Дүниетаным және оның негізгі түрлері. Дүниетаным
Ежелгі үнді философиясының мектептері
жүктеу/скачать 145.79 Kb.
|
| 8. Ежелгі үнді философиясының мектептері
Ежелгі үнді философиялық мектептерін екі бағытқа бөліп қарастырамыз: а) Астика – Ортодоксалды (Веданы мойындайтын) философиялық мектептер. Вайшешика – атомистикалық ілімге негізделген мектеп. Мектептің атауы «вишеша» - «ерекшелік» деген мағынаны білдіреді. Вайшешик мектебі б. з.д.VI-Vғ.ғ. п.б. Вайшешик философиясы бүкіл дүниенің пайда болуы мен ыдырауын атом ілімі арқылы түсіндіруге көңіл бөледі. Атомның төрт түрлері – жердің, ауаның оттың және судың атомдар байланысы дүниенің тұтастығын құрайды. Осындай тұжырымы үшін вайшешиктерді атомистер деп атайды. Вайшешиктер күрделі объектілердің пайда болуы мен жойылу тәртібін, олардың мәңгі еместігін түсіндіруге көңіл бөледі. Атомдардың байланысын сезінуге болмайды, логикалық тоқтаммен ғана түсіндіруге лайықты. Дүние – физикалық денелер мен тірі заттар қарым-қатынасының жүйесі. Дүниедегі тәртіпті мораль, адамгершілік тәртібі дерлік. Өйткені өмір мен әрбір индивидтің тағдыры кеңістік пен уақыттың физикалық заңдарына ғана тәуелді емес, олар карманың жалпылама моральдық заңына да бағынышты. Ньяя - гносеологиялық мектеп. Ол б.з.д. III ғ. пайда болған. Ньяя философиясының негізі Готаманың (немесе Гаутаманың) «Ньяя- сутр» шығармасында қаланған. Ньяя философиясын көбінесе ойлану туралы және сыни талдау туралы ілім деп жатады. Осындай ұйғарымға жетелеген себеп те бар. Готама дұрыс танымның жағдайына және шындықты танудың тәсілдеріне айрықша мән берген. Ньяя философиясы логикалық проблемалармен көп шұғылданған. Десекте, ньяя философиясының басты, түп мақсаты - бұл мәселе ғана емес, адам өмірін мәңгі азап-қайғыдан құтқару жолы. Осы тұрғыдан алғанда ньяя философиясының-шындықты тануға, логикасының – дұрыс танымның тәсілімен жағдайларын анықтауға тигізер ықпалы мол. Йога – адам психологиясы, түрлену дөңгеленген азат болу ілімі. Йога б.з.д. II ғ. пайда болған. «Йога» сөзі «шоғырлану» деген мағына береді, оның негізін қалаушы болып кемеңгер Патанджали есептелінеді. Йога жүйесі ведалық дәстүрді іс жүзіне асыруға, күнделікті тіршілікте үйретуге ерекше мән берді. Йога жүйесі рухты дене арқылы, дененің сыртқы қызметін барлық шектеулерден босатпақ, тіпті босататын теориялық нұсқауымен және практикалық негізімен тартымды. Йога жүйесіндегі басты мәселе - жаттығу тәсілдері мен практикасы арқылы жеке адамды өзін-өзі ұстауға, өзінің сезімі мен мінез-құлқын бақылауға, жан дүниесін баулуға үйрету. Йоганың мақсаты – тән мен жанның үйлесіміне жету. Денені шынықтыру арқылы жан саулығы мен сергектігін жетілдіру. Миманса – таным мәселесімен айналысты. Ол б.з.д. III ғ. пайда болды. Мимансаның негізі Джайминидің «Сутрасында» қаланған. «Миманса» сөзі «кейбір проблеманы ойлану және сыни талдау арқылы шешу» деген мағынаны білдіреді. Мимансаның пәні - карма немесе рәсім-салт мәселелері. Мимансаның бастапқы мақсаты - ведалық салт-рәсімді сақтау және қорғау. Сонымен қатар, Миманса философиясында таным теориясы, метафизика, этика теолоиямен қатар қарастырылады. Санкхья – қос реализмді, пуруша мен пракританы қабылдаған философиялық жүйе. Оның негізін қалаған Капила. Санкхья терминінің мағынасы туралы көп болжамдар таралған. Санкхья дегеніміз - сан, танымның объектілерін санау арқылы тану. Веданта философиялық толғаныс пен талдауға толы бағдар. Веданта идеясы мынандай қағидаға сүйенеді: тұтас және елестеулі дүниенің, күллі нәрсенің түп негізі – Абсолютті шындық, Брахман. Ол — бөлінбес тұтас біреу. Әр адамның рухани «Мені», оның Атманы осы түп негізбен бара-бар. ә) Настика - Ортодоксалды емес (Веданы мойындамайтын) философиялық мектептер. Дін дегеніміз сенім-нанымның ұйымдасқан түрдегі жүйесі әрі рухани дәстүр. Сонымен қатар ол Жаратушы жайында қалыптасқан жоғары деңгейдегі киелі ұғым. Адамдар арасында өзінің жеке ұғымын, өмір сүру тәсілін, дүниетанымын дін ретінде түсіндірушілер де кездеседі. Алайда, ортақ бір мәселе бар: дінге сенетін барлық пенде өзіне әсер ететін белгілі бір құпия күштің бар екендігіне сенеді. Ұлттық немесе отбасылық салт-дәстүр, мәдениет, рухани әдетке сай келетіндігіне орай көптеген қарапайым адамдар дінге беріліп, оны ұстанады. Көрінбейтін құпия күш өзін бақылап отыратындығына сенетіндіктен бір Жаратушыға табынады, оған жалбарынып медет сұрайды. Адам баласы өз тіршілігінің тыныштығын қамтамасыз етуге, өмірге деген бағыт-бағдарын айқындауға дін жәрдемдеседі деп біледі. Сол арқылы «ғұмыр кешу деген не?», «тағдыр, пешене, жазмыш қалай?», «күнә мен сауаптың мәні не?» сынды сұрақтарға жауап табады. Ақыры аяғында адамдар жан күйзелісінен, тіршілік түйткілдерінен туған ауыртпалықтардан арылудың жолдарын діннен іздеп, оған беріліп табынуға көшеді. 9. Буддизм мектеп ретінде Үнді елінде пайда болып, дүниежүзілік үшінші дінге айналған. Философия ілімі – буддизм. Буддизмнің негізін қалаған Үнді елінің шакья тайпасынан шыққан Гаутама Сидхартха (б.д.д. 621-544 жж.). 1) Будда жөніндегі аңыздарға қарағанда, ол үлкен гүлдеген бақтың ішінде туып-өсіп, тәрбиеленіпті. Үйленіп, балалы болыпты. Бірақ күндердің бір күнінде қалаға келіп, халықтың шексіз зардабын көріп, 29 жасында тәтті өмірден бас тартып, ел аралап кетеді. Қаншама ел кезіп, өзінің тәнін қинап, ел кезген брахмандармен сұхбаттасып, дүниенің терең мәнін іздейді. Бірақ, одан еш нәрсе шықпағаннан кейін, ол адамның зардап шегуінің себебі неде және одан қалай құтылу керектігі жөнінде ойланады. 2) Герман Гессе бойынша, ол ата-анасының үйінің жаныда, өзен жағалауында, орман көлеңкесінде Брахманың ұлымен, яғни досымен бірге өседі. Құрбандық шалу жеткілікті ме? Сол құрбандық шалғандар бақытты ма? Ал Құдайлар ше? Дүниенің негізін салған Атман емес, Праджапати болды ма? Ол жалғыз, бәрі бірдей ме? Атманды қайдан іздеуге болады? Оның мәңгілік жүрегі қайда соғады? Өзінде болмаса, қайда? 3) Бенгаль вайшнавизмімен келіскен – ол Вишна Құдайының тоғызыншы аваторы. Гаутама әркім жарыққа қол жеткізе алады, немесе әркім «Будда табиғатын» иелене алады деп оқытты. Әркімде ақыл бар, ол дегеніміз, яғни әркімнің түсіну және білу қабілеті бар. Әркімнің жүрегі бар, ол дегеніміз өзгелерге деген сезімнің барлығы. Әркім сөйлесу қабілетіне және әрекет етудің нақты деңгейлік қуатына ие. Бодхисаттва ізін жалғастырушылардың әрбірі (яғни, ойлау мен маңыраю арқылы), өзін толығымен өзгелерге көмектесуге арнай отырып, ақиқатқа қол жеткізе алуы, құтқарудың дұрыс жол табуы мүмкін. Будда адамдардың қабілеттері мен қабылдауларының әртүрлілігін түсініп, бір ғана догмалық жүйені ұсынбай, әр түрлі жүйелер мен әдістерге оқытты. Ол осы жүйелерді өз тәжірибелерінде тексеруге және сенімге берілмеулеріне кеңес берді. Исус Христосты оқыған жағдайдағы сияқты, Будданың өмірінде еш нәрсе жазылмаған. Оның кетуінен кейін бірнеше айдан соң оның 500 оқушысы жиналды (кейінде бұл жиналысты – Бірінші Будда кеңесі) деп атады. Оқушылар естерінде қалған қасиетті мәтіндерден үзінділер айтып жүрді. «Трипитака» («Үш себет») атты мәтіндер жинағы есте сақталғандар бойынша және ерте кезде ресми бекітілген, ал кейінде жазылды. Мысалы, палий каноны б.д.д. ғасырда Шри-Ланкада жазылған. Оның себебі, ол кезде жазу үлгілері тек коммерциялық және әкімшілік әрекеттер үшін ғана пайдаланылып, ғылыми білімде пайдаланылған жоқ. Мәтіндер есте ғана сақталды, тіпті сопыханаларда олардың есте сақталуына жауапты адамдар да болды.Б уддизм — бұл ең алдымен философиялық ілім, оның мақсаты-адамды шындықты іздеуге, сансарадан шығуға, заттарды өздері сияқты түсінуге және көруге бағыттау (бұл буддизмнің негізгі аспектілерінің бірі). Буддизмде Құдай туралы түсінік жоқ, яғни.бұл атеизм, бірақ "теизм емес" мағынасында, сондықтан егер буддизмді діндерге жатқызатын болсақ, онда бұл джайнизм сияқты теистік емес дін. Буддизмнің философиялық мектеп ретіндегі пайдасына куә болатын тағы бір ұғым — бұл адам мен абсолютті "байланыстыруға" тырысудың болмауы, ал дін ұғымы ('байланыстыру') адамды Құдаймен "байланыстыруға" тырысады. Қарама-қарсы дәлелдер ретінде буддизм ұғымын дін ретінде қорғаушылар қазіргі қоғамдарда буддизмді ұстанатын адамдар Буддаға табынады және құрбандықтар жасайды, сондай-ақ дұғалар оқиды және т.б. мұны көпшілік ұстанатын тенденциялар буддизмнің мәнін көрсетпейді деп айтуға болады, бірақ тек қазіргі буддизм мен оның түсінігі буддизмнің алғашқы тұжырымдамасынан қаншалықты ауытқып кеткенін көрсетеді. Осылайша, буддизмнің дін емес екенін түсініп, біз осы философиялық ой мектебі негізделген негізгі идеялар мен тұжырымдамаларды сипаттауға кірісе аламыз. Бұл ілімді әлемді жаратқан Құдай тұрған дін деп атауға болмайды. Буддизм-бұл философия, оның принциптерін қысқаша төменде қарастырамыз. Оқу-жаттығу көздейді көмек бағытта адамның жолы өз-өзін жетілдіру және өзіндік сана. Буддизмде күнәларды өтейтін мәңгілік жан бар деген идея жоқ. Алайда, адам жасаған және қандай жолмен өз ізін табады-ол міндетті түрде оған оралады. Бұл Құдайдың жазасы емес. Бұл өз кармасында із қалдыратын барлық әрекеттер мен ойлардың салдары. жүктеу/скачать 145.79 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|