Дост дијарынын јолчулары мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди

Мүгәддимә

Шүбһәсиз ки, Аллаһа иман сајәсиндә әлдә едилән ләззәт бүтүн ләззәтләрдән үстүн вә уҹадыр. Илаһи өвлијаларын тәвәккүл вә шүкүр мәгамыны, тәгва вә дүнјадан азадлыг мәртәбәсини һеч нәјә дәјишмәдији ҝөз габағындадыр.

Әлиниздәки китаб бөјүк устад һәзрәт Ајәтуллаһ Мисбаһ Јәздинин Гум елми мәркәзиндә тәдрис етдији бир силсилә әхлаг дәрсләриндән ибарәтдир. Дәрсләрин әсас мөвзусу ҝөзәл бир диллә бәјан олунмуш, Гур’ан ајәләри илә шәрһ едилмиш мәшһур “Ме’раҹ һәдиси”дир. Ујғун һәдисин мәтни Дејләминин “Иршадүл-гүлуб”, Мәҹлисинин ““Биһарүл-әнвар” китабларында вә бир чох башга мәнбәләрдә нәгл олунмушдур. Һәгигәтән дә, бу гүдси һәдисин мә’налары бир дөврә ирфан, һикмәт, әхлаг вә мә’нәвијјат дәрсләринин мөвзусудур. Үмид едирик ки, бу әсәрин мүталиәси диггәт вә бәсирәт саһибләри үчүн фајдалы олаҹаг. Бу китабын Аллаһын разылығына сәбәб олаҹағына вә әсрин Имамы (ә) тәрәфиндән гәбул едиләҹәјинә үмид едирик.

Биринҹи дәрс

Риза вә тәвәккүл мәгамы

Риза вә тәвәккүл мәгамы

Һәзрәт Пејғәмбәр (с) Аллаһ-тәаладан әввәлҹә белә сорушур: “Пәрвәрдиҝара, әмәлләрин ән үстүнү һансы әмәлдир?” (“Ја Рәбби әјјул-ә’мали әфзәлу?”) Аллаһ-тәала һәзрәтин ҹавабында бујурур: “Мәним јанымда (мәним үчүн) мәнә тәвәккүлдән вә гисмәт етдијимә разылыгдан үстүн бир шеј јохдур.” (“Ләјсә шәј’ун инди әфзәлә минәт-тәвәккули әләјјә вәрриза бима гәсәмту”)

Бир чох рәвајәтләрдә инсанын ә’залары илә бағлы бә’зи әмәлләрин мүһүмлүјүндән данышылса да, (мәсәлән, ҝөз, гулаг вә әллә бағлы әмәлләр) ме’раҹ һәдисинин ујғун ҹүмләләриндә әмәл даирәси ҝенишләндирилмиш вә гәлблә бағлы ишләр дә бу даирәјә дахил едилмишдир. Чүнки гәлблә бағлы һәрәкәтләрдә дә нәфсин һансыса фәалијјәтләри вардыр. Бу һәрәкәтләр гәлбин дәринлијиндә баш версә дә, һансыса дәрәҹәдә әмәл характери дашыјыр.

Гур’ан бахымындан тәвәккүлүн маһијјәти

Аллаһ-тәала тәвәккүлү иманын ајрылмаз бир һиссәси сајыр вә бујурур: “ Иманлы инсанлар јалныз Аллаһа тәвәккүл етмәлидирләр.”¹ Диҝәр бир ајәдә охујуруг: “Әҝәр иманыныз варса, Аллаһа тәвәккүл един.”²

Башга бир ајәдә тәвәккүл вә Аллаһа е’тимад мө’минләрин бариз сифәтләриндән сајылыр: “Мө’минләр јалныз о кәсләрдир ки, Аллаһын ады чәкиләндә горхудан үрәкләри титрәјәр, Аллаһын ајәләри охундуғу заман һәмин ајәләр онларын иманларыны даһа да артырар, онлар јалныз өз Рәбләринә тәвәккүл едәрләр.”³ Нөвбәти бир ајәдә Аллаһа е’тимад вә тәвәккүл олдугҹа шиддәтлә вурғуланыр. “Шәргин вә гәрбин Рәбби Одур. Ондан башга һеч бир мә’буд јохдур. Јалныз Она тәвәккүл ет.”⁴ “Шәргин вә гәрбин Рәбби” ифадәси Аллаһын бүтүн варлыг аләминә һакимијјәтиндән данышыр. Ајәнин мәгсәди будур ки, јалныз бүтүн варлыг аләминә һаким олан Аллаһ пәрәстишә лајигдир. Бүтүн варлыг аләминә һаким олан Аллаһа тәвәккүл етмәмәк, Ону бүтүн ишләрдә тә’сирли сајмамаг мүмкүндүрмү?! Әҝәр Аллаһы јаддан чыхармасаг, Она тәвәккүл етсәк, руһумузу Онун зикри илә ҝүҹләндирсәк, көнүл бағларымыз даим хүррәм олаҹаг.
Көнлүмүзү ҝүлләр алыб гојнуна,

Пәришанлыг? − Көнүлдә јер јох она!
Белә бир мәгамда инсан һеч бир үстүнлүк далынҹа гачмыр вә һәр ики аләмә арха чевирир. Неҹә ки, Һафиз бујурур:
Достдан савај бир кимсә јох көнүлдә,

Бошла дүнјалары, дост варса әлдә.
Башга бир бејтдә исә белә охујуруг:
Гәлбдә достун бирҹә әлиф гамәти,

Өјрәдән олмамыш башга һикмәти.
Ади инсанлар дүнјәви ишләрдә даһа чох мүвәффәгијјәт газанмаг үчүн өзләринә вәкил сечдикләри кими, Аллаһ бәндәси дә бүтүн ишләрдә Аллаһ-тәаланы вәкил сечмәлидир. Бу һалда истәкләр изтираб вә тәшвишсиз һәјата кечир. Башга сөзлә, өз еһтијаҹларыны өдәмәк истәјән инсанын гаршысында үч јол вар: Өз ҝүҹүнә ҝүвәнмәк; башгаларына ҝүвәнмәк; һәр шејдән үмиди үзүб, Аллаһа тәвәккүл етмәк.

Бу үч јол арасында ән пис јол башгаларына ҝүвәнмәкдир. Белә бир үсул тәкҹә дини бахымдан јох, психоложи бахымдан да бәјәнилмәмишдир. Белә бир үсул инсаны ҹәмијјәт үчүн ағыр јүкә чевирир. Белә бир јолла ҝедән инсан тәдриҹән өз мүгәддәс еһтијаҹсызлыг һиссини унудур вә ән кичик ишләрдә дә башгаларынын көмәјинә ҝөз дикир.

Амма психологларын “Өзүнәинам” (“Е’тимад бе нәфс”) адландырдығы биринҹи јол ики бахымдан арашдырылмалыдыр: Позитив (мүсбәт) вә негатив (мәнфи) бахымлардан.

Өзүнә инам јолуну мүсбәт мә’нада гәбул етмәк бүтүн ишләрдә өзүнә ҝүвәнмәкдән ибарәтдир. Писихолоҝија өзүнәинам мәһфумуну һәмин бу мүсбәт мә’нада гәбул етсә дә, төвһиди е’тигад бахымындан, бу бахыш мәгбул дејил. Чүнки инсан өз-өзүнү вә Аллаһыны даһа дәгиг шәкилдә таныдыгда, зәиф вә аҹиз олдуғуну анлајыр. Ајдын мәсәләдир ки, инсанын малик олдуғу бүтүн ҝүҹ вә енержи Аллаһдандыр. Белә бир һалда инсан һансы әсасла јалныз өзүнә ҝүвәнә биләр?! Әҝәр инсан өзү вә онун ихтијарындан олан һәр шеј Аллаһа аиддирсә, инсан өзүнү һәгиги малик һесаб едә билмәз. Инсанын Аллаһа тәвәккүл вә е’тигады өз Рәббини танымасы јолу илә һасил олан бир хүсусијјәтдир. Әҝәр инсан бүтүн варлыг аләминин, еләҹә дә өз варлығынын һәгиги саһиби кими Аллаһы таныјарса, өз еһтијаҹларынын тә’мини үчүн башгаларына әл ачмаз. Өзүнәинам һиссинин мәнфи јөнүмү, јә’ни башгаларына е’тимадсызлыг һәм психоложи, һәм дә төвһиди бахымдан мәгбул сајылыр, өзүнү, башгаларына мөһтаҹ билмәјән инсан үстүн тутулур. Гур’ани-кәримдә вә мә’сум имамлардан нәгл олунмуш рәвајәтләрдә ујғун мөвзуда әтрафлы шәкилдә данышылмышдыр. Ујғун мәнбәләрдә Аллаһдан гејриләринә ҝүвәнмәјин үмидсизликлә сонуҹландығы билдирилир. Әслиндә бу ајәләрдә тәвәккүл мәсәләсиндә төвһидә ишарә олунур. Аллаһ кими е’тибарлы бир дајаға малик олан инсан башгаларына еһтијаҹ дујмадығындан Гур’ани-мәҹиддә бујурулур: “Дири вә өлмәз Аллаһа тәвәккүл ет.”¹ Башга бир ајәдә охујуруг: “Јалныз Аллаһа тәвәккүл ет. Әлбәттә ки, сән һагсан вә һагг олдуғун ачыг-ашкардыр.”²

Ахы Аллаһ мөвҹуд олдуғу бир һалда ондан гејриләринә үз тутмаға әсас нәдир?! Мәҝәр Аллаһ-тәаланын инсана диггәти она бәс етмирми?! Аллаһ-тәала бујурур: “Мәҝәр Аллаһ өз бәндәси үчүн бәс дејилми?!”³ Башга бир ајәдә охујуруг: “Аллаһ ҝөјләрин вә јерин Рәбби олдуғу һалда ондан гејрисиними өзүнүзә һами сечирсиниз?!”⁴

Әҝәр инсан бир тәһлүкә вә зәрәрлә үзләшәрсә, ону һәмин вәзијјәтдән јалныз Аллаһ-тәала гуртара биләр. Бүтүн сәадәт вә хошбәхтликләри дә өз бәндәсинә нәсиб едән Аллаһдыр. Гур’анда охујуруг: “Әҝәр Аллаһ сәнә бир зәрәр јетирсә, Ондан гејриси бу зәрәри арадан галдыра билмәз вә әҝәр сәнә бир хејир јетирсә, О һәр шејә гадирдир.”⁵ Истәнилән бир шәкилдә Аллаһа сығыныб она үмид бәсләјән инсана Аллаһ бәс едир. Аллаһ-тәала Гур’ани-кәримдә бујурур: “Ким Аллаһа тәвәккүл етсә, Аллаһ она бәс едәр. Аллаһ өз бујуруғуну јеринә јетирәндир. Аллаһ һәр шеј үчүн бир өлчү тә’јин етмишдир.”⁶ Башга бир ајәдә Ислам Пејғәмбәринә (с) хитабән бујурулур: “Де ки, мәнә тәкҹә Аллаһ бәс едәр. Тәвәккүл едәнләр јалныз Она тәвәккүл едәрләр.”⁷