Ь^орцыт - казак ащщатты 1здейдь

уксас мемлекетке айналады, ал 
ci3 
бен 
6i3 
ештемеге, еппамге 
екпелей алмаймыз. Петр Своиктщ ангар май айтып калып, 
сезд1рш алып журген болжамы осыган мецзейдг Бутан бола 
аса налудыц да, байбаламга басудыц да кажетл жок: “бакырып 
бай бола алмайсыц”. 
8 p i 
“0зщ е езщ бекем бол - керпищц уры 
тутпа!” деген кагида эр казак зиялысы ушш мацдайшага кагып 
коятын нэрсе - “жаксы-жамаи болмагымыз” ез1м1зден! “Мен -
тэуелшз елдщ тэуелшз казагымын!” деп канша айгайласак та, 
ештеме тындырмасак, ешнэрсеш езгертпесек, кас маскарага 
сонда калуымыз мумкш.
Демек, ci3 бен б!з ушш ец басты мэселе - казак халкынын 
6yriHri куш мен соган орай гана елестетуге болатын ертешнщ 
шынайы бейнес1 боларга керек. 0згеге eTipiK сейлеу - аса 
абыройлы 
ic 
емес: “акымактыц акылы - кулык”, ал езще езщ 
eTipiK айту, Ьэм соган кецшщц уакытша алдарката туру упин 
сену - элемде спрек кездесетш кемакылдык. Дэл осыныц жанга 
жайсыз салкынын сез1не отырып, ез1м1зд1ц, казакы Акикатты 
1здемешнше, “6i3 - к а з а к ...“еттщ жалган, салдым сайран!.." 
деп жур1п, кара костан каркаралы ордага коныс аудара алмай 
калуымыз да мумкш. Ец басты мемлекеттж мэселе - осы 
секшдг.. 0рпне, тек казак ушш.
С. А. 
- 0лбетте. XXI гасыр - казак улты ушш, оныц болмысы, 
рухы, д1л1 мен 
T m i , 
улттык “мен1” ушш сынак дэу1р1.
Егер казак ел боламын десе, есемд1 ешюмге бермейм1н десе, 
елдпс каспет1ммен ез1мд1 езгелерге мойындатам десе, бабадан 
калган байтакка “конагына билете коймайтын” еге - кожайын 
болам, езгелермен тереземд1 тецеймш десе, езше езгеден 
бурый ез1 сын кезбен карауга Tnic. “Жаксылыгымды ез1м де 
бшем, сен менщ жамандыгымды, мш1мд1 айт!” дептл 
6ip 
казак 
ecTici. Б1з ушш хаз1рет, устаз болган улы Абай “Ат шаба алмас 
мпнмнен...” дейдг Кемел адамныц сез1. Муны дара
^ 1
мен 
кембагал “е, Абекецде де мш кеп болган, б1зге не жорык. . .” деп 
пайымдап, рухани есуге умтылудан бейхабар басын, езш актап 
алмакшы болады. Кемел, “писан - и - камил” Абай рухани 
есудщ шекс1зд1г1н, адам ушш жетшу жолыныц meri жоктыгын 
айтады да...
315

Б1здщ улт Kasipri тарихи тар еткелде езше сын кезбен карай 
алмаса, замана салтына сай емес кемшшпс пен кешрдеи арылуга 
кайр аты жетпесе, езшщ рухани болмысын, дщщк сипатын катал 
тергеп-тексермесе, езше де, eMipre де енжар караса, сезше, 
iciHe, 
TinTi, кшм Knici мен журш-турысына есеп бермесе... - онда XXI 
гасырдан казак дейтш ултты is деп эуре болудыц кажет! жок! 
Онда, оны 
6ip-aK 
нэрсе Kyrin тур, оныц аты - этникалык апат! 
Жогалу, азу, шере-шере болу...
Каз ip казакка Кытай да, Орыс та, Озбек те кез салып отыр -
“1^айтер екен!..”. Сынап отыр. Б1з соны ез1м1з icTeyiMi3 керек -
ез1м1зд1 сынап багуымыз керек. Элп болуы эбдеи мумкш 
апаттыц алдын алуымыз керек.
Жакында Президентиц кабылдауына барганда мен осы 
мэселеш тпсесшеи койдым. Муны Нурсултан Эбппулы ойламай 
отырган жок. Ещц букш елдщ тусш упилт мен кпмылы керек.
Оз басым Ka3ipri болып жаткан реформалардыц Урбаны 
ауыл, казак ауылы болып отырганын сол кезде суде ашык 
айттым. Нарыкшыл экономика, Ka3ipri журпзшш жаткан 
реформа - болуга 
Tiiic 
зацдылык, объективт! кубылыс. Кулл1 
элем багынып отырган ем1р салты, даму жолы. Демек, оны 
кшэлаудыц рет1 жок. “Заманыц тулю болса, тазы болып шал” -
осы заман талабына ауыл, демек, казак, оныц болмысы мен 
куаты шыдас бере ме, мэселе осында.
Казак ауылы де ген inis казак улты. Оныц сикы - улттыц сикы, 
Kepinici. Енд1 куйш-п1спей-ак, осы керш1ске кез салып керелш. 
Дуниедеп “жок” атаулыныц бэр1 тугел1мен казак ауылында, 
казакта. Жоктык шыркау шепне жетш болды - тамак жок, ки1м 
жок, дэриер, аурухана, дэр1, жылу, отын, жарык, балага ки1м, 
окулык, кел1к... бэр1 жок, баягы Есш мен Курпимнщ суындай 
тегш бензин мен “сэлэрю”, трактор, техника, теледидар туралы 
айтпасак та болады - бэр1 зэру. Бурындары ауыл кешес1нде 
кадам бассац суршд1рш, журглзбейтш кыруар сымтем1р де жок. 
Есесше аурудыцнеше атасы-туберкулез, бруцеллез, таз, котыр, 
кышыма, жуйке, журек - кантамыр, ас корыту органдарынын 
ауруларыныц бэр1 ауылда. Есесше, жаппай пшмдпске салыну 
бар. Ауылга баратын 1ш1мд1к те удыц нак esi -
kim
кер1нген
316

не болса, содан жасайтын улы “самопал”. Ал ещц соны, езшщ 
ажалын, соцгы тиынына сатып алатын, жиган-тергенш езш 
аздыруга жумсайтыи адамга, ауылга, казакка не дауа, не амал?
1^азак ауылы курбандыкка ушырады деген сез - казак 
этносыныц куш ецкейд1 деген сез. Муныц басты ce6e6i - 6ip 
жагынан болып жаткан езгерютер ауылга салкынын типзсе, 
eKiHrni жагынан камсыз казактыц esi апаттыц аузына тусуге 
ыцгайланып турады.
Нарыкты каргап-сшеудщ кажет! жок. Оз куищд1 езщ керу -
о бастан келе жаткан зацдыльщ. Адамныц анатомиясында, 
физиологиясында гажайып зацдылык бар: ею колыц ею 
капталыцда, ал екеушщ тогысар жер1 - ауыз. Ею колыц езще 
кызмет етпесе, юмд1 юнэлайсыц? Индивидуализм деген - осы. 
Нарык зацы да - осы. Демек, ецбегщмен ез1цд1 асыра. Абай 
да айтпайды ма: “взщ е сен, ез1цд1 алып шыгар, Акылыц мен 
кайратыц ею жактап!..”
Каз ip казак ушш урбанизация процеш басталды. Ауылды 
шаршатып отырган да осы. 
BipaK, 
бул да айналыи етуге 
болмайтын процесс. Демек, талпыиу, уйрену шарт. Казак ауылы 
y r n i H
басты дерттщ 6ipi - салауатты ем1р салтын устануга 
елд1ц кулыксыздыгы, 1ппмд1кке салыну. Бул да халыктыц ез 
колындагы нэрсе.
Осыныц бэр1н ескерер болсак, элп айткан кудш кушейе 
тусед1...
Казак калай болганда да дэл бугшп куй1нде кала алмайды. 
О л кала халкына, осы замангы халыкка тугелдей айналуга Tnic. 
Ол ушш езщ тузесш. Сонда казактарды ез Детройты, Чикагосы 
мен Нью-Иорю болады. Казактыц асыл суйеп мен дурыс мшез1 
дэл каз1р сыналуга тшс...
М. А. 
- Сэке, Keniipin койыцыз: карапайым халык ci3 бен 
менщ эцпмеме “Tyfieci жогалмаганныц бэр1 акылды...” деу1 
мумюн гой - б!з сол баягы халыкка урсу жагына, акыл айту 
жагына ауысыи барамыз. Абай айтады: “Кейте акыл жок еб1н 
таи та, женге сал” деп. Бул 6ip. Еюншщеи, женге салу Абайга 
елштеп, “баягыдан 6epi бэрше ез1 юнэл1” казакка урса беру 
емес. Упинпиден, ci3 де, мен де шурпит емесшз. Мен к а за к а
317

а^ыл айтушыныц саны мен санатына кар ап отырып кайран 
каламын: осынша акылшысы, “иайгамбарльщтан ум1ткер1” 
кеп халык, мунша “алаш ардактысы” мен “данышпаны” бар 
халы к (газет-журналдар мен мерейтойлардыц аньщтамаларына 
сенбеске хакым жок - юшкентай, кедей адаммын!) калайша 
элемге устаздык етпей жур?! Америкада нагашысы, Лондонда 
куйеу баласы, Шанхайда кайнагасы жоктьщтан ба?..
Бул, 
cips, 
acipece зиялы кауым арасында сэнге айналган 
“Абайсыну сиидромынан” болар, болмаса он-ак миллион 
казакка Герценнщ оннан 
6ipi, 
Чадаевтщ бестен 
eKici, 
Лу Сииьнщ 
токсаннан ceri3i, Тойнбидщ, Шпенглердщ, Ортега-и-Гассетиц, 
Хайдеггердщ 0. 01 процент!, Маршаллдыц ете уксас келецкес1 
мен Столыпинищ елес1 де жетш артылар едт
Сезпцзде еш кате жок. Б1рак, улт рухы мен д1лшщ 
кулдырауыныц куныкер1 юм? Казак элгл куйге, нарык 
басталысымен тусе койды ма? Енд1 кайтпектз? 
“KenTi 
ебш 
тауып женге салуга” мшдетт1 им?
Казактыц санасыныц ундютенуше не эсер еттл жэне оны 
токтату ушш кайтпек керек?.. ?.. ?..
Осыган уксас сауалдардыц жауабын и м беред1? Беруге 
тырыскан юм бар?
Эцглме осы багытта болуга Tnic сиякты. Эйтпесе, урсушы, 
тегш акыл айтушы 6i3ci3 де табылады. “Килы кызыкка уйретуш1” 
де. Казакты “агартумен” каз ip “тэуелс1здер” айналысып 
жатыр. Халыкаралык уйымдар да. Бэр1, езгесш айтпаганда, 
Рерихтщ ез1 неге турады: “Майдан” телехабарында (Мэскеудщ 
“Темасыныц”, “адаптацияланган” KemipMeci!) 6ip сакалды 
сектантка “казакстан 150 дшнщ туын тжкен жерге, Алматы 
барлык конфессиялар астанасына айналды. Бул - тамаша! 
Жердщ атаулары да мунда элемге ортак: Чимбулак - Шамбала, 
ал Семиречье кате айтылып жур, дурысы - Се - мир - ечье, Весь 
мир гой” депзед1 - хабар ултаралык татулыкка багыштангаи...
Рерихке, linri, 
“Караванга” да ренжудщ рет1 жок. 
Секталарга да. Халыкаралык, трансулттык уйымдарга да. 
“Керпищц уры тутпа!” Ce6e6i, агартушылар арасында б!з 
жокиыз. Казак зиялылары жок. Бары еткен тарихы шектен тыс
318

идеалдаидырумен, гылыми емес фантастакага уксас тарихты 
уагыздаумеи, “сез терюнш” 1здеп, куши угымды казакы етш 
шыгарумен (Олжекец, Олжас “Тоскана” казактыц “туыскан 
сезшен шыккан” детен соц, езтете екпелеуд1 койдьщ!), т. б. 
ацтал, кажетс1з нэрселермен айналысып жур - ауыл казаты 
соныц 
6ipiH 
тусшбесе де, бэрш эулие, “улттыц кекеш, тэтеш” 
санайды. Казак зиялыларыныц шектен тыс амбициясы кулкш
жатдайларта ушырата бастады. “Казак т ш н жасаумен” кершген 
Kici 
айналысуыныц нэтижеш де белгш - ещц жиырма жылдан 
соц 
ci3 
бен б!з тшмаш аркылы сейлесу1м1з мумкш. Халыкты 
намыска шакырып жур 
M i s ,
- “¥лттык намысты умытпайьщ!” 
деп уран тастаймыз. Лотика: демек, улттык намыс моншада 
умытып кетуте болатын жеке (мочалка) болтаны ма?!
Халыкты сомдап, ултты шыныктыратын зиялы кауым. 
Демек, казактыц 
6yriHri 
улттык портрет! нде казакы зиялы 
кауымныц колтацбасы бар. 
Kasipri 
халык - зиялы кауым мен 
казак элитасыныц ужымдык шытармасы. Демек, оган кею -
esiMisre 
кею. Оныц келбетл - б1здщ келбет1м1з. Ауылды кара 
жерге отыргызыи кеткен юм? 
K enieri 
кецес кезшде жумысшы 
мен шопанга “болыс болган” казакы баскарма, директор. 
Барды иемденш, “туысы жок” букараиы шарасыздыкка камап 
отырган да казакы “бастык”. Аргы жагын езщ1з де бшесгз. 
Кара букара бастыкка 
epin 
барган зиялыныц шыгынын 
кетеред1, мерейтойдан сирак та жемейд1, халык калаулылары 
“крутойлармен” гаиа костас болады. Осыдан соц зиялы кауым 
казакка калай, кайип урсады? “Казак тш ! Каз-зак!” деп атка 
MiHin, бас устап жургендердщ барлыгына жуыгы ез баласымен 
казакша сейлесе алмайды. Тагы 
oip 
кызыгы - кулл1 кемш1л1к 
аталып жатады, кшэлшщ аты аталмайды. 
Ce6e6i 
- кшэл1 
“улттык мактаныш”, оны сынау - ултка тш тиггзумен б1рдей!.. 
“... юмге 
nip 
боласыц?..” деген сауалды 
ci3 
айткан казак бгзге 
койыи жур - ест1мейм1з...
“Казакты таныту уш1н” шетелге шыгыи, мамандыгыца 
мулде керегар креслоны иемденш, жерлес байдан жем жеп, 
спонсор тауып, бала атаулыны акымак болса да дурыс креслога 
отыргызып, “eTiKuii бола турып, нан nicipyMeH айналысып”
319

жургендерден ез1м1з арылып алмай, казакка кекммгз бекер 
шыгар?
С. А. 
- Тусщщм... Муныц рас. Ащы болса да, рас. Сократ 
“Журттыц не ушш eivrip суретшш бшмеймш, ез басым ем1р 
суру ушш тамак жеймш” депи. Б1зде “тамак жеу ушш ем1р 
суру” басым тусш тур. Уакыттыц пэрмеш ол. Ал адамшылык 
адамныц жаи-жагына белгеи жылуымен гана елшенедт
Б1з “бш п зор боламыз!” деп емес, “6epin, зор боламыз!” деп 
уйренген, сол калыптан эл1 тана кой маган хальщпыз...
М. А. 
- Элемде “жаксы Kici”, “жаксы юсшщ баласы (туысы, 
белеет..)” деген кызметтекказактагана бар. Бул каз1р “гулдеп” 
тур. Ал “Сартр да - Франция!” деген угымды кейб1р академиктер 
де эз1р уга алмайды. Со себепт! казакка “жаны ашыганситын” 
“тэуелс1здер”, “демократтар”, “адам кукыгын коргаушылар” 
букараныц алдында казак зиялысынан элдекайда беделд1. 
Сыйлы агаца сипалап отырып шындыкты айтсац, “мынау 

жүктеу/скачать 5.74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: