Düzelmek аванланса кай- İyileşip gitmek аванланса пăр- İyileşmek, iyi olmak, düzelmek аванланни

Çuvaş Türkçesi, X. yüzyılda İdil Bulgarları döneminde şekillenmeye başlayan ve XV. yüzyılda günümüzdeki Çuvaş topraklarında oluşumunu tamamlamış Çuvaş Türklerinin dilidir. Çuvaş Türkçesi üzerine yapılan çalışmalarda elde edilen sonuç ÇT’nin İdil-Bulgar Türkçesinin bir devamı ve Ana Bulgarcanın günümüzdeki tek temsilcisi olduğu yönündedir.¹⁴

Çuvaş Türkçesi, Türk dilinin Bulgar ve Hazar Türkçelerinin de girdiği Bulgar grubuna girmektedir.

2. 1. Çuvaş Türkçesinin Genel Ses Özellikleri¹⁵

1. Genel Türkçe “z” ÇT’de “r”’dir: GT tokuz (dokuz) > ÇT тăxxăp (twxxwr), GT öküz > ÇT вăкăp (vwкwr)vb.

2. Genel Türkçe “ş” sesi ÇT’de “l”dir: GT yaş (yıl, yaş) > ÇT çул (şśul), GT taş (taş) > ÇT чул (çul) vb.

3. Genel Türkçe “ş” sesine karşılık olarak bazı kelimelerde ön damaksıl “şś” sesi bulunmaktadır. GT baş (baş) > ÇT пуç (puşś), yaşı (parlamak, ışık vermek) > ÇT çёç (şśişś) vb.

4. Genel Türkçe “d” sesi ÇT’de “r”dir. GT udı- (uyumak) > ÇT çывăp (şśıvwr), GT ıd- (göndermek) > ÇT яp (yar) vb.

5. Kelime başındaki “y” sesi “şś”’ye dönüşür. yaruk (günah) > ÇT çылăx (şśılwh), yunuk (un) > ÇT çăнăx (şśınwh) vb.

6. “ç” sesi genellikle ön damaksıl “şś” sesine dönüşmektedir. çeçek (çiçek) > ÇT çeçкe(şśeşśke), ölç- (ölçmek) > ÇT виç- (vişś) vb.

7. “ı, i” sesleri önündeki “s” sesi “ş”ye dönüşür. sinek (sinek) > ÇT шăнa (şwna), sinük (kemik) > ÇT шăмă (şwmw) vb.

8. “ı, i” sesleri önündeki “t” sesi “ç”ye dönüşür. tıl (dil) > ÇT чёлxe (çélhe), yeti (yedi) > ÇT çиччё (şśiççé) vb.

9. Uzun ünlülerden sonra ÇT’de “y” sesi türer. ât (ad, isim) > ÇT ят (yat), âçı- (acımak, ekşimek) > йӳç- (yüşś) vb.

10. Yuvarlak ünlülerden sonra başta “v” sesi türer. on (on) > ÇT вуннă (vunnw), urun (yer) > ÇT выpăн (vırwn), öl- (ölmek) > вил- (vil-) vb.
2.2. Çuvaş Alfabesi:¹⁶

Çağdaş Çuvaş alfabesi 1769 yılında ilk Çuvaşça gramerinin yazılmasıyla başlamış ve 1949 yılında yapılan son değişiklikten sonra, bugünkü şekline kavuşmuştur. Çağdaş Çuvaş alfabesinin tarihini kısaca şu şekilde göstermek mümkündür:

1769 yılında yazılan ilk Çuvaşça gramer olan “Coчинeния, Пpинaдлeжaщиe к Гpaммaтикe Чувaшcкoгo Языкa” adlı eserde Çuvaş Türkçesi, Rus alfabesinden alınan 31 harfle (A, Б, В, Г, Д, E, Ж, З, И, İ, К, Л, М, Н, O, П, P, C, Т, У, X, Ч, Ш, Ь, Ы, Ъ, ЯТЬ, Й, Э, Ю, Я) ilk defa yazıya geçirilmiştir.

Bunun dışında kitapta Latin alfabesinden alınan “g” sesi de kullanılmıştır.

1832 yılında C. Elpid’in hazırladığı alfabede kullanılan harfler şunlardır:

“ A, Б, Г, ГГ, Д, E, Ж, З, И, İ, İÔ, İ^У, К, Л, М, Н, O, П, P, C, Т, У, X, Ч, Ш, Ъ, Ы, ^Ь, Ь^И, Я, Ю, Э ”

1867 yılında N. İ. Zolotinskiy’nin hazırladığı “Çuvaş Knege” alfabesiyle, “Cöldalık Knege” adlı takviminde 32 ses kullanılmıştır. Bu eserlerde kullanılan harfler şunlardır:

“ A, В, Э, E, Ы, И, İ, O, Ö, У, ӳ, Ю, Й, Ь, П, Б, C, З, Т, Д, Ш, Ж, К, Г, X, İ, В, P, Л, Н, М, Ч ”

Çağdaş Çuvaş Türkçesi alfabesinin oluşturulması için en büyük katkıyı sağlayanlardan birisi de İ. Y. Yakovlev’tir. Yakovlev’in hazırladığı alfabe, günümüz Çuvaş alfabesinin temelini oluşturmaktadır. Yakovlev alfabesinin ilk varyantında, 47 harf kullanmıştır:

“ A, Б, Б’, В, В’, Г, Г’, FF, F’F’, Д, Д’, Д”, E, Ж, Ж’, З, З’, И, Й, К, К’, Л, Л’, М, М’, Н, Н’, O, П, П’, P, P’, C, C’, Т, Т’, Т”, У, ӳ, Ф, X, X’, Ш, Ш’, Ъ, Ь, Ы ”

Yakovlev alfabesinin 1872 yılında hazırlanan ikinci varyantında, 27 harf bulunmaktadır.

“ A, П, В, К, Т, Т’, Ћ, E, Ш, C, Ç, И, J, Л, Љ, М, Н, Њ, O, P, У, ӳ, Ф, X, Ъ, Ь, Ы ”

1873 yılında, Yakovlev alfabesinde tekrar bazı değişiklikler yapılmıştır. Alfabedeki harf sayısı, 25’e düşmüştür.

“ A, Ă, У, Ы, E, Ё, ӳ, И, Й, Л, Љ, М, Н, Њ, P, C, Ç, Ш, В, К, X, П, Т, T, Ť, Ћ ”

Yakovlev’in hazırladığı Çuvaş Türkçesi alfabesi, 1873 yılındaki son değişiklikten sonra 60 yıl herhangi bir değişiklik yapılmadan kullanılmıştır. Sovyetler Birliği döneminde yapılan aşağıdaki değişikliklerin ardından, Çuvaş Türkçesi alfabesi günümüzde şekline ulaşmıştır:

1923’te alfabeye “O” harfi eklenmiştir.

1926’da alfabeye “Ф” harfi eklenmiştir.

1933’te alfabeye “Б, Г, Д, Ж, З, Ц” harfleri; “Ћ” harfi yerine “Ч” harfi eklenmiştir.

1938’de alfabeye “Э, Ю, Я, Щ, Ъ, Ь” harfleri eklenmiş ve alfabeden “Љ, Њ, Ť” harfleri çıkarılmıştır.

1949’da alfabeye “Ë” harfi eklenmiştir.

1949 yılındaki bu son değişiklikten sonra günümüzde de kullanılmaya devam eden 37 harfli alfabeye ulaşılmıştır. Günümüz ÇT’nin alfabesi, şu harflerden oluşmaktadır.

“Aa, Ăă, Бб, Вв, Гг, Дд, Ee, Ëë, Ёё, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Oo, Пп, Pp, Cc, Çç, Тт, Уу, ӳӳ, Фф, Xx, Цц, Чч, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя”

Çuvaş Türkçesi “anatri” (aşağı) ve “viryal” (yukarı) olmak üzere iki temel ağza ayrılmaktadır. Çuvaş edebi dili, Anatri ağzı üzerine kurulmuştur. Fonetik olarak iki ağız birbirinden farklı özellikler göstermektedir. “Viryal” ağzı “Anatri” ağızları birbirinden ayıran özellikler şunlardır:

1) Edebi dilde ilk hecede bulunan “u” sesi, “viryal” ağzında “o”’dur. VA пор (var) > AA пуp, VA олттă > AA улттă vb.

2) VA’da “ă” ё ünlülerinde yuvarlaklaşma eğilimi vardır. ка°ма°л (keyif), . хă°мă°л (sap), кё°рё°к “kürk”, ё°лё°к (önceden, eskiden) vb. ^

3) ÇT’de VA’daki çoğul eki “–ceм” ve gibi edatı “пeк”, olumsuzluk anlamı veren “мap” edatı ünlü uyumunu hiçbir kelimede bozmaz. Bu eklerin “-caм” ve “пaк” şekilleri de vardır. AA’da bu söz konusu değildir. Ekler “-ceм” ve “пeк” şeklinden ibarettir.

VA ял-сам (köyler) > AA ялceм, VA xулa-caм (şehirler) > AA xулa-ceм, VA aчa-caм (çocuklar) > AA aчa-ceм, VA чул пак (taş gibi) > AA чул пeк, VA caн пaк (senin gibi) > AA caн пeк, VA эc мep> AA эc мap vb.

4) VA’da “yr” birleşmesiyle oluşan “r” yumuşak sesi vardır. VA мыр'ă (fındık, ceviz) > AA мăйăр, VA ыр'ă (at, aygır) > AA ăйăp, кар'ан (sonra) > AA кайран vb.

Çuvaş ağızlarının morfolojik ayrılıklarını şu şekilde göstermek mümkündür:

1) AA’da iyelik 1. ve 2. şahıs ekleri çok kullanılmaktadır. Aynı ekler VA’da hemen hemen hiç kullanılmamaktadır.

2) Yeterlilik fiilinde ve yeterlilik fiilinin olumsuz halinde kullanılan eklerde farklılıklar vardır. AA’da -ай (-ей) -пыраятăп (gidebilirim) / пыраймастăп (gidemem); VA’da -и- пыримастăп. VA’da yeterlilik fiilinin olumlu şekli yoktur.

3) VA’da anlatılan geçmiş zamanın hikâyesi bulunmaktadır; fakat AA’da bulunmamaktadır: “кайсаттам” (gelmiştim)

4) VA’da şimdiki-gelecek zaman 3. şahıs fiilleri şu şekildedir:

Olumlu (-ать, -атё): “каять, каятё” (o gidiyor, çıkıyor. ).

Olumsuz (-маç, -маçтё): каймаç, каймаçтё. (o gitmiyor, çıkmıyor).

AA’da ise şu şekildedir:

Olumlu (-ат): “каят”

Olumsuz (-маc, -маcт): каймас ya da каймаст

5) Soru edatı “-и” VA’da tek şekile sahiptir: пури? (var mı?), каятни (gidiyor musun?), килетни? (geliyor musun?). AA’da ise aynı zamanda “-а (-е)” de kullanılmaktadır: пури, каятна?, килетне? Fakat AA’da bulunmayan soru edatları “ка (ке)” VA’da kullanılmaktadır: Ăçта каянка? (Nereye gidiyorsun?) Вăл сана пёлетике? (Acaba o seni tanıyor mu?)

6) VA’da aнчax edatı yerine AA’da “кăнa” edatının kullanılması yaygındır.

Söz dizimi bakımından iki ağız arasındaki en belirgin farklılık –sa (-se) zarf-fiillerinin kulanımı ile ilgilidir. VA’da –sa (-se) zarf-fiili görülen geçmiş zaman gibi kullanılabilmektedir. эпё кайса (Ben çıktım, gittim), эсё килсе (Sen geldin. вăл пире курса (O bizi gördü. )