Древние культы и традиционная культура казахского народа

Каз ip баламыздыц казакша окып, тэл1м-тэрбие алуына жан- 
жакты жагдай жасалган. Бул acipece, когамымыздыц кемел- 
денген, дэу1рлеген кезещнде жалпы кубылыска айналып жа- 
тыр. Бул процесс тек ауылдык жерде гана емес, калаларды да 
жаппай камту устшде. Алматы каласыныц микроауданында 
ашылган 
6ip 
гана жаца казак мектебшдеп окушыларыныц саны 
ек1нш1 жылдыц езшде гана ею мыцга тарткан. Куанышты жэйт. 
¥лттык маркаюымыздыц бага жетпес 
KepiHici. 
¥лы Октябрь 
революциясы дуннеге алып келген хальщтар достыгынын 
нэтижеш, коммуниста керегендпстщ жемшт
Эцпменщ юлт1 осы жерде. Казак мектебшщ ез сыры бар, 
орыстыц реалды мектебшщ койнауынан нэр алып, “енер 
бш м бар журттар” жакка ауаны ауып, “тереземд1 солармен 
тецест1рсем” деп дуниеге келгеш мэл1м. Совет уюмет1 жыл­
дары маркайып, маркстж-лениндж педагогикалык тм д 1
басшылыкка алып, казак халкыныц бар буындарыныц кезш 
ашты, хат танытты, маман жасады, галым ети. “Б ш м - куш” 
деген екен жаца гылым жаршысы Ф. Бэкон. Мектеп элеуметик 
ем1рге белсене араласып кети. 1^абыргасы катайды, есейдт 
1^азак мектеб1 совет мектебшщ ажырамас белпл. Оныц да 
тупю нысанасы - жан-жакты жетшген орта бшмд1 кэмелетп со­
вет жастарын коммуниста рухта тэрбиелеу. Бул жагынан казак 
мектеб1 жалпы СССР мектептершщ ешб1ршен айырмашылыгы 
жок. Дегенмен казак мектебшщ ез “ерекше л т ” де жок емес. 
Ол не?
Казак жастары жуз танысып 
6ipiMeH 6ipi 
жен сурасканда 
“Кай мектени б т р д щ ? ” десш жатады. Байкайсыз ба? Мектеп 
адамга адамныц басын косып, адамга адамды мэцпбаки щкэр 
етш, 1здетш кояды.
Дуниеде байлыктыц Typi кеп. Партиямыздыц “барлыгы -
халык унпн, халыктыц и гш п унпн” деген саясаты аркасында, 
шуюр, кенелш жатырмыз. Турл1-туст1 телевизордыц устше нан 
турап, ец соцгы модада шыккан газ плитасы жук агаш кызметш 
аткарып турганын Kepin жур 
Mi 
s.
Дегенмен байлыктыц бага жетпес 6ip Typi бар. Ол - юсшк. 
Байлык - етюнттл. Мал 6ip жуттык деген даналык тегш емес.
325

Байлык пен дунпеш сатуга, сатып алуга, айырбастауга болады. 
Кшшктщ ерекш елт - оган бул пысьщтьщтыц 
6ipi 
дарымайды. 
KicmiK 
туа бтгейд1, адам оган журе уйренед1, ю с т к г щ нуры 
адамныц атын ацызга айналдырады. Мектеп - осы юсшпсп 
шыцдайтын орда.
Халкымыздыц ¥лы Октябрь революциясы нэтпжесшде кол 
жеткен улы и гш п - улттык мектеп. Казак мектеб1 - аяулы ал­
тын 
6eciK. 
Анамыздыц жаны, т т , бабамыздыц 
ipm iri - Kicmiri 
Ka3ipri 
заман бшм1мен сол мектеп кабыргасында астасып жа- 
тыр. Мектеп коридорында “атом” мен “Абай” атаулары катар 
естш п жатуы сондыктан.
Кел, балалар, окыльщ!
Окыганды кещлге
Ыкыласпен токылык! -
деген мацдайшасында жазуы бар мектеп есишщ туткасын 
устаганда осындай ойдан журек теб1реиедт Эл1 де болса улттык 
мектеб1м1зд1ц адамгерпплпс енегес1н ерел1 бш1ммен шыцдай 
тусуш калайсыц.
Окушыларды ерел1 б1л1ммен шыцдау 
yniiH 
не керек? Kasipri 
ауыл мектебшщ материалдык-техникалык базасы айтарлыктай, 
мактан тутарлык жагдайда. 
Партпямыз 
бен уюметлмп 
социалиста когамныц барлык ипл1гш, жет1ст1ктер1м1зд1ц бет- 
ке шыгар жылы-жумсагын балгындардыц алдына тосады. 
Эцпме ат басын кадр мэселесше т1рейд1. Ал сол кадр айналып 
кел in, мектептен шьщпай ма? Мектепке келген маман сол мек­
теп даярлаган тулек. Мектеп не даярласа, мектепке сол орала- 
ды. Мектеп институтка не усынса, институттан мектепке сол 
кайтады. Не ексец соны орасыц деген ем1рдщ катал, 
6ipaK 
эдш 
зацы! Эцпме кайтадан мектеп мэселесше саяды. Ал элеуметик 
жэне педагогпкалык мацызы кадр дан еш кем туспейин дара 
мэселе бар. О л - оку лык.
Кез-келген оку процеш окульщтар аркылы журетлш аян. 
Окулык окытушы жокта (элде окытушыныц даярлыгы окылау 
туста) ез1 дербес окытушы кызметш алып кету1 мумк1н, эрпне, 
бала зерек болса.
326

Окытушыныц арнайы даярлыгы мулде болмаса ше? Осы 
орайда оку базасы шагын шалгайда орналаскан ауыл мектеб1 
еске алдымен туседт Дегенмен жаксы окулыкка окушы эркашан 
зэру. Окулыкка артылатын элеуметтж жук когам даму бары- 
сында еселене бермек. Бул да зацдыльщ. Алайда, Ka3ipri казак 
мектебшщ окульщтарыныц сапасы мен угымды к дэрежесшщ, 
KepiciHine, жецшдеп кеткеиш ацгарамыз. “Бакта алты туп мали­
на жэне одан уш туп артык каракат ecin шыкты. Бакта неше туп 
каракат бар?” (Математика. 1 класс. Алматы, “Мектеп”, 1985, 
52-бет, № 4 есеп). Ескертш алальщ: еш езгертушз кепирдпс. Не 
тусшдпс? Bip окып, ештеме тусше алмадым. Ал балгын ше? 6 
туп малинадан (одан) 3 туп артык каракат калай ecin шьщпак? 
Аудармашыныц айтпагын мектеп табалдырыгын жаца аттаган 
бала тур, маман тусшер емес. Туп нускасын салыстыра келе 
4-ini есептщ дурыс 6epmyi мынадай болар деп жорамалдадьщ: 
“Бакта ecin турган 6 туп тацкурайга Караганда сол бакта 
ескен каракаттыц 3 Ty6i артык. Сонда бакта неше туп каракат 
болганы?”. Ещц IV класка арналган окулыктыц 39-бетш ашалык 
(Математика. Орта мектептщ 4-класына арналган окулык. Ал­
маты. 1985): “Тебенщ эр тусынан тускен 3 С01шак тебе басында 
тогысады. Тебе басына кетер1лш, онан кайтатусу уш1н барлыгы 
неше маршрутты пайдалануга болатындыгын жазыцдар. Тебе 
басына кетершгенде жэне кайта тускенде эр турл1 сокпакпен 
жур1лген деп жацагы ecenTi шыгарыцдар”. Мундагы аяк алып 
журглсгз угътмдык, грамматикалык жэне стилист! к кате лер д1 ау- 
дармашы Р. Бекейханов, рецензент С. Епзбаев жэне редактор 
К. Жанузакованыц мойнына артамыз. Клтаппен танысу бары- 
сында ашкан “жацалыгымыз”: кателер1 кездейсок емес, жуйел1 
иш т1ресед1. Жогарыдагы ecenTeri 
6 i p i H m i
айтылган тебе - ден 
(горка), екшпи тебе тебенщ басы (вершина), аудармашыга сен- 
сек - тебенщ тебесг Казак тш н щ тусшд1рмелш асылдыгын ау- 
дармашы мулде ескермеген. Казак ССР Оку мииистрл1г1 1985­
86 оку жылы осы 167 есептен 145000 окушыныц (ютаптыц тира- 
жы) неше процент! екш к бага алгандыгыи 4-класс окушыларына 
емтихан ece6i ретшде койып, эксперимент жасауына болады.
327

“Жер кещстпсте езшщ жорамалды ос1мен айналады” деп 
сещцред1 4-класс окушысын “Табитаттану” ютабы (173-бет). 
“Жорамалды” утымы аудармашы А. Керутлиннщ esi ашкан 
жацалыты. Дурысы: Жер шарыныц шартты белил (условная 
ось). Аудармашы коскан “жацальщ” балаларды дудэмалдыкка, 
белпшздпс шырмауына тартады. Осы непзде накты бш м ке- 
терген угым кемескшентен де, нэтижесшде окушы Жер шары­
ныц жумырлытына, оныц 6ip бш кте айналып туратындыты ту­
ралы мэртебеш бшк гылыми-материалистж тусшпске ашыктан 
ашык шубэ келт1ред1, шатасады. Мундай “теориялык” балдыр- 
батпак баланыц ынтасын темендетш, шынайы бш м алута 
тоскауыл болады, сайып келгенде, социалиста ултымыздын 
рухани дэу1рлеуше кедерп келт1рмей коймайды. Сез жара- 
тылыстану иэндер1 женшде едт Ещц когамтану окулыгын 
о^ып керелпс. “Сыцсытан калыц ормаи. Аташтардыц алып 
бутактары бул акты ц дэл устше н тенш тур. Айнала тып-тыныш. 
Токылдактьщ аташты токылдатканы мен кекектщ шакырганы 
тана естшедт (Этешше шакыратын кекектщ кандай Typi бол­
ды екен?) Мшеки, бутактарды жайпап (?), азан-казан етш (yrip 
жок) жабайы кабандардыц (уй кабаны болушы ма ед1?!) ympi 
eiri. Bip топ жабайы ешкшер суатка карай кетш барады. Алып 
аташтыц куысын жайлап (упр жок) аралар кужынайды.
Поселке езен устше (сонда поселке кайык болтаны ма?) 
6niK децеске орналасыпты... Жерте жетюзе жаздап (?) ойылтан 
сыкспма (?) терезелерден жарык эрец туседт Уй ортасындаты 
тастан калаитан ошакка от жатылды, уйте жылу беретш сол, 
тамак та сонда шшршедт Тупи терезе мен есжтен шытады: 
ошактыц муржасы жок (муржа болса, онда жылкыта мушз, 
буката жал б1ткеш той). Карабайыр стол мен аташтан жасалтан 
ею-уш сэк
1
тур - жиЬаз б1ткен осы тана”. (СССР тарихынан 
эцпмелер. 4-класс. Алматы. “Мектеп”, 1985,9-бет), “карабайыр 
стол” демекпп, окулык бастан аяк осы 6ip карабайыр сарында 
жазылтан. “Кол дшрмеи - дэщц уатыи ун жасайтын тас шецбер”. 
Ал керек болса! Децтелек тас емес, тас шецбер (11-бет). Тлзе 
бергенге мысал кеп, 
6ipaK
отан орын жок. “Одактык республи- 
каларда тарих пэнш реттеу керек” делшген Мектеп реформа-
328

сында (“О реформе общеобразовательной и профессиональной 
школы” Политиздат. М., 1984, 68-бет). Ал сол реттеуд1 кажет 
ететш орта мектепке арналган Казак ССР тарихыныц келем1 
пышактыц кырындай гана. Мазмунын былай койганныц езшде 
келемшен кез тайганактайды. Мыцдаган жылдар элеуметик 
тартыс аясында еткен казакстан тарихы койын дэптердщ 
келемшдей ютапшага сыйып кеткенше кайран кал асы ц. Тарих 
тагылымын уйрену, еткеннщ сабагын кайталамау - мэртебе. 
Бул тагылымды бала мектепте уйрену1 Tnic. “Правда” газетшщ 
1985 ж. 23 марттагы саныныц бас макаласы (“Тарихпен 
тэрбиелеу”) осы урдшп дггтейдт
“Метро билет! 5 тиын турады, ал трамвай билеи одан ею 
тиын арзан. Трамвай билеи канша турады?” Кенти жердщ жен 
казынасыныц 6ipi метро, трамвай екенше дау жок. Алайда, 
окулык бала угымына етене, тусшпсп болуы - педагогикалык 
талап. 1^азак балалары нег1зшен ауыл-село тулег1. Оларга 
ездер1 кермеген юлец метро мен трамвай туралы есеп беру -
методикалык кателж. Метро мен трамвайдыц орнын трактор 
мен комбайн, козы мен лак, тана мен торпак, 
1
^улын мен ботакан 
ауыстырса бул 
e c e n T i
шыгару оцайга туспей ме? Мектеп 
ic iH
eMipre жакындату мектеп реформасынан туындайтын Mi идет 
емес пе ед1?
Осы icneirec кеп олкылыктардын орнын толтырудыц б1рден 
6ip жолы - окульщтыц арнайы жазылуы, TinTi болмаган кунде 
ауыл-село балгындарыныц табпгп жэне элеуметик ортасы 
ескершш, ерюн аударылуы керек. Осы 6ipiHini класка арналган 
окульщта клетка, открытка, шляпа, банка, бидон, гира, масса, 
капуста, апельсин сеюлд1 бала угымына ауыр сездер койдай 
epin жур. Булардыц арасында асыр салган Наташа мен Танялар, 
Сережа мен Петялар ауыл балаларына бейтаныс уакигаларга 
араласып, беймэл1м icneH шугылданып, окулыктыц аппа- 
ратын TinTi ауырлатып ж1беред1. Окулык о куга кемектесу1 
шарт. Ал бул окульщтар, KepiciHme, о куга кедергл тудырады. 
Республикалык баспасез аркылы т1л1м1зде орныгып жаткан 
жаца атаулар, тусшжтер мен угымдар, терминдер мен катего- 
риялар мектеп окулыктарына юру жолында киын киялар мен
329

тайганак асулар мол секшдт Ал жалац аударма ютаптарга бой 
уру - ютщ оцай жагын машык етуден туындаса керек.
Окулыктарды жалац аударма туршде усы нуга не мэжбур 
етед1, неге муктажбыз? Канатын жаца жайган еркешм1зге бш м
беруде тартыншактык жасайтынымызга не себеп? Менщше, 
бул сурактарга басты жауап: жогарыда айттьщ, i CTi ц оцайына 
жуг1рушшк. F алымныц барлык салаларынан (химия, биология, 
математика, физика жэне т. б.) орысша окулыктарды непз ете 
отырып, тел казакша окулыктар жасайтын кемелджке жетпк. 
Жеткшшеки тэрбиелеу, баулу, бш м беру - букшхальщтык, 
мемлекетик ic. Одан аяну - кылмыс.
Окульщтагы олкылыктар тел казак тш нде шыгатын 
ютаптарга да тэн. Сондай ютаптардыц 6ipi - казак эдебиет! 
окулыгы. Эдебиет окулыгы - барлык окушылар упин ортак 
игшк. Мектеп табалдырыгын аттаганныц барлыгына хат таны- 
татын “Элшпенщ” езш ана т\т мен эдебиет окулыгы деп тану 
кажет. Мектептеп пэндер тогысында саяси-элеуметтш мацызы 
мен адамды мэдени салауатпен юсшпске баулуда эдебиеттщ 
ал атын орны ерекше.
Эдебиет окушыны айналадагы эстетикалык шындьщтын 
сэн1 мен мэнше, Teri мен есу жолына назарын аудартып, 
адамгершшк пен 1зг1л1кке баулитын мектеп реформасындагы 
б1рден 
6 i p
пэн болгандыктан ол пэннщ окулыгыныц ойдагыдай 
ереге жетуше бук1л элеумет болып атсалыскан дурыс. Жа- 
зушылар мен мамандардыц еткен жылы казакстан Жазушы- 
лар одагында бас косуы арнайы осы зэру мэселе - эдебиет 
пэншщ окулыгы туралы болуы мектепке деген камкорльщтын 
элеуметтлк сипатыныц 
K e p i H i c i .
Эдебиет - енер туындысы, сез eHepi. Онер i n i ^ e r i кордалы 
ой айтылатын, адамзат тарихы мен мэдениетлне бойлап юрет1н, 
угым мен образ аркылы жаца тушн тастайтын саласы. Мэдениет 
эдебиетте кордаланган тулгалы бейне мен тущымды п т р г е ай- 
налады да, ез1 де мэдениеттщ тасы болып каланады. Эдебиет -
улт мэдениетшщ айнасы. Эдебиет окулыгы галереяныц 
кабыргасына койылган сез зергерлершщ портреттерш шетш 
1
^урмет тактасы емес.
330

Осындай келел1 принципи, ащы да болса тушщц сезд1 б1рден 
ашып алган ы мыз мэселе тушншегш тар кату ымызга сеп. ¥лттын 
эдебп тарихы белек, эдебиет окулыгы белек. Эдебиет окулыгы 
окушыныц жас кабшетше сэйкестенген жэне сол кабшетш, ой 
epiciH шыцдап, аша тусетш, жеке басыныц мэдени тулгасын 
толыстыра отырып, танымдык, кезкарастык, моральдык, 
эстетикалык зерде тургысынан арнайы жасалган улттык 
эдебпетиц мазмундама болеп. Мацызына орай оган койылатын 
талап жуг1 де жещлденедт Эдебиет оку куралын эдебиет тари­
хы куралына айналдыру (каз1рде солай) жен емес. Екеушщ алга 
койган максаттары ею баска. Эдебиет тарихы ушш эдебиет -
пэн, окулык ушш эдебиет - дуниеш рухани игерудщ куралы, 
улт мэдениетшщ екпп, елппс1, айнасы. Окулыкка юмд1 юрпзу 
женшде накты рецепт беруге болмайды. Ол - мамандардыц ici. 
Тек кулаккагыс айтар ой бар. Окулык тур, эдебиет1м1здщ тари- 
хына юрмей журген тулгалар кеп: мунан 1250 жыл бурын ем1р 
сурген Култегшнен (И. Стеблева) басталып, Кубатегш (“Ал­
тын топшы”), 1^. Яссауи, Ж. Баласагуни, М. 1^ашгарилармен 
жалгасатын эзиз ешмдер бар. 1^азбаласак шыга бередт Б1рак 
булардыц 6ipi кол бастаушы кесем, eKiHinici акын, yiniHinici 
дэурпп, галым. Эдебиет тарихы - улт мэдениетшщ тыны- 
сы деген тужырым осыдан шыгады. Эдебиет окытудыц тупю 
максаты - орнекп сез куу емес, еркешм1зд1 ерел1 улттык 
мэдени улгще баулу.
Оюшшке 
орай 
халык 
мэдениетшщ 
жаксылыгынан 
жамандык жагын, барын емес, жогын жаксырак таныдьщ. Ол 
да дурыс шыгар. Акыл деген нщ esi барды жоктан, жаксылыкты 
жамандыктан ажырата бшу. ¥лттык мэдениетлмгзге сыншыл 
да жасампаз коммуниста кезкарастыц нег1зшде кез1м1зге 
жабыскан кек еттен арылдык, кез1м1зд1 аштык.
Эдебиет окулыгы улттык мэдениеттщ мектеп упин арнайы 
ьщшамдалып жазылган эдебиеттж педагогикалык энцикло- 
педиясы ретшде жазылуы Tnic. Бул - автордыц талкыга са- 
лар 

жүктеу/скачать 5.74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: