Древние культы и традиционная культура казахского народа

мшез, карсыласына айбат шегу байкалмайды. Сара озш жегщей 
жеп журген эйелдщ муцын, езегш ертеп турган шерменде 
шерд1 азап-запырацды жецш кекесшмен какпакайлап, майда, 
мэдениети тшмен жетюзе бшген. Осындай сырмшез улпмен 
улт казынасын байыткан кызыныц мурасын халкы эл1 де жа- 
дында сактауда. Мунан бшк кастер бола ма?!
Kasipri айтыста да осы улттык улпш бетке устаган парыз. 
Жлпт атаулы эйел перзентше лэшм улагаттылык корсетш, ай­
тыс тартыстыц озшде агаттык ж1бермей, 1зетилпс, нбалык жол- 
дан жацылмаган айтыс мэдениетшщ шарты Б1ржан Сарамен 
шендесш жатып, карындасыныц сулу келбетше орел1 онерше 
суйсшушен тартады.
Жарайды, жаным Сара, осы созщ,
Тастулек турымтайдай ею козщ...
1Шркш-ай, мундай жуйрж туармысыц,
Сойлейсщ алтындай к;ып создщ жезш...
Б1ржан кайтсем де жецешн деп 03i бшкке шыгып, Сараны 
кушгше тастамайды, карсыласын табаламай-ак, кайта кыздын 
асыл касиеттерш тгзш, журт алдында жария етедт Казак созшщ 
не 6ip шжу-маржанын халык казынасынан Kocin алып, алтын- 
мен аптап, кумюпен куптеп, сол казынаныц кара казанына 
кайта тогедг
К^ылайын коп узатпай созд1 к;ыск;а, 
влецге жан кормед1м мунан уста...
Шынымен бапты куш дуга салса,
1леспес ак;ын турган, уттткан кус та!
Мше, бул нускадан кызбен айтыска тускен Баянгалп, Конысбай, 
CepiK 
Муктаров. Аяздар улп Тутарлык, тэрбпе аларлык магына 
молшылык. Кыз бен ж т т айтысы - жецш-желш деп карап, ай­
тысты кубыжыктар сайысына айналдырганныц еш жош жок. 
Ойткеш, Ka3ipri айтыс есю айтыстыц “от басы, ошак касы” 
проблемасынан ада. Айтысты улкен аудитория еншшейдт Ай­
тыс такырыбын “кой сою” мэселесше 
Tipey 
мешкейлштен 
ropi 
моральдык эбестжке ойысады, “есю акынша мал ушш турмын
344

зарлап” деген Абай еынына ш недт Мше осыган орай талантты 
болып козге тускен кейб1р айтыекер ж тттердщ кызга айткан 
оспактар тгзбепн улп тутарлык еалауат деп айта алмаймыз. 
Олардыц карымтасы уак-туйектерден тузш п, 
Ko6i 
субъективны 
жеке бас аясынан шыга алмады, карсыласын кар ал ау мен ба­
стап, айтысушы кызды да осыган жетеледг
Кыз ж ттк е: “Сен келшшегщщ ертш экелшсщ”, яки 
KepiciHine: “Ал сен куйеущщ бала бактырып кетшсщ”, немесе 
“сенщ куйеущ кызганшак” т. б. создер айтыс кезшде жш ай- 
тылып жургенш “Казак эдебиеп” газет!не айтыс акыны Кокен 
Шэкеев сынап жазады. Акынныц niKipi дурыс:
Айтысты онер, элеуметик куш ретшде тану, оныц автор- 
ларына таглым-тэрбпелпс мэш мол урдштерд1 бетке устауды 
жуктейд1 дедж. Айтыс - когамдык жанды кубылыс, ай­
тыс барысында адамдар белгш 6ip катынастар жуйесше 
туседт Айтыс онер тулеп ретшде адамдардыц сез1мдпс па- 
расаты мен акыл-ойына, ар-ожданына тпселей эсер етедт 
Олардыц жан жуйесше адамгершшк салауаттарды панала- 
тады, тазалык пен молд1р сез1мге кенелтедт Ол адамды ру­
хани сшкшштерге Tycipin, зейщщ-зерделпс жацгырыстарга 
жетелейд1, адамныц эстетикалык айызын кандырады. Суырып- 
салмалык, творчестволык твгш стщ тыцдаушыныц коз алдын- 
да 
OTyi 
айтыстыц эмоцпялык куатын онан эрмен зорайтып, 
аскактатып ж1бередт Осы мэселе айтыс акындарымен катар ай­
тысты уйымдастырушылардыц да алдына алымды мшдеттер 
кояды. Айтыс мэдениетш котеруде, оныц пдеялык-эстетпкалык 
децгешн алдын ала жоспарлай алмаганмен 
6ip 
катар шаралар 
аркылы айтыска nri ыкпал жасау - реалды мумкшдпс. Есенкул 
мен Тулюбектщ, Конысбай мен Эспяныц, Тшеумурат пен 
Самбайдыц, Токтархан мен Муканныц, 
CepiK 
пен Нпятолланын 
айтыстары 1ргел1 элеуметик рухани урдштерд1 бетке устады 
деп кабылдауга то лык неггз бар. Бул айтыс акындарыныц талап- 
тарына да, осы акындарды дурыс сурыптап, парлап, косактауга 
да байланысты. Айтыскерлерд1 дурыс жуптай алмау айтыс ты- 
нысын тумшалап, олардыц творчестволык оресш аркандап тас- 
таумен б1рдей.
345

Айтыска жштелу барысында таг дыр таразысы айтулы ай­
тыс акыны, алкалы топ алдынан сан 
©Tin, 
суршбей келе жаткан 
Калиханды озшщ кенже кызымен замандас Жумаш Оспанбе- 
ковамен таласка тушрген. 
KopiHic 
сырт козте оташ. Ал от ауыз, 
орак тшд1 акын, 
6ipaK 
алды-артын ул мен кыз каумалатан эке -
Кал и хан ушш ше? Осы жэйттен тайсактатан акындар оздершщ 
менппк оресшен де, тыцдаушылар удесшен де шыта алмады.
Кокпекп ж1бек ennci 
ocipreH 
ел,
GcipiH 
аягын кец косшген ел.
Таулы Алтай, Орта Азия, Монголия,
Бэрше атак;-дацк;ы естшген ел, -
детен Калиханныц мына созше Жумаш:
Бшмеймш к\мд\ юмнщ ж1б1ткенш,
Бул Семей ж1бермепп жктгтерш.
Б1те алмай эт кунге жаткан шыгар,
К^ылшьщтап ак; ешкшщ тубптерш, -
деп айтканы москал тарткан аганы катты кынжылтты. Бул 
жерде Калихан “кыз ж1б1тер” ж1гггик мшез корсетемш деп 
дэу1рлеу1, эрпне, комедпяга уласар едт Тэж1рибел1 акын агалык 
мшез KOpceTin, айтыстыц неггзгл арнасын буруга мэжбур болды.
Айтыскерлер оз тецш 1здейдт Бул - зацды кубылыс. Мэселен 
Есенкул осы айтыста:
1лияс жырлап откен шешен тшмен,
Ауылыц кулпырып тур неше турмен,
Эттец-ай ауылыцда жок-ак екен,
Акын к;ыз айтысатын Есенкулмен, -
деп Тулюбеки тыксырады. Жогарыда келпршген узшдще 
Жумаш та агасы Кал иханга осыны айтып, арыз артады. BipaK 
штщ юлтл уйымдастырушы азаматтарда, мундай келецс1зд1кке 
алдагы уакыттарда жол бермеу айтыстыц дамуына коскан улес 
деп багалаган дурыс. Э с ш акындарды белгпп 6ip жуйел1 топка 
болш, айтысу жанрларын саралайтын да уакыт жети. Айтыс 
акындарын сурыптаудыц б1рден-б1р жолы олпмппялык жуйе 
ме деген де ой келедг Айтыс мэденпетш кемелге келтлретш
346

жэйт: дурыс саралап парлай бшу. Муныц улттык парасатпен 
сабактасатын да жерлер1 бар.
Казакы кастер л жтщ калткысыздыгы кепке аян. Казак адам 
сыйлаута келтенде алдына жан салмайды. Халкымыздыц 
“ci3” 
бен 
“6i3i” 
коммуниста моральмен б1ртутас. Дэстурл1 
адамгершшк нормаларымыз адамныц улкеш мен 
KiniiciH, 
Телегеш мен Сансызбайын танып 
6uiin, 6ipiHe 6ipi 
жол 
6epiii, 
сыйласуынан, 
кошамет-курметшен 
танбайды. 
Kiinipemn 
сейлесу - жалпы казакы сукбат шарты. 0зш юппрейип 
сейлесупп адамын бшктете, кур мет тута мэмлелесу бшк 
мэдениеттшж нышаны. Кызу айтыс устшде бул шарт тугелдей 
айтканнан шыта калмауы тажап емес, 
6ipaK 
классикалык ай­
тыс улгшершде кейб1р акындар айтыста кпшрешп отырып-ак, 
карсы отыртанын канжыталап кетш отырган.
Айтыс 
устшде 
айтыскердщ 
моральдык, 
нормадан 
жацылысуы байкалмай калмайды. 0бестпси тыцдаушы кулагы 
калт ж1бермейд1, ейткеш енер кыз метл енеге - адамды “мендей 
бола бш” деп шакыру. Атакты Кемшрбай Шежеден осындай 
“с1з” салауатынан жацылганы ушш жецшш калган. Шеже:
Жасынан ага сыйлап кормей оскен,
Бейбастак калай сейлейд1 мына антурган!
Жаксыльщ 1згшктен тук бшмейсщ,
Жанымнан кеуделемей тур кет эрман, -
деп арындайды Шеже езшен жасы кем, 
6ipaK 
пнабаттылыктан 
агаттык ж1берш алган Кемшрбай акынга. Кемшрбай да кателпш 
мойындап, 
ipuinc 
корсете бшедт Бггпес дауга калган ын сезе 
койып:
Келш ем бул жиынга октемделш,
Журуий ем ку сокырдан секемделш,
Багасы жок сокырмен айтысам деп,
Жыгылдым торт аягым коктен келш.
Кемшрбай жыгылса да тшш кезеп турганы - Шежеш жез- 
де деп калжыцмен кармаганы. Б1з бул жолдардан шынайы енер 
тарландарына тэн пбалыкты ацгарамыз.
347

Тагы да 6ip мораль дык-адамгершшк ой елегшен отюзш 
алатын жэйт - айтыстыц басы. Ею адам айтысута бел байлап, 
ал калы топ алдына тустл делш. Айтысты юм бастау керек? 
Шахмат пен дойбы ойынында ак бастайды. Сондыктан ак жак 
шпелешстщ авторы болып отырады. Айтыс та кудды сондай. 
Айтысты юм бастаса сол карсыластыц коржынына тас тастап, 
жауабын багдарлап, упайын арттырып отырады да, eKiHinici жа- 
уап, карымта кайыртыштык сипатта турады.
Дэстурл1 айтыстарда айтысты оз1 1зденш келтен адам 
бастатан. Шоже мен Орынбай айтысында - Орынбай, Б1ржан- 
Сарада, - Б1ржан, Шоже мен Кемшрбайда - Кемшрбай, Тубек 
пен Тезек айтысында - Тубек. Дэстурл1 казак айтысы мен 
Kasipri кезец, айтысы мазмун жагынан да, форма жагынан доп 
тусе бермейдт Kasipri айтыстыц ресми жэне пдеологпялык 
жагы басым. Дэстурл1 казак айтысы кез келген жерде оте бер­
ген болса, Kasipri айтыс партия мен мемлекет камкорлыгында, 
ipi элеумети рухани урдш ретшде мемлекетик мекемелер та- 
рапынан уйымдаскан жолмен калыц ел тогыскан мэдени 
ортальщтарда, театр мен сарайларда отш жур. Айтыстын 
улгш к - адамгершшк салпкалыгын шымырлай тусу нпетпен 
айтыс бастауды жасы улкенге, не жершщ шалгайлыгына орай 
берсе дейм1з. 1^ыз баласына “сен” демей откен халык дэстурш 
бетке устап кызга берген жон. Халык онерш корсете отырып, 
халык санасын уялаган орел1 адамгершшк касиеттерд1 коса та- 
нытып отырган абзал. Осы айтыста кыз бен ж\г\т отыра калганда 
соз бастау жагы дэй1м ж\г\т жагында болганы огаш-ак.
Би1к бипоздык казактыц дэстурл1 онер1не жараса калатын 
каркара. Kasipri жас талапкерлер уш1н казак айтысыныц ал­
тын корында улгл тутарлык нускалар мол. Жастар олардын 
айтыс тэсшдер1 мен жолдарын пгерумен катар, олардыц улгл 
боларлык, мэдени салауаттарын коса игергеш жон.
Айтыс акындарын беттестлруде кеткен олкылык, олардын 
6ip-6ipiHeH 
орынсыз каймыгуына, кымсынуына экел1н согады. 
Алкалы жпында оз1нен ек1-уш мушел улкен адамныц бетшен 
алып жату, шекелесу, элде озшщ баласындай адамга юнэрат 
тарту - i sr^iK, ибалык сана уш1н орны толмас олкылык. Бул
348

туста ежелп “тец тещмен, тезек кабымен” деген аталы сездщ 
атаны - Жнренше мен Карашаш бэйбппеден калган бул 
принципт! айтыс акындарын сурыптау мен жштеу барысында 
катты сактаган жен. Айтыс салауат таласы.
Айтыс мэдениет1 тузшетш тагы 6ip жэйт - такырыптык 
дэйекилпс. Кузаган такырыпты тугюпей жатып, баскатакырыпка 
сеюру, белгпп мерз1м шинде айтылатын ойды ербйе алмау, ай­
тыс аумагынан шыгып кету айтыскердщ осалдыгын бай каты п. 
упайын кемпуге экелш согады. Бутан байланысты айтыстын 
жанр дэйекилптн сактауды осы айтыс ка тускен Беркенова 
0сня ез карсыласы Конысбай Эбшевке айткан ескертпеш орын- 
ды болды. Дэстурл1 кыз бен жш т айтыс такырыбынан ауыткып 
кеткен Конысбайды Эсня жанрлык нактылыкка шакырып, те- 
жеп отырды. Айтыс такырыбынан ауытку упай кемдшкке 
соктыратынын айтыскер алдын ала бшгеш дурыс. Сондьщтан 
айтыс ппше эн-куй араластыру сайыс ауылын шынайы айтыс- 
тан алыстатып ж1бередт
Эрине, эр енер нускауларына уксас айтыс тирадаларында 
кыска ете ыкшам 
Kipicneci, 
толтауы, езш журтка танытатын 
аман-сэлем1 болуы тшс. Бул - белек, 6ipaK кейб1р акындардын 
езiH таныстыру толтауы тым узак болып отырды. Дэстурл1 
айтыс елещнде эпос, термелердепдей узак 
Kipicne, 
толтау 
болматан. Акындар тускен жерден айтысты кыздырып ж1беру 
жатын ойластыртан. Мэселен, Б1ржан салтан жерден:
Осы ма бул Матайдыц булбул кусы?
Кеп 1здеп бугш таптык жазы-кысы.
Эуел1 казакшалап керюелпс,
Жаркыным, 6epipex кел, жасыц кпш,-
деп Сарата 
Tnice 
сейлейдт Айтыс “э” дегеннен лирикальщ- 
драмалык сипатка бет алады. Осы жерден-ак айтыстыц эдеби 
тагдыры белец бередт Б1ржан ойын дэл тусшген Сара айтыстыц 
бул сипатын аспандатып ж1бередг
Делбелпл емес пе Б1ржан салдыц?!
KiciciH жецетугын жаца тапты-ак.
349

Талпынган жас баланыц бшегшдей 
Сендейге устатпаймын колымды аппак.
С ейтт, екi сацлактыц салауат шендесу1 барысында ай­
тыс сахналык ойын Typi не айналады, ею артистщ театрына 
уласады. Б1ржан мен Сараныц 
6ipiH-6ipi 
кад1рлеу-кастерлеуг 
сез тосып, 
6ipiH-6ipi 
ернектл сез шыгатындай ш к арта бшушде. 
Мундай эрекет айтысты белгш 
6ip 
такырыптык дэйектшктен 
ауыткытып алмау упин кажет. Бул 
Kasipri 
жас акындар енете 
тутатын улп.
Айтыстыц эдебп-эстетпкальщ децгеш, айтыскердщ шама- 
шаркы “э” детеннен-ак байкалып кал ад ы. Сондьщтан жаксы сез 
ернеп каулап жаткан айтысты узш тастау тек эбестпс кана емес, 
улт казынасына кол сутумен пара-пар. Айтыскерлерге мундай 
киянат айтыс уйымдастырушылар жагынан болтаны ретшздпс 
едт Мацгыстаудан келген Тшеумурат пен гурьевтпс Сембай 
аксакалдыц сез сайысы соцгы кездеп ipi айтыстар катарына жа- 
тары сезс1з. Амал не, уакыт межесше шектелген акындар кызып 
барып, сез 
epHeri 
ещц айтыла бастаганда токтауга мэжбур болды.
Мундайда нашарларыныц алдын бегеп, оныц уакытын есе- 
леп, тамашаларына 6epin отырган дурыс. Кайткен кунде де 
жюри колында белгш уакыт коры болганы дурыс па дейм1з. 
Ол бул уакытты айтыстыц кайта айналып, келмейтш кызыкты 
улплерше ел кур метл, TinTi жулде туршде берш, уакыт 
косылганын жария туршде (бул да жулде нщ 6ip Typi) айтып 
отырганы абзал сеюлдт
Айтыс барысында туган елец баршамыздыц игшпмгз. 
Карсыласынан каймыгып, кекейдеп сезд1 айтпай калуга бол- 
майды. Айтысушылардыц ею жагы да халык енерш туындату- 
шылар. Сондыктан елещц шыгару устшде жалтацдау, “кецшге 
карау”, аяну, кымсыну жарык керешн деп турган дунпеш жа- 
сытып, енерден ауылын алыстатып ж1бередт Айтыстыц тупю 
элеуметтж нысанасы 6ip акынды 6ip акынныц жещп, жецшу1мен 
шектелмейдт Ол - 6epri айсбергтщ кезге тусетш гана жагы, ал 
асылы-мэденп корымызды озык улплермен байыту, улттык 
мэдени ордамыздыц ецсесш кетере тусу, бурын-соцды бо-
350

лып кермеген жаца рухани п гш к тудыру, адамды ш атты к пен 
рахатка кенелту. Дэстур л1 айтыс ертеде ру мен тайпа арасындаты 
сез шенес болса, каз1рде мемлекет ici, партиямыздыц пдеялык 
каруы на айналды.
Партиямыздыц камкорлыты аркасында кене енер1м1з 
жацтырып, езше бейтаныс жаца дуниете, жаца урпакка жол сал- 
ды, жацтыртып кайта туды дедж. Ещц осы кене енерд1 баталауда 
жаца, кепке аян жария белтшер1 мен прпнцпптершщ тууы да 
объективтт Айтыс такырыбыныц актуальдылыты, оныц сая­
си элеуметик мэш, социалиспк жарыс пен мшдеттемелерден 
туындайтын партиямыз бен еюмет1м1здщ, совет халкынын 
алдындаты 
парыз 
бесжылдык жоспарыныц 
орындалуы, 
айтыстыц поэтикальщ-эстетикалык жаты, кыз бен жш т 
айтысыныц лприкалык-философпялык карымы секщц 1ртел1 
мэселелер айтысты баталаудыц eseri болуы шарт. Мше осы 
талаптар орын алтан туста айтыс шынайы э леу метл к-ру хан и 
кубылыска айналады.
Соцты кезде етш журтен айтыстарта дайындык, жасыраты- 
ны жок, азтантай уакыт аясында тана асытыс каркында етедт 
Айтыска жоспар бойынша туседьау детен акындар езара ал- 
масып, карсыластарыныц ауыл-айматын аралайды. Бул эрине, 
жеткшталз екен1 тусшшт1. BipaK жасар амал да шамалы. Не 
icTey керек?
Айтыс жанрыныц элем хальщтарында спрек кездесетш1н 
ескерш, “К^азак эдебиетГ тазеп, “Жулдыз”, “Жалын”, “Б ш м
жэне ецбек” журналдары сырттан журт1з1лет1н айтыс акында­
рыныц рубрикасын ашып, онда айтыс акындарыныц сез талас- 
тарын 2-3 шумак келем1нде журт1з1п отырса нур устше нур. Ма- 
мандар елец курылысын талдап, айтысты баталаудыц жолдарын 
сараласа, мундай рубрика айтыс клубына айналып та кетер едь 
детен де ой бар. Рубрика айтыс акындарыныц басын курайтын, 
6ipiHe-6ipiH таныстыратын енер шыцдайтын сухбаттастык три­
буна icneirec жай болар едт Бул nri icKe казак телевизиясы мен 
радиосы да ат салысканы жен. Айтыс акындарыныц деш талант- 
ты жастар екенш осы айтыс байкатты. Ал бул бетлндегл бурппт1
351

гана, ал суцгыла таланттардыц каулаган кальщ туы халык ара­
сында екеш eni6ip дау тугызбайды. Балаларыныц атына дешн 
уйкаспен тергейтш халык акынга ешкашан кецде болып корген 
жок. Мшдет сол таланттарды тауып, баулып ocipe бшуде.
Айтыс дунпеж узтк хальщтардыц б1рл1-жарымында тана 
кездесетш сирек те казыналы онер. Шындыкка жугшсек каз1рде 
онердщ полемикалык, ашыктан ашык тартыска непзделген са- 
лалары шыркау бшкке орлетен шак. Спорттыц кейб1р сала­
сы онерте айналып, онердщ кейб1р жанрларынан корермендер 
шеттеп жансуйерлерш спорт тартып отырган кезец.
Спорт пен айтыс пошымы жагынан агайындас. Олар- 
ды жакындастыратын сайыстык касиетт Айтыс акындарын 
сурыптауга спортта колданып журген мол тэж1рпбеш колдану 
керек. Сонда гана айтыс акындарыныц дэреже-децгешн 
аньщтауга 
болады. 
Спорттагыдай 
айтыс 
шыгармасын, 
6ipiHe-6ipi карсы отырган ею адам гана шыгармайды. Оган 
корермендер мен еступп кулактыц да катысы бар. Айтысу- 
шылар оз басыныц камы емес, жалпы топ ушш шыгарады. Ал 
тыцдаушы жампгат тек карап отырушы гана емес, оз1не унаган 
жакты демеуш1 де, унамаган жагын жерлеупп. Сондыктан соцгы 
айтыс откен М. Эуезов атындагы театр уш корермендер уш1н 
жаксы жай болды. Театр акустикасы тыцдаушылардыц: “Эуп!” 
“Жарайсыц!” деген коптщ кошаметтж дауысына ун косып зо- 
райтып, о л реплпкага ерекше бояу косып отырды. Бул реплика 
залдыц тынысы, айтыстыц табиги cepiri. Айтыстыц театрлык- 
корерменд1к эстетикалык мэн1н1ц 
opicTeyiHe 
байланысты жеке 
айтыс мекен-жайын салуды ойлаган да дурыс. Айтыс онершщ 
тек СССР хальщтарында гана емес, элемдж эдеби кещспгшде 
сирек кездесетш казына, улттык мемлекетик мактаныш, тарихи 
этнографиялык ерекшелж екенш естен шыгармау керек.
1^олда 
бар 
мумюншшктер1м1зд1 
пайдаланып, 
ай­
тыс тощрегшдег1 шогырланган тубегейл1 мэселелердщ 
шешуш тауып, осы онер1м1зд1 енш1м1зге кайта косу кезек 
кутирмейтш м1ндет. Кош журе тузелед1 дейд1 халык. Б1здщ 
айтып отырганымыз сын емес, умыт болып кетш, кайта 
тулеген ерен онер1м1здщ даму жолына тоскауыл бола ма де­
352

ген кенкнр элеуметтпс, творчестволык жэне упымдастыру 
жэйттерш соз етш, коптщ есше салу, тол онер1м1здщ орбуше 
дэнекер 1здеу едт

жүктеу/скачать 5.74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: