Дост дијарынын јолчулары мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди

Нәфс истәкләри

1. Һеч бир манеә олмадан гәлб истәјинә әмәл едәнләр − Бу дәстәдән оланлар даим мадди ләззәтләр архасынҹа гачыр, дүнја һәјатыны ахирәт һәјатындан үстүн тутурлар. Гур’ани-кәримдә беләләри һаггында бујурулур: “Дүчар олаҹаглары шиддәтли әзаба ҝөрә вај кафирләрин һалына! О кәсләр ки, дүнјаны ахирәтдән үстүн тутур, инсанлары Аллаһ јолундан дөндәрир вә бу јолу әјмәјә чалышырлар. Онлар азыб узаг дүшмүшләрдир.”¹ Маддијјат вә нәфс истәкләри ардынҹа гачыб, онлардан әл чәкмәк истәмәмәк күфр мәншәсидир. Дин әмр едир ки, бу сајаг истәкләрдән әл ҝөтүрүлсүн. Бу әмрә итаәт етмәјән инсан динә гаршы чыхмыш олур. Бу дәстәдән оланлар нәфс истәкләринә итаәтдә һеч бир сәрһәд танымырлар. Аллаһ-тәала бујурур: “Инсан бундан сонра да ҝүнаһ етмәк, пис ишләр ҝөрмәк истәјәр.”²

2. Нәфс истәкләринә итаәтдә һансыса бир һәдд ҝөзләјән вә һарамдан чәкинмәјә чалышанлар − Амма бу дәстәдән олан инсанлар нәфсин бир чох истәкләриндән, еләҹә дә мәкруһ ишләрдән чәкинмирләр. Бу дәстә өзү дә бир нечә гола ајрылыр: онлардан бә’зиләри кәбирә ҝүнаһлардан чәкинир, амма кичик ҝүнаһлара јол верир, бә’зиләри кәбирә ҝүнаһа да батыр, бә’зиләри ҝүнаһ едән кими төвбә гылыр, бә’зиләри исә төвбә етмәк барәдә дә дүшүнмүрләр. Һәр һалда бу инсанларда һарам ишләри тәрк етмәк фикри вар.

3. Нәфсә мүхалифәти әсас ҝөтүрәнләр − бу инсанлар јалныз Аллаһын разылығы нәфслә ујғун ҝәлдикдә она итаәт едирләр. Бу ишдә дә мәгсәдләри нәфсә итаәт јох, Аллаһын разылығы олур. Бу инсанларын әсас мәгсәди нәфс истәкләринә гаршы чыхмагдыр. Онлар бүтүн ишләрдә Аллаһын разылығыны өлчү ҝөтүрүрләр. Әлбәттә ки, бу инсанларын да дәрәҹәләри вардыр.

Пејғәмбәрләрин һәдәфи өнҹә инсанлары нәфсин әсарәтиндән гуртармаг олмушдур. Нәфсә итаәт едән инсан пејғәмбәрләр вә онларын ҝөстәришләри илә һеч бир әлагәјә малик олмурлар. Өз нәфс истәјинә јох демәји баҹармајан инсан пејғәмбәр ҝөстәришләринә итаәт едә биләрми?! Демәк, инсан үмуми шәкилдә бир һәдд ҝөзләмәли вә өз нәфс истәкләрини нәзарәт алтына алмалыдыр. Бу нәфсин тәрбијәсиндә илкин мәрһәләдир. Бу мәрһәлә илә һәр ишдә Аллаһын разылығыны ҝөзләмәк мәрһәләси арасында бөјүк фасилә вардыр.

Мө’минләр өз иман дәрәҹәләринә әсасән бу ики мәрһәлә арасында һәрәкәт едирләр. Нәфсә гаршы чыхмагла һәр ишдә Аллаһын разылығыны ҝөзләмәк мәртәбәләри арасында сајсыз-һесабсыз дәрәҹәләр вардыр. Һәтта пејғәмбәрләрин дә мүхтәлиф мәртәбәләри мөвҹуддур. Пејғәмбәрләр сырасында Ислам Пејғәмбәри (с), һәзрәт Зәһра, мә’сум имамлар илкин јерләри тутурлар. Диҝәр пејғәмбәрләр онлардан бир мәртәбә ашағыда дајаныр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с), һәзрәт Фатимә вә он ики мә’сум имамдан ибарәт олан бу он дөрд нур ән үстүн иман мәртәбәсинә малик инсанлардыр.

Мө’мин инсан даим өз иман мәртәбәсини галдырмаға чалышмалыдыр. Бу ишдә ики амил мүһүм рол ојнајыр: инсанын сә’ји вә Аллаһын јардымы. Кимсә өз агибәтиндән хәбәрдар олмаг имканына малик дејил. Бә’зиләри чох уҹа иман мәртәбәсинә галхдыгдан сонра ашағы мәртәбәјә сүгут едирләр. Әлбәттә ки, уҹа мәртәбәдә олан инсанлар үчүн сүгут тәһлүкәси даһа бөјүкдүр. Инсан нә гәдәр уҹаја јүксәләрсә, онун сүгуту да бир о гәдәр тәһлүкәли олар.

Мә’сумларын әхлаги ҝөстәришләриндә әсас мәгсәд инсанларын һәссас мәгамда олдуғуну, нәфс истәкләринә итаәтин бөјүк проблемләр јаратдығыны инсанларын нәзәринә чатдырмагдыр. Бәли, инсан ја көнлүнә гулаг асмалыдыр, ја да Аллаһа. Һәм нәфсә, һәм дә Аллаһа итаәт етмәк мүмкүнсүздүр. Инсан өз нәфсинә итаәт етдикҹә Аллаһдан узаглашыр. Әксинә, Аллаһа итаәт етдикҹә нәфс һакимијјәтиндән хилас олур. Унутмаг олмаз ки, нәфс истәкләри илә мүбаризәдә инсанын мәгсәди, нијјәти дә әсас шәртдир. Әҝәр бир шәхс јалныз заһид кими танынмаг үчүн өз нәфси илә мүбаризә апарырса, аз јејирсә, нимдаш палтарлар ҝејирсә, садә евдә јашајырса, бу ишләрин һеч бир сәмәрәси јохдур. Беләләри өз нәфсинин һијләсиндән хәбәрсиздирләр. Онлар өзләрини ибадәт, тәгва әһли һесаб етсәләр дә, бу ҝүман онлары фәлакәтә апарыр. Инсанын өзүнү истәнилән бир ҹәһәтдән башгаларындан үстүн һесаб етмәси чох тәһлүкәли бир хасијјәтдир. Заһидлик ады уғрунда мүбаризә апаран инсан дүнја ләззәтләри ардынҹа гачан инсандан даһа чох зијанкардыр. Дүнја ләззәтләри ардынҹа гачанлар һеч олмаја дүнјада бир нечә ҝүн ләззәт ҝөрүрләр. Јаланчы заһидләр исә һәм дүнја, һәм дә ахирәт ләззәтләриндән мәһрум олурлар. Гур’ани-кәримдә охујуруг: “Де ки, сизә әмәлләри бахымындан ән чох зијана уғрајан һаггында хәбәр веримми? О кәсләр ки, онларын дүнјадакы зәһмәти боша ҝетмишди. Һалбуки онлар јахшы ишләр ҝөрдүкләрини ҝүман едирдиләр.”¹ Инсанын нәфсинә алданыб өзүнү јахшы адам һесаб етмәси чох тәһлүкәли хүсусијјәтдир. Белә бир хасијјәтдән Аллаһа пәнаһ апараг. Белә бир дүшүнҹәјә гапылан инсан һәмин андан да шејтанын ардынҹа ҝетмәјә башлајыр. Салеһ инсанлар өзләрини даим ашағы тутмуш, башгаларындан әскик билмишләр. Бә’зән инсан о гәдәр егоист олур ки, өзүнү һеч ваҹһлә башгаларындан ашағы тута билмир. Һеч бир пис иш ҝөрмәјән, оғурлуг етмәјән, адам өлдүрмәјән, зинаја јол вермәјән бир инсан мәһз гүрур уҹбатындан ән ашағы мәртәбәјә тәнәззүл едир. Ҹәмијјәтдә дәстәбазлыг јарадан, тәфригә салан да мәһз белә инсанлардыр. Онлара елә ҝәлир ки, һамы онлардан ашағыдыр, һамы онларын ардынҹа ҝетмәлидир. Беләләри өз батинләриндәки рәјасәт, шөһрәт һәвәсини һисс едә билмирләр. Унутмаг олмаз ки, инсанын елми артдыгҹа онун нәфси дә ҝүҹләнир. Надан инсанын һијләҝәрлик ҝүҹү илә алимин һијләҝәрлик ҝүҹү арасында бөјүк фәрг вар. Надан инсан алимин һијләсини анлаја билмәз. Надан инсанлар бөјүк һијлә гүдрәтинә малик олмадығындан гыса бир заманда да пешиман олуб, нәфсин шәриндән гуртулурлар. Амма алимин нәфси алимә һаким олдугда бу һакимијјәтдән јаха гуртармаг чох чәтин олур.

Јухарыда дејиләнләрлә чох диггәтли олмаг лазымдыр. Әлбәттә, дејиләнләрдән мәгсәд бу дејил ки, алимин нәфси ҝүҹлү олдуғундан инсан елмдән чәкинмәлидир. Әҝәр белә бир нәтиҹәјә ҝәлмиш олсаг, билмәлијик ки, шејтанын нөвбәти һијләсинә алданмышыг. Шејтанын әсас мәгсәди инсаны камилликдән сахламагдыр. Камиллик зирвәсиндән јыхылмаг горхулудур дејә, камиллијә арха чевирән инсан артыг шејтана мәғлуб олмушдур. Унутмамалыјыг ки, Аллаһ она доғру һәрәкәт едәнләрә даһа чох јардым ҝөстәрир. Гүдси һәдисдә охујуруг: “Һәр кәс бир гарыш мәнә јахынлашарса, мән она бир аддым јахынлашарам.”²

Аллаһ инсана јардым ҝөстәрдикдә нәфслә мүбаризә асан олур. Әлбәттә ки, ишин башланғыҹында һансыса чәтинликләр лабүддүр.

Илк аддымда гачан бил пешманды.

Нәфсин тәһлүкәләри вә һијләләри һаггында данышмагла ујғун тәһлүкә һаггында хәбәрдарлыг етмәк истәдик. Амма дејиләнләрдән белә бир нәтиҹә чыхмасын ки, нәфс мәғлубедилмәздир. Нәфс дедикдә ҝөзүнүзүн гаршысына нәһәнҝ бир әждаһа ҝәлмәсин. Нәфс дахилимиздәки истәкләрдир вә бу истәкләрин мәнфиләринә гаршы мүбаризә апармаг лазымдыр. Ме’раҹ һәдисинин давамында охујуруг: “Сәнин Аллаһа итаәтинә мүхалиф олар вә Аллаһын хошламадығы ишләрдә сәнә итаәт едәр.” Бәли, Аллаһын хошламадығы бир иш ҝөрмәк истәдикдә нәфс ән јахын көмәкчи олур. Амма Аллаһа ибадәт фикринә дүшдүкдә ән бөјүк мүгавимәти дә һәмин бу нәфс ҝөстәрир. Намаза дајанмыш инсанын хәјалыны мин бир јерә апаран, намазда гәлбин иштиракына мане олан мәһз һәмин бу азғын нәфсдир. О өз мүгавимәти илә инсанын диггәтини Аллаһдан јајындырмаға чалышыр. Һәдисин давамында бујурулур: “Тох олдугда туғјан гопарыр, аҹ олдугда шикајәт едир.” Аҹ олдугда шикајәтләнмәк, тох олдугда јолуну азмаг нәфсин хүсусијјәтидир. Истәдијини алан нәфс азғын ат тәк инсаны алыб апарыр. Артыг она нәзарәт етмәк мүмкүн олмур. Бу аты рам етмәк үчүн ону бир гәдәр аҹ сахламаг, истәкләринә мәнфи ҹаваб вермәк лазымдыр. Јалныз бу тәдбирләрдән сонра ондан ибадәт јолунда бәһрәләнмәк олар. Һәдисдә охујуруг: “Фәгирлик заманы гәзәбли, варлы оланда мәғрурдур.” Бәли, о, вар-дөвләт ҝөрдүкдә ловғаланыр, фәгирлијә дүшдүкдә бүтүн достлардан үз дөндәрир. О, дүшдүјү вәзијјәтдә һамыны ҝүнаһкар сајыр. Онда сәбрдән, дөзүмдән әсәр-әламәт јохдур. Бүтүн әтрафдакылар ону тәнҝә ҝәтирир.

Һәдисдә бујурулур: “Јаша долдугда иши јаддан чыхарыр, асудәликдә исә гәфләтә варыр.” Нәфс бир тәһлүкә һисс етдикдә бу тәһлүкәдән гуртармаға чалышыр. Асјиш заманы исә гәфләтә дүчар олур. Бәла назил оланда, шәһәрләр бомбалананда, ракетләр атыланда нәфс дуаја, раз-нијаза үз тутур. Тәһлүкәли мәгамларда тәвәссүл дуасы, ашура зијарәти јада дүшүр. Елә ки, сүлһ бәргәрар олур, аһ-наләдән әсәр-әламәт галмыр. Бәли, нәфс бу хасијјәтдәдир. Әмин-аманлыг заманы о нә Аллаһы, нә дә Аллаһын әзабыны јада салыр. Нәфс һәмин шејтанын достудур ки, инсанлары аздыраҹағына анд ичмишдир. Гур’ани-кәримдә охујуруг: “Шејтан деди: Анд олсу иззәт вә ҹәлалына, бүтүн халгы аздыраҹағам...”¹

Шејтан мәһз нәфс јолу илә инсаны алдадыр вә ҹәһәннәмә сүрүкләјир. Гәлбин јолуну шејтана ачан да нәфсдир. Диггәтини топлаја билән инсан анлајыр ки, белә бир нәфслә кечинмәк јох, она гаршы саваша галхмаг лазымдыр.

Ме’раҹ һәдисиндә охујуруг: “Нәфс дәвәгушу кимидир. Чох јејир вә јүкләндикдә пәрваз етмир.” Нәфс мүталиәјә, ибадәтә дә’вәт олундуғу вахт үзүнү јана чевирир, әсәби олдуғуну, диггәтини топлаја билмәдијини бәһанә ҝәтирир. Амма елә ки, телевизијада әхлагсыз бир филм ҝөстәрилир, бүтүн диггәтини һәмин филмә топлајыр, һеч бир сәһнәни нәзәрдән гачырмыр. Бәли, о ҝүнаһда диггәтлидир, ибадәтдә исә диггәтсиз! Һәдисин давамында бујурулур: “Нәфс хәрзәһрә (олеандра) кимидир. Рәнҝи ҝөзәлдир, дады аҹы. Нәфс вә онун ишләри заһирән ҝөзәл, алдадыҹыдыр. Дахили исә өлдүрүҹү зәһәрлә долудур. О заһирән тәгва, елм, зөһд либасы ҝејир. Батининдәки шејтани фикирләрдән исә бир Аллаһ хәбәрдардыр. Онун сөзләри ҝөзәл, һәм дә аздырыҹыдыр. Ардынҹа ҝедәнләри һараја апардығы билинмир. О әввәлҹә ибадәтдән, ирфандан данышыр. Әмәлә ҝәлдикҹә исә нә ибадәт јадына дүшүр, нә дә дуа. Ону намазын гәзаја ҝетмәси нараһат етмир. Һәр шејин мүвәггәти, мә’рифәтин нисби олдуғу нәзәрә чатдырыланда е’тигады сүстләшир. Чәтин ки, о Аллаһа мүнасибәтдә һансыса бир мәс’улијјәт һисс едә.