, бүгін бай болып аскактап отырған Тақыр екен-ау. Тақыр бүгін жай Тақыр емес, бай Такыр. Бірак, ол - күшеншек бай. Дүниені дүниеқоңыз мінезімен, сараңдығымен жинаған эзер деп енді ғана бай қатарына ілініп жүрген кешер «жоқ-жітік» [20, 24-6.]. Әлеуметтік тобы тектес осы, кейіпкерлер арасынан Нарша бай роман қүрылысындағы оқиғалар желісінде өзінің казак тарихындағы текті түлғалар шындығын оқырманға айқын елестетеді. Өздерімен қоңсылас кедей жатақтар ауылын Қосай байдың озбырлығынан корғап, казақ тарихының атақты би- шешендерінің, ақын-жырауларының хакім жаңа жазба Алаш әдебиеті классигі хакім Абайдың, Алаш көсемдері Әлихан Бөкейхановтың, Міржақып Дулаговтың, Нәзір Төреқүловтың, т.б. қайраткерлердің бағытымен оқымысты немересі Жәлден арқылы қанығады. Нарша - 1916 жылдын және Кеңес үкіметінің аласапыраны кезінде де туған жерінен кетпеген таоанды казақ дэулеттілерінің жинақталған тұлғасы. жүктеу/скачать 0.63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|