Дуйсенбекова Асем Алматовна
жүктеу/скачать 27.43 Kb.
|
| Апталар мен артына ай қалдырып
Сен де қара өзіңе айна алдырып… (Қ.Мырзалиев). Ондай кезде айналады күн жылға, Аю ма анау келе жатқан құнжыңдап? Әрбір түбір — түбір емес – құбыжық, Әрбір бұтақ – бұтақ емес – бір жұмбақ. (Қ.Мырзалиев). Мереке – көк тоғайда, өлең –бізде, Мен оған келем жазда, келем күзде. (Қ.Мырзалиев). Осы мысалдағы «апта — ай», «күн — жыл», «жаз — күз» сөздері бір-біріне қарама-қарсылық реңкте қолданылған. «Апта, күн» сөздері тез, жақын сөздерінің орнын басса, «ай, жыл» ұзақ, алыс сөзінің баламасы болады. Әрине, мұндай ауыстырулар қолданысқа ерекше реңк үстеп, оқырманның рухани қажеттілігін өтейді. Белгілі бір субъектінің іс-әрекетіндегі нәтиже қорытындысы бірінде жағымды, екіншісінде жағымсыз белгіге ие болып, контекстік антонимдерді қалыптастырады. Жазылып кәрі дене құрысқаны, Жадырап атады ылғи ырыс таңы. Көбелек болғың келіп кетер еді, Көрмесең қара шаруа құмырсқаны (Қ.Мырзалиев). Мысалдағы «көбелек, құмырсқа» сөздері астарлы салыстыру нәтижесінде бірі «жалқау, жеңілдікті сүйетін адам» сөзінің орнын басса, бірі «еңбекқор адам» сөзінің орнындағы қолданыстар. Осындай антонимдердің жасалуына «қыран-қарға» сөздері де қолданылады. Ақын жүрек жандармен дос болайын, Қырандарға қызығып өскен едім, Қарғалардың тобына қоспа, ағайын (Ғ.Жайлыбай). Кейбір заттардың бойындағы сапалық өзгерістер, көлеміндегі айырмашылықтар контекст аясында қайшы мәндес жұптарды қалыптастыруға негіз болады. Осындай сөздердің орнын «алтын, күміс, жез» немесе «тура, көлденең» сөздері толықтыратынын аңғардық. Бәрі қонақ: тура да, көлденең де, Ұзақ жолда шалдыққан, шөлдеген де… (Қ.Мырзалиев). Адамның жас шағындағы мінезі мен балалық шағындағы мінезі астарлы салыстырылып, «дана-бала» антонимдік жұптарымен берілген. Мұндағы «дана» сөзі ақылды, «бала» сөзі аңқау сөздерінің орнын басқан. Айтқан кезде сөзін айтып дананың, Алданғанда алданушы ең баладай… (Қ.Мырзалиев). Контекстік синонимдер сияқты контекстік антонимдер де ауыспалы мағынаның ішкі тәсілдері арқылы жасалады. Яғни тура мағыналы сөздің орнын ауыспалы мағыналы сөздер ауыстырып, антонимдерді сандық, сапалық жақтан кеңейте түседі. Мақсатсыздың қашаннан құйын алды, Екі бөлек тұрағы тиын, ардың — Мен өмірге ғашықпын — дейді біреу, Сәл тергесең аузына құйылар құм (Ғ.Жайлыбай). Талданған мысалда «тиын-ар» антонимдік жұптары қалыпты қолданыстағы арлы-арсыз сөздерімен мағыналас болады. Астарлы метафоралық қолданыстардың әсерінен жасалған антонимдерді төмендегі «тікенек-гүлім» жұптарынан аңғарамыз. Ішкі ниеті жаман адам, жауыздық «тікенек» сөзімен астарласса, нәзік, жүрегі ақ адам «гүл» сөзіне теңестірілген. Арманым өзің үшін мен, Алысып талай батты күн. Тікенектердің ішінен, Табатын менің ақ гүлім (Қ.Мырзалиев). Дәл осындай сападағы контекстік антонимдерге «бұлт-жұлдыз» варианттарын жатқызуға болады. Арманым өзің үшін мен, Аяусыз кесем тілді ұзын. Тал түсте бұлттың ішінен, Табатын менің жұлдызым (Қ.Мырзалиев) - антонимдерді салыстыру барысында, бұл қолданыстардың контекст аясында жасалуы кеңіп, стилистикалық бояуымен ерекшеленетін қарама-қайшы жұптардың пайда болатынын аңғардық. Фразеологизмдер: Жалпы тіл білімі, жүктеу/скачать 27.43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|