Арнайы мектепте Дүниетану пәнін оқытудың материалдық құралдары

52 
күрт өзгеруіне жол бермей, оны қадағалап отыруы; өсімдіктердің күйін және балықтардың 
мінез-құлқын бақылап отыру керек (зауқының жоқтығы, селсоқтық, су бетінен ауаны қалтырап 
жұтуы аквариумдегі жағдайдың жағымсыз немесе балықтың ауру екенін көрсетеді т.с.с.).
Аквариумдегі балықтар тіршілігін: шабақтардың бірте-бірте дамуын, температура мен 
коректенудің балықтардың өсуі мен дамуына әсерін, коректенуге байланысты шартты 
рефлекстің тууын (аквариумді ыдыспен тықылдату, шам жағу) және балықтардың ауа райын 
болжауын т.б. бақылауды ұйымдастаруға үлкен мүмкіндік береді. 
Тірі табиғат мүйісі террариумында әр түрлі хайуанаттар: бақа, шөл, көл, бөген бақасы, 
жалды тритон, кәдімгі су жылан, дала тасбақасы, сергек және тірі туатын кесіретке ұстауға 
болады.
Қосмекенділер үшін террариумде шалшық және күн сәулесінен жасырынатын пана болуы 
керек. Бауырымен жорғалаушыларға террариум шалшықсыз жарай береді. Тритонға су 
ортасында аз уақыт тыныстайтын алаңы бар шағын аквариум болғаны дұрыс.
Егер тірі табиғат бұрышы жеке бөлмеде орналасса, ондай жағдайда құстар ұстауға болады. 
Бәрінен де шымшықтар, қараторғайлар, қызылбауыр шымшықтар, пайыз торғайлар жақсы 
көндігеді. 
Тірі табиғат бұрышындағы әр тірі организмге жекелей талаптар орындалу керек. Ол 
талаптар арнайы кітаптарда жазылады, ең алдымен олармен мұқият танысып алу қажет.
Тірі табиғат бұрышын ұйымдастыру шарасын мектептегі биолог мұғалімдерімен бірлесе 
немесе кеңестер сұрап ұйымдастыруға болады. Тірі табиғат мүйісін ұйымдастыру үлкен 
материалдық тұрғыда қаражатқа байланысты. Жетіспеген жағдайда сыныпс кабинетінде бөлме 
өсімдіктерінің түрлерін көбейту, аквариум, шағын террариум, құстар мен сүтқоректілердің 
ыңғайлы түрлерін ұстауға болады.
Тірі табиғат бұрышын жасауға арнайы ауқымды орын болмаған жағдайда бөлме 
өсімдіктерін, жер шарының әр бұрышындағы өсімдіктер түрлерін өсіріп, оқушыларды сол 
өсімдіктердің ерекшеліктерімен, күту, оларды бақылау сияқты жұмыстарды ұйымдастыруға 
болады. Онда әр өсімдікте этикетка іліну керек, мұнда өсімдіктің аты, отаны, отырғызылған 
уақыты жазылады. Әр өсімдіктің жарыққа, ылғалға, температураға байланыстылығын, гүлдеу 
мерзімдерін бақылайды. Мұғалімнің жетекшілігімен қарапайым тәжірибе жүргізеді, 
нәтижесінде өсімдіктерді ғылыми түрде танып білу, зерттеу шарттары орындалады. Бұл 
білімдерін күнделікті тұрмыста да қолданады.
Географиялық алаң құрылымы, ұйымдастырылу технологиясы. Бастауыш сыныпта 
дүниетану сабақтарын ұйымдастыру және өткізу үшін географиялық алаңның да өзіндік ролі 
жоғары. Географиялық алаңда географиялық ұғымдарды кеңейту, түрлі аспаптарда жұмыс 
істеу дағдысын қалыптастыру мақсатында яғни практикалық сабақтар ұйымдастырылады. 
Географиялық алаң шамамен 10х10 көлемді алатын алаң. Оны биіктігі 1 м-ге баратын 
қашамен қоршайды, қашаның бір бөлігін түрлі түске (мысалға, ақ пен қара) кезектестіріп 
бояйды да, өлшеуіш қаша ретінде пайдаланылады. Алаңға арналған орынды мүмкіндігінше 
ашықтау жерден таңдайды. Оның дәл ортасында тіктегіші бар, биіктігі 1 м вертикаль таяқ 
(гномон) орнатады. Оның көмегімен күннің түсу уақытын, көкжиек бағытын анықтайды. 
Талтүстегі сызықтың көрсетуін пайдалана отырып, алаңда көкжиектің негізгі және аралық 
тұстарын көрсететін жолдар төсеуге болады.
Ауа райын бақылау үшін метрологиялық дүңгіршек (будка) орнатып, оның ішіне термометр 
қояды.

53 
Желдің бағытын анықтау үшін биіктігі 10 м бағанаға флюгер орнатады (алаң ашық жерде 
орналаспаса, флюгер мектеп шатырына бекітіледі). Географиялық алаңда өлшем учаскесі 
бөлініп, онда деци- метрлерге бөлінген текше метр орнатылады. Қар жамылғысының 
қалыңдығын анықтау үшін ұзындығы 1,5-2 м, ені 8-10 см қар өлшейтін рейка қолданылады. 
Рейканың бет жағы ақ түске боялады да, 1 см сайын бөлінеді.
Географиялық алаңда жүргізілетін жеке немесе топқа арналған тапсырмалар. Оқушылар 
жылдың жылы мезгілінде географиялық алаңда құмнан рельеф формаларын мүсіндеу, жасанды 
көлшікте аралдар мен түбектердің, өзеннің түйетайлы және жарқабақты жағаларының үлгілерін 
жасау, өзеннің жасанды схемасында бастауын, арнасын, сағасын және тарамдарын көрсету 
жөнінде әр түрлі тапсырмалар орындай алады.
Бастауыш сынып оқушылары географиялық алаңда бақылау жүргізген кезде мұғалімнің 
басшылығымен қарапайым құралдармен (термометр, флюгермен) жұмыс істеу дағдысын 
қалыптастырулары, күннің көкжиектен биіктігін анықтау үшін тал түсте сызықты өлшеуді 
үйренулері (гномонмен); табиғат құбылыстарын (бұлттылық, жаңбыр, қар, қырау, тұман т.б.) 
бақылауға және түсіндіруге үйренулері, бірнеше жылғы деректерді талдай білулері, өз 
жерлеріндегі ауа райының ерекшеліктерін қорытып және тани білулері; жақын маңдағы 
заттарға дейінгі қашықтықты көзбен өлшей алулары; көкжиектің негізгі және аралық тұстары 
бойынша еркін бағдарлай білу біліктігі қалыптасады. Жел бағытын, ауа температурасын, 
жауын-шашын көлемін анықтайтын құралдармен жұмыс жасай білуге машықтанады.
Бұлардан басқа жайдақ және тік баурайлы, төбесі айқын көрінетін үйілген төбе моделін; 
басталатын жері, сағасы, салалары жақсы көрінетін жылғалары мен жасанды су қоймаларын 
жасауға орын бөліну керек.
Географиялық алаңда жұмыстың нәтижелі болуы мұғалім тарапынан тікелей қадағалауынан 
туындайды. Географиялық алаңда жүргізілетін бақылаулардың негізгі мақсатыоқушылар 
бастауыш сыныпта зерттейтін табиғат құбылыстарының өзара байланыстары мен 
заңдылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге, географиялық аспаптар мен 
құралдарда жұмыс істей алу сауыттылығын қалыптастыру.
Оқу-тәжірибе үлескесін ұйымдастыру. Әрбір мектептің маңында арнайы жер бөлініп, онда 
оқу-тәжірибе үлескесі ұйымдастырылады. Онда бастауыш сыныптарға арналған мөлтектер 
бөлініп беріледі. Әрбір сынып өз мөлтегінде жұмыс істейді. Оқу-тәжірибе үлескесі алдын ала 
мынандай бөлімдерге бөлінеді: дала өсімдіктер бөлімі, көкеніс өсімдіктер бөлімі, жеміс-
жидектер бөлімі, әсемдік өсімдіктер бөлімі және жануарлар бөлімі.
Дала өсімдіктері бөлімінің өзі 2 бөлімге коллекциялық және тәжірибелік деп бөліну керек. 
Коллекциялық бөлікке белгілі ретпен мәдени өсімдіктердің түрлері егіледі. Айталық; 1-бөлікке 
астық тұқымдастары (арпа, сұлы, бидай, тары, жүгері, күріш), екінші бөлікке бұршақ 
тұқымдастары (ас бұршақ, үрме бұршақ, жасымық, соя, жоңышқа, беде), 3-бөлікке тоқыма 
өнеркәсібіне пайдаланатын өсімдіктері (кендір, кенеп, қалақай), 4-бөлікке майлы өсімдіктер 
(күнбағыс, жержаңғақ, мақсары), 5-бөлікке түйнекті өсімдіктер түрлері (картоп, шалқан, сәбіз, 
қызылша, орамжапырақ), 6-бөлікке дәрілік өсімдіктер (жалбыз, шайқурай, валериана, тмин) 
егіліп, өсіріледі.
Коллекция бөлімінің жалғасы тәжірибе бөлімен ұштасады. Мұнда жерсіндіру жұмыстары, 
вегетативті көбету тәсілдері және түрлі агротехникалық шаралар ұйымдастырылады. Мектеп 
маңындағы оқу-тәжірибе үлескесі білім мен тәрбие беруде үлкен маңызға ие. Тәжірибе 
алаңындағы жұмыстар оқушылар бойында практикалық дағдылар мен машықтар қалыптасуға, 
еңбекке баулуға үлкен септігін тигізеді. Тәжірибе алаңында күзгі және көктемгі топырақты 

54 
өңдеу, арамшөптермен, зиянды бунақденелілермен күрес жолдарын, тұқымдарды себу 
тәсілдерін, өсімдіктерді көбету жолдарын, олардың өнуін, өсуін бақылау, күтіп баптау 
жолдарын үйренеді. 
Оқу-тәжірибе үлескесінде жұмыс істеу үшін соған сәйкес құралжабдықтар болу керек: 
күрек 20 дана (жалпы ұзындығы сабымен есептегенде 85-95 см, сабының жуандығы - 3см, ) 
тісті темір тырма – 10 дана, тісті ағаш тырма 1-2 дана, шаршылы ұялап егуде және көшет 
отырғызуды белгілеуге арналған маркер қажет. Сондай-ақ, көшеттерді отырғызу үшін 5-6 дана 
қалақ, топырақтың қабатын қопсыту үшін кетпен, өсімдіктерді суғару үшін су құйғыштар 
керек. Сонымен бірге жоспарылау жұмысы кезінде үлескенің эстетикалық, көркемдік жағына 
аса көңіл бөліну керек.
Бұл үлескеде ағаштар егу, санитарлық жұмыстар, ағаштарда құстарға арнап ұя, 
тамақтандыру торын орнату жұмыстарын ұйымдастыруға болады. Бұл үлкен тәрбиелік жұмыс, 
сондай-ақ құстарды мектеп ауласына шақыру, олардың тіршілігін бақылауға қиындық 
тудырмайды. Үлкен жауапкершілік, табиғатқа деген сүйіспеншілік, эстетикалық тәрбие 
қалыптасады. Мектеп маңындағы бұл алаң көктемде және күзде экскурсия ұйымдастыруға 
таптырмас табиғи орын болып табылады. Табиғаттың бұрышын ұйымдастырудың негізгі 
міндеттері экологиялық білім беру, тіршілікке құрмет қалыптастыру болып табылады. 
Табиғаттың бұрышындағы сабақта жұмыс істеу кезеңдері. Әдістер мен әдістердің ерекшелігі. 
Бүгін экологиялық білім беруден гөрі, шұғыл әрі маңызды міндет жоқ. 
Экология (грек оикосынан – үйден, үйден, отаннан + логотиптен – концепциядан, 
оқытудан). Оның негізгі және бастапқы мағынасында ол биологиялық пәндердің бірі болып 
табылады, ол жердегі мекендейтін организмдердің көптеген олардыңарасындағы, қоршаған 
ортанын да байланыстарын зерттейді. Экологиялық тәрбие – бұл мектепке дейінгі 
педагогиканың жаңа саласы, оның теориялық және практикалық дамуы қазіргі уақытта жүзеге 
асырылуы. Халықтың экологиялық мәдениетін қалыптастыру, оны қалыптастырудың басталуы 
баланың алғашқы жеті жылына келеді. 
Мектепке дейінгі балалық шақ – адам өмірінің шешуші кезеңі: іргетастар Дүниетануге 
(табиғатқа, заттарға, адамдарға) дұрыс көзқарас қалыптастырылады және құндылыққа 
бағдарланған. Осы жастағы балалардың экологиялық тәрбиесі бойынша жұмыс үлкен әлеует 
пен перспективаға ие. 
Біз адамның табиғат есебінен өмір сүретінін және көбейетінін білеміз, бірақ мыңдаған 
жылдар бойы біз оны жаулап алдық, жануарларды өлтіріп, орманды кесіп тастадық. Қазір 
тоқтаған уақыт келді. Адамға таза ауа, мөлдір таза су, органикалық жемістер мен көкөністер 
қажет. Бізді жаңа буын ауыстырады, біздің басты міндетіміз – табиғатқа деген сүйіспеншілікті, 
оған қамқорлық жасау дағдыларын үйрету. Өйткені ересектер сияқты біз жиі балалық 
шағымызды еске аламыз. Көп нәрсе, әрине, ұмытылады, бірақ табиғатпен байланысты нәрсе 
есте қалады. Табиғат баланың жанына терең із қалдырады, оның жарықтығы оның сезіміне әсер 
етеді. Әлем зор, ал бала, ал бала әлі де кішкентай және оның тәжірибесі шектеулі. Сондықтан 
оны бірте-бірте таныстырып, баланың дұрыс идеясына ие болу үшін жағдай жасау керек. Бұл 
үшін балаларды қаладан алып кетудің қажеті жоқ, ал бақшасында, сюжетте, бақта және гүл 
бақшаларында олардың табиғатымен таныстыру қажет.
Баланын табиғатқа қастықпен қарауын болдырмай, табиғи құбылыстарды, олардың 
арасындағы байланысты көріп, түсінуге үйрету керек.
Экологиялық мәдениеттің бастапқы элементтері қоршаған ортаның субъектілерімен, 
өсімдіктермен, жануарлармен, олардың мекендейтін жерлерімен, табиғаттан шыққан 

55 
материалдардан адамдар жасаған заттармен ересектердің басшылығымен балалардың өзара 
әрекеттестігі негізінде қалыптасады.
Бүгінгі таңда адамзаттың жер бетінде болу немесе болмау керек деген сұрақ туындаған кезде 
адамдар адамзатқа келді. Бұл көбінесе бізден, біз қандай ұрпақ көтеретінімізге байланысты. 
Бүкіл әлемдік жабайы табиғат қорының мәліметтері бойынша, 2015 жылға қарай он мыңдаған 
өсімдіктер мен жануарлардың түрлері жоғалып кетуі мүмкін және біз жердің жабайы 
табиғатының апатты жағдайына тап боламыз. Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, әр сағат 
сайын өсімдіктер мен жануарлардың бір түрі өледі. Адамдар жануарлардың, өсімдіктердің 
және адамның өркендеуінің арасындағы тікелей байланысты түсінуі керек. Сондықтан 
балалардың экологиялық біліміне көп көңіл бөлінуі керек. Барлық өмір адам өмірімен 
байланысты және эстетикалық сипатқа ие. Өсімдіктер мен жануарларға моральдық, діни 
көзқарас. Табиғи әлем туралы білім болашақта өмір сүруге мүмкіндік беру үшін адамдардың 
қоршаған ортамен үйлесімді және үйлесімді өмір сүруге үйретуі мүмкін. Балаларды табиғатпен 
таныстыру, оған деген махаббатты тәрбиелеу міндеттерін шешуде балабақшаның табиғат 
бұрышы көмектеседі. Жабық өсімдіктер мен кейбір жануарлар қайда болады. 
Табиғаттың бұрышындағы балалар күнделікті балаларға қарап, мұғалімнің жұмысын 
жеңілдетеді: балалар басшылығымен олар тірі жануарларға жүйелі түрде бақылау жасап, 
қамқорлық етеді. Оларға қамқорлық жасау процесінде балалар өсімдіктер мен жануарлардың 
тіршілігін, жер бетіндегі өсімдіктер мен жануарлардың қалай өсетінін және қалай өсетінін 
біледі. Олар үшін қандай жағдайлар жасау керек. Мұғалім балаларға салыстырмалы талдау 
жасауды үйретеді – жануарларды салыстыру, олардың арасында ұқсастықтар мен 
айырмашылықтарды табу, өсімдіктердің ортақ және әртүрлі түрлері сыртқы түрлер мен мінез-
құлықтың қызықты ерекшеліктерін байқауға көмектеседі. Өсімдіктерді зерттегенде, балалар 
гүлдер мен жапырақтардың сұлулығына назар аударады, топтағы өсімдіктер мен жақсы 
аквариум топ бөлмесін безендіреді. Сондықтан жабайы табиғаттың бұрышы балалардың білім 
алу құндылығына ие. Олар басқаларға іздейді, мейірімді, мейірімді.
Табиғаттың бұрышы балалардың ең жақсы мінез-құлық қасиеттерін қалыптастыруға септігін 
тигізеді – еңбек қорлық, табиғат ресурстарын қорғайтын және көбейтетін ересектердің 
жұмысын құрметтеу. Табиғаттың бұрышындағы білімнің құндылығын бағалау қиын – балалар 
бақылауды, логикалық ойлауды үйренеді. Табиғаттың бұрышы Дүниетану пәнін қабілеттерін 
дамыту – сурет салу, модельдеу, қолдану, дизайн және табиғи тақырып бойынша қолмен 
жұмыс жасау – визуалды дағдылар мен дағдыларды дамытуға – «Балықты санау?», «Қанша 
лапты мысық бар?» және т.б. Табиғаттың бұрышындағы еңбек моториканың дамуына ықпал 
етеді (жерді босату, өсімдіктерді көшіру және т.б.), әрі бұл хатты оқуға үлес қосады. Өсімдіктер 
мен жануарларды жүйелі күтіп алу барысында балалар табиғатқа қызығушылық танытады. 
Мұның бәрі үйлесімді дамыған тұлғаны тәрбиелеуге көмектеседі. Табиғаттың бұрышында 
бағдарламамен танысқан әртүрлі жануарларды сақтауға болады, бірақ олардың саны шектеулі 
болуы керек. Бұл фактке байланысты. Өмірді ұйымдастыру және жануарларға қамқорлық 
жасау 
бойынша 
жұмыстардың 
көпшілігінің 
көмегімен 
балалар 
өздерін 
немесе 
қамқоршылардың көмегіне жүгіну керек.

Табиғат бұрышындағы тұрғындарды іріктеуге қойылатын талаптар:

Жануарлар зиянсыз таңдалады, күтпеген, ветеринар дәрігердің емтихан тапсыру 
туралы шешім шығарғанына көз жеткізіңіз. Оларды күтіп ұстау шарттары қарапайым 
болуы керек және оларға қамқорлық қарапайым, балаларға қолжетімді.

56 

Маусымдық жануарлар белгілі бір сынып үшін таңдалуы керек, аймаққа тән және 
қадағалауға қызықты.

Сонымен қатар табиғаттың бұрышында әртүрлі күтімді талап ететін көптеген 
жануарларды ұстай алмайсыз.

Резиденттер биологиялық сипаттамалары мен қажеттіліктеріне сәйкес орналасуы 
керек.

Сіз бірте-бірте қажет табиғат кілтін толтырыңыз. Балалар тұрғындарға үйреніп, 
оларға қамқорлық жасауды үйренді.

Байқаудан кейін жануарларды қоспағанда, босатылуы керек. Табиғаттың бұрышында 
үнемі өмір сүреді.

Өсімдіктер балалардың өмірі мен денсаулығына қауіпсіз болу үшін күтім жасау 
керек. 

Өсімдіктер сыртқы жағынан жарқын, тартымды, балалардың назарын аударуға және 
ұстауға қабілетті болуы керек.
Табиғаттың бұрышын орналастыру мен күтіп-ұстауға қойылатын талаптар: 
- Табиғат бұрышы өсімдіктер мен жануарларды зерттеуге ғана емес, сондай-ақ дамушы 
ортаға ою-өрнек ретінде қызмет етеді. Ол барлық объектілердің анық көрінетін, күтім жасау 
үшін қол жетімді болуы үшін жақсы жарықтандырылған жерде балалардың деңгейінде 
орналасуы керек.
- Табиғаттың бұрышы таза болуы керек, өсімдіктер үнемі суарылады, топырақ босайды, ал 
жапырақтары аптасына бір рет сүртіледі. Өсімдіктерді азықтандыру биологиялық заттармен 
жүзеге асырылады. Өңдеуге арналған құрал арнайы дайындалған жерде, таза болуы керек. 
Өсімдіктерді тамақтандыруға арналған заттар балалардың қолы жетпейтін жерде сақталады.
Табиғат бұрышы ойын бөлмесін жауып тастауға, жобаға рұқсат бермеуге, сондай-ақ тікелей 
күн сәулелеріне жол бермеуге тиіс.
Осылайша, тұрғындарды табиғат бұрышына орналастыру үшін, ең алдымен олардың 
биологиялық сипаттамалары мен қажеттіліктерін ескеру керек.
Балабақшадағы табиғат бұрышындағы барлық тұрғындарды тұрақты және уақытша бөлуге 
болады. Біріншісі жыл бойы бұрышта тұрады (жабық өсімдіктер, балық және т.б.), екіншісі 
қысқа уақытқа топқа келеді – бұл жергілікті аймақтың өсімдіктер мен жануарлары. Өмірлік 
қызметі әсіресе қызықты және сол немесе басқа маусымдарда (көктемде, жәндіктерде және т.б.) 
көрінеді.
Жабық өсімдіктерді орналастыру бойынша талаптар:
Бағдарлама бойынша балалардың психологиялық сипаттамаларын ескере отырып, әр жас 
топтарында табиғат объектілеріне күтім көрсету және күтім жасау үшін білім мен дағдылар 
саны айтарлықтай өзгереді. Кіші топтағы балалар өсімдіктердің 2-3 атауын біледі, ал 15-ге 
дейін өсімдіктер дайындық тобына шақырылады, оларды сипаттайды, дәрілік өсімдіктерді 
шығарады, оларды қолдануды біледі.
Табиғат бұрышындағы жабық өсімдіктер оның тұрақты тұрғындары болып табылады. 
Өсімдіктердің топтық бөлмеге сән беру үшін, олардың өсуі мен дамуына әсер ететін 
факторларды білу және ескеру маңызды. Жабық өсімдіктерді орналастыру кезінде табиғи және 
климаттық жағдайлардың әсерінен қалыптасқан биологиялық сипаттамаларын ескеру керек. 
- Тропикалық өсімдіктер – Лиана, Эпифит, экзотикалық орхидеялар жарықты көп қажет 
етеді, бірақ тікелей күн сәулесін жақсы көрмейді, себебі оларға жоғары ылғалдылық қажет, 

57 
бірақ ауа температурасының күрт өзгеруі жағымсыз. Олардың тыныштық кезеңі жоқ және 
олардың өсуі үздіксіз жалғаса береді.
- Субтропикалық өсімдіктер – Аспидистра, Сенполия және т.б. тұрақты суаруды қажет етеді, 
ауа температурасының ауытқуына үйреншікті, тыныштық кезеңі бар. 
- Шөл өсімдіктер – Кактустар, суккуленттер өте аз суды пайдаланады, жарық күн мен 
жылуды жақсы көреді, ауа температурасының өзгеруін жеңіл көтереді, тыныштық кезеңі бар.
Бөлме өсімдіктерін орналастырғаг кезде олардың саулығы жарық, жылу, ауа ылғалдылығы 
мен суаруға байланысты екенін есте сақтау қажет. 
Тыйым салынады:
 Ауа температурасының күрт ауытқуына жол беру – жапырақтар құрғап түседі.
 Өсімдіктерді жылыту жүйелерінің жанында орналастыру – ол жерлерде температура 
жоғары және ауаның ылғалдылығы төмен.
 Кіреберістер мен желдеткіш тесіктері жанында орнату – өсімдіктер үшін өтпелі жел .
Бөлме өсімдіктерін табысты өсіру үшін топырақ қоспаларын дұрыс таңдау қажет. Бақшадағы 
үйде өсімдіктерді қоректендіру және өңдеу тек биологиялық заттармен жүргізіледі, олар 
балалар үшін қол жетімсіз бөлек шкафта сақталуы тиіс.

жүктеу/скачать 2.28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: