Тӛзімділік және оны дамыту әдістері

201 
уақытта бір жұмысты орындаумен анықтайды. Тӛзімділіктің екі: жалпы 
және арнайы түрі бар. Жалпы тӛзімділіктің сипаты-спортшының ұзақ 
уақытқа, жай қарқынды, бұлшық ет топтарының кӛпшілігін қатыстыра 
жұмыс істей алу қабілеттілігі (жүгіру, шаңғы тебу, ескек есу т.с.с.). 
Жалпы тӛзімділіктің физиологиялық негізі - адамның аэробты (тыныс 
алу деңгейін жоғары дамыту және сол деңгейді ұзақ уақыт ұстап тұра 
алу қабілеттілігі) мүмкіндігі. Белгілі әрекетке арналған спорт түріне 
бейімделген тӛзімділікті арнайы тӛзімділік дейміз. Мысалы, палуанның 
арнайы тӛзімділігі, шаңғышының арнайы тӛзімділігі, т.с.с. Арнайы 
тӛзімділіктің: шапшаңдық тӛзімділігі, күш тӛзімділігі, шапшаңдық күш 
тӛзімділігі, статикалық күш тӛзімділігі және аралас тӛзімділік сияқты 
кӛптеген түрлері бар. Жұмысты энергиямен қамтамасыз етуде аэробты, 
анаэробты және аралас (аэробты - анаэробты) деген тӛзімділіктің үш түрі бар. 
Аэробты тӛзімділікті дамытудың амалдары мен әдістері. Аэробты 
тӛзімділіктің физиологиялық негізі, ол оттегін жұмыс күшіне сәйкес 
пайдалану немесе "дем жетімсіздігінің пайда болмауы". Аэробты тӛзімділікті 
дамытқанда үш негізгі міндетті орындаймыз:
1.Тыныс алу деңгейін жоғары дамыту.
2.Сол деңгейді ұзақ уақыт ұстау қабілеттілігін дамыту.
3.Тыныс алу процестерін тез ӛрістетуді жоғары шамаға кӛтеру. 
Қалыпты күшпен ұзақ уақыт орындалған циклді (жүгіру, ескек есу т.б.) және 
ациклді (күрестегі лақтырулар т.б.) жаттығулар, тыныс, жүрек-қан тамыры 
жүйелерінің ӛнімділігін арттырады, аэробты тӛзімділікті дамыту амалдары 
табылады. Аэробты тӛзімділікті дамыту үшін стандартты үздіксіз, интервалды 
күш түсіру, қатаң тәртіп жаттығулары қолданылады. 
Стандартты үздіксіз жаттығулар әдісі. Жаттығуды орындау уақыты 
интервалы 30 минутқа дейін, жүрек соғу жиілігі жұмыс кезінде минутына 150-
170 рет. Осындай жаттығуларды орындау тәртібі жүректің соғу шамасын, 
тыныс алу деңгейін кӛтеруге кӛмектеседі. Бұл әдіс тӛзімділікті дамытудың 
бастапқы кезеңдерінде пайдаланылады. 
Интервалды жаттығу әдісі. Бұл жаттықгыруды жүргізу, жүрек қызметінің 
мүмкіншіліктерін арттыруға бағытталған. Интервалды жаттықтыру кезінде 
жұмыс ұзақтығы 1-ден 3 минутқа дейін, күш түсіру қарқыны минутына 170-
180 рет, тынығу ұзақтығы 45-90 секунд. Жаттығуды орындау ұзақтығы, 
жаттығушының дайындығына байланысты беріледі. 
 
Анаэробты тӛзімділікті дамытудын амалдары мен әдістері. Анаэробты 
тӛзімділікті жаттықтыру анаэробты жағдайдағы жұмысты энергиямен 
қамтамасыз етудің екі негізі – алактатты және лактатты жолмен жұмыс қуаты 
деңгейін кӛтеруге бағытталған. Шегіне дейінгі және шегіне жақын күшпен 
орындалған, циклді немесе ациклді сипаттағы жаттығулар қолданылады. 
Алактаттық тӛзімділікті арттыру үшін ұзақтығы 5-тен 10 секундқа 
дейінгі (мысалы, 30-70 метр жүгіру, т.б.) қатты қарқында орындалатын 
жаттығулар қолданылады. Тынығу аралығы 20-30 минут. Креатинфосфаттың 

202 
қоры бұлшық еттерде ӛте аз, 3-4 әрекетке ғана жетеді, соңынан 7-10 минут 
тынығу қажет. Бір сабақта 4-5 серия орындалады. Қарқыны жұмыс шегі не 85-
95 пайызға жетпей ұзақтығы 20 секундтан 2 минутке дейінгі (мысалы, 200- 
600 метр жүгіру) жаттығуды орындау кезінде лактатты тӛзімділік дамиды. 
Қайталау арасындағы тынығу 20-40 секунд. Тез арада болдыру 
ӛрістейтіндіктен серияда қайталау саны 3-5 реттен аспайды. Орындайтын 
серия саны жаттығушының функционалды дайындығына байланысты 4-тен 
10-ға дейін ауытқиды. Серия арасындағы тынығу 15-20 минут. Анаэробты 
сипаттағы ауырпалықты тиімді пайдалану бұлшық еттегі креатинфосфаттың 
гликогеннің кӛбеюіне, ферментті ауысу белсенділігі, гликолиздің қарқын 
белсенділігі ӛсуіне кӛмектеседі. Анаэробты тӛзімділікті дамыту организмнің 
алу (аэробты) мүмкіншілігіне байланысты. Ол неғұрлым жоғары болса, 
спортшы анаэробты жүктемеден кейін соғұрлым тез қалпына келеді. Дене 
тәрбиесі тәжірибесінде кӛптеген жаттығулар араласқан (аэробты, анаэробты) 
тәртіпте орындалады. Сондықтан да бірінші аэробты, сонан соң анаэробты 
тӛзімділікті дамыту қажет (гликолектикті, сонан соң креатин-фосфаты). 
Сонымен, тӛзімділік дегеніміз қандай да бір іс-әрекетте шаршауға карсы 
тұратын 
қабілет. 
Тӛзімділік 
жүйке 
орталықтарының 
функциялық 
тұрақтылығымен, қорғаушы аппарат пен ішкі органдар қызметінің 
үйлесімімен айқындалады (A.Н.Крестовников). Мектепке дейінгі жаста 
организмнің күш-қуат ресурстары жасқа қарай дамуға жұмсалады, сондықтан 
ӛте ауыр күш түсіру ӛсу процесіне зиянын тигізеді. Баланың бойында жалпы 
тӛзімдіділікті, яғни организмнің негізгі жүйелерінің қызметін арттыратын, 
баяу интенсивті ұзаққа созылған жұмыстағы тӛзімділікті біртіндеп 
қалыптастыру керек. Қызметтің сан алуан түрлері шаршаудың сан алуан 
түрлерін-ой қызметінің, сезіммен байланысты қызметін, эмоция қызметінің, 
дене күші қызметінің шаршауын туғызады. Кез келген қызмет қандай да 
дәрежеде шаршаудың тиісті компоненттерін туғызуы мүмкін, алайда, дене 
тәрбиесі процесінде бұлшық ет қызметімен байланысты дене күшінің 
шаршауы неғұрлым зор маңызға ие. «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту 
бағдарламасында» баяу және бір қалыпты қарқында велосипедпен жүру, жүзу 
жүзеге асырылады. Орындалатын жаттығулардың кӛлемін, интенсивтілігін 
және ұзақтығын әр топта арттыру (жүру, жүгіру, секіру және т.б.), қимыл-
қозғалысты 
ойындарда 
олардың 
ұзақтығын 
арттыру, 
қимылдау 
тапсырмаларын күрделендіру жолымен жалпы тӛзімділікке біртіндеп 
тәрбиелеуді кӛздейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы тӛзімділік 
кӛрсетудегі мүмкіндіктері мол. Балаларда бұл қасиеттің даму деңгейі олардың 
жасына, жынысы мен әзірлік дәрежесіне байланысты.
В.Г.Фроловтың деректеріне қарағанда, жалпы тӛзімділікке тәрбиелеу үшін 
орташа жылдамдықпен жүгіру, асықпай баяу жүгіру, ұзақ уақыт ырғу және 
секіру тиімді болады. Мектеп жасына дейінгі балаларды тӛзімділікке 
тәрбиелеудің негізгі формасы таза ауада жүйелі түрде жаттығу ӛткізу болып 
табылады, оның негізгі мазмұны 2-3 қимыл ойынынан тұрады. Бұл ойындарда 
уақыттың жартысы жүрумен, денені дамытатын жалпы жаттығулармен, 
секірумен және лақтырумен кезектесетін жүгіруге бӛлінеді. Тӛзімділікке 

203 
тәрбиелеу спорттық жаттығулар процесінде (шаңғымен жүру, велосипедпен 
жүру, жүзу) жүзеге асырылады. Ал, бастауыш кластарда тӛзімділікті 
дамытқанда организмнің анаэробты мүмкіншілігіне үлкен талаптар 
қоймайтын, бірқалыпты және ауыспалы қарқында орындалатын жаттығулар 
қолданылады. Олар: ұзақ және қатты қарқында орындалатын қозғалмалы 
ойындар, біртіндеп ұзаратын қашықтыққа жүгіру (300, 500, 700, 1000 м), екі 
километр жүгіру мен жүруді алмастыру, т.с.с. Орта сыныптарда қарқынды 
жүгіруге кӛп маңыз беріледі (200-400 метр). Ақырын және орта қарқында 
жүруді алмастырып 2-3 шақырымға жүгіруге кӛп маңыз беріледі (200-400 
метр) шақырымға жүгіру, шаңғымен 3-5 шақырымға жүру. Жоғары мектеп 
оқушыларына кросс дайындықтары 3-5 шақырымға жүгіру ӛзгермелі және 
қайталап жүгіру, т.б. жаттығулар қолданылады. 

жүктеу/скачать 2.95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: