) Жерді пайдалануды мемлекеттік бақылау және қорғау - басқарудың бір функциясы ретінде

Жер ресурстарын басқарудың мәні деп осы жер қатынастары жүйесіне нысаналы әсер ету арқылы бағыттауды, оны қалыптастыратын өндірістік күшке және қатынасқа сәйкес келтіру. Мұнда әсер ету объектісі болып жер қатынастарының әртүрлі формалары саналады: заттық (жеке меншік, жер учаскесі), әсер ету (волевые) заңдық). Олардан басқа, олардың материалдық негізі, яғни – жер ресурстары - әсер ету объектісі болып келеді. Бұл бөлігін, жер ресурстарын басқарудың қоғамдық-экономикалық және құқықтық аспектілеріне жатқызуға болады.

Жерді пайдалану және қорғауға байланысты шаруа аралық жерге орналастыру және басқа да жобаларды игеру;

Жер алқаптарын рационалсыз пайдалану мақсатында жерді инвентарлау;

Жер реформасы жайында жерге орналастыру мекемелеріне кейбір дәстүрсіз жұмыстарды орындауға тура келеді. 1990-2001 жылы республика облыстарына тән тыңайған жерлердің көбею тенденциясы қауып төндіреді.

Обылыс әкімдері мен жер ресурстарын басқару агенттіктерімен тыңайған жерлерді дұрыс пайдалануға мақсаттық бағдарлама жүргізуді қадағалап отыр.

Мәліметтерге қарай, мақсаттық бағдарламалардың жүргізілуі ,барлық облыстарда қамтамасыздандырылмаған. Ақтөбе , Қарағанды және Шығыс Қазақстан обылыстарында тыңайған жер ауыл шаруашылық айналымға қайтарылмаған.

Ауыл шаруашылық мекемелерінің реформалау ауданынан 10 % көлемінде 1991 жылы «Жер реформасы туралы» заңына сәйкес, қала және аудан жер қорының жер пайдалану рационының мақсатына реформа шартында үлкен көңіл бөлінеді. Бұл қорға пайдаланылмайтын немесе аз пайдаланылатын шаруалар, азаматтар және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, өз шаруашылығын, көмекші шаруашылығын жүргізуіүшін, бөлу және қайта бөлу. Сол сиақты арнайы жер қорына нысаналы мақсатында пайдаланбаған, жер құқықтық қатынастарды бұзған және жер пайдаланбастан және өз жер үлесінен бас тартқандағы жерлер жатады.

Ауылшаруашылық мекемеден шыққан бөлуге келмейтін жерлерді, сонымен қатар осы территориядағы тұрғындар шартын жер үлестеріне құқықтары жасалынбаған азаматтар, арнаулы жер қорынан учаске алуға құқығы бар.

Осы арнайы арнайы жер қорына ауылшаруашылық өндірісін жүргізу үшін қала тұрғындары немесе поселке соған қоса оралмандар ала алады.

2001жылдың басында республикадағы арнайы жер қорының ауданы 11.2 млн га, соның ішіндегі 10.8 млн га жер ауылшаруашылық алқаптары, оның ішінде 1.2 млн га жер егістік алқабы ,жыл сайынғы жер қорындағы қозғалысты келесі 2000-жылғы берілгендер бойынша бейнелеуге болады. Қолдануға берілген жер 300.0 мың га-ға жуық, арнайы жер қорына қосымша 493.0 мың га жер қосылған . Осы жер қорындағы жердің көбірегі солтүстік Қазақстан облысында қолданылады – 126 мың га Ақмолада - 49.1 мың га немесе Қостанайда – 42.8 мың га басқа обылыстарда арнайы жер қорының қозғалысы аса маңызды болған жоқ.

Зеррттеу нәтижесінде жер учаскелеріне сұраныстың болмауы мына жағдайларға байланысты, жерге экономикалық қаржы нәтижесіз болу, осыған қоса жер қорынан көбінде аз өнім алынатын топырағы құнарсыз жерлер жерге орналастыру мекемелері біріншіден обылыстық Гос НПЦ зем жұмыстарын обылыстық филиалдары жер ресурстарын басқару комитеттерінің тапсырысы бойынша бюжеттен қаржыландыру арқылы немесе жеке тапсырыс берушілер есебінен жұмыстарды орындайды. 2000-2001 жылдарда жұмыстың көбірегі бөлінген Алматы обылыстық МЕМ ҒӨО обылыстық аудандарындағы жыртылған жерлердің инвентаризациялау нәтижесінде ауыл шаруашылық айналымында жыртылған жерлердің ауданы көп қолданылмағаны анықталады. ол қолданылмаған жерлердің сапалық жағдайын анықтауға оларды қолданбау, себебі және ол жердің кімнің пайдалануында болғаны жайлы анықтауға мүмкіндік береді.

Жер реформаларының алғашқы кезеңдерінде ішкі шаруашылық қоныстандырушылық жұмыстары тоқтаған еді. Мемлекеттік ауылшаруашылық мекемелерінің жекешелендіру жаңа жерлерді аз мөлшерде пайдалану ескертілген. Ал енді олардың жаңа территорияларын жасау қажет. Қожалықты еріктермен таңдау шарттарында жер қорын пайдалану қоныстандырушылықта үлкен мағына береді. Қоныстандырушылық өзіне іс шараларды жер туралы заңдарды, ұйымдастыру және пайдалану қорғауға бағытталған экономикалық ортаны және жер бетінің көрінісін жүйеге келтіреді. Қоныстандырушылық - жерді пайдалануды ретке келтіруді және жер учаскелерінің шекараларын орнату, жерді пайдалануда иелік құқығы құжаттарын жасау жоспарларын жасайды. Елді мекендердің шекараларын анықтау және орнату, шаруашылық қожалықтарын орнату жоспарын жасау.

Ерекше қорғалатын табиғи жерлерге шекара орнату. Жерді пайдалануда және қорғауда шаруашылық аралық жерге орналастыру жоспарларын жасау. Пайдаланылмайтын жерлерді есепке алу. Жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылау жер қорын басқару органдарының негізгі функциясы болып табылады. Мекемелер мен ұжымдар, қызмет адамдары және азаматтардың жерді ұтымды пайдалану және қорғауды мемлкеттік бақылау орындарының негізгі міндеттері болып табылады. Мемлекеттік бақылау орындары тек қана жерді пайдалану мен қорғауды бақылаудан басқа, облыс бойынша барлық жерлерді инвентаризациялау, пайдаланылмайтын және ұтымсыз пайдаланылмайтын жерлерді анықтау және заңды пайдалануды бақылайды.

Ерекше қорғалатын табиғи жерлерге шекара орнату. Жерді пайдалануда және қорғауда шаруашылық аралық жерге орналастыру жоспарларын жасау. Пайдаланылмайтын жерлерді есепке алу. Жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылау жер қорын басқару органдарының негізгі функциясы болып табылады. Мекемелер мен ұжымдар, қызмет адамдары және азаматтардың жерді ұтымды пайдалану және қорғауды мемлкеттік бақылау орындарының негізгі міндеттері болып табылады. Мемлекеттік бақылау орындары тек қана жерді пайдалану мен қорғауды бақылаудан басқа, облыс бойынша барлық жерлерді инвентаризациялау, пайдаланылмайтын және ұтымсыз пайдаланылмайтын жерлерді анықтау және заңды пайдалануды бақылайды.

Сапалы жерлерді анықтау және баға беру. жерді дұрыс пайдалану, барлық жер иелерінің топырақ құнарлығын сақтау, жерді ластанудан сақтау, зиянды әрекеттерден қорғау. Жерді пайдалануға байланысты қоныстандырушылық және басқа да жоспарларды меңгеру. Құнарлы топыраққа байланысты тәртіп бұзып жұмыс істейтін мекемелермен ұжымдар. Жерлерді ауыл шаруашылығына жарамды етуін бақылау.

Жерді ұтымды пайдалану және қорғау, жерді пайдалану қожалықтарды жер туралы заңдылықтарды сақатау мемлекеттік органдардың және ең бірінші жерді орналастыру қызметінің негізгі міндеті болып табылады.

Жер реформасын тереңдеу мақсатында пайдалану және жер қорын қорғау, шаруашылықтан рыноктык қатынасқа көшу жер қорын басқару комитеті жоспарларған және Қазақстан Республикасының қолдаған “2010 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының жерді ұтымды пайдалану және жер қорын қорғау жер қатынасы негізінде тереңдету жер реформасын дамыту, жерді ұтымды пайдалану және жер қорын қорғау шараларын жоспарлау. Жерді жақсартуда мемлкеттік бақылауды іске асыру, республикалық банк және жер салықтарының автоматтандырылған ақпараттық жүйеге келтірілген тізімін жасау.

Жеке жер иелігін жүргізу негізінде жер реформасын және жер қатынасты тегіндету, тұтынушылық қатынасты пайдалануды сақтай отырып, жерді пайдалану және жер қорын қорғау мемлкеттік бақылауды қажет етеді. Осы жағдайларды ескерек отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметі мемлкеттік жер туралы инспекцияларды құруды ұсынды.

Бірінші инспекциялар Шығыс Қазақстан, павлодар, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарында және Алматы, Астана қалаларында құрылды. Жаңадан құрылған инспекциялардың көп жұмыстар атқарғанын атап өту керек. Олар жер туралы заңдардың ережелерінің бұзылғандығын анықтай отырып, мемлкеттік агенстволардың осы жұмыстарын жеңілдетіп қызметкерлеріне жер қорын басқарудың басқа да жұмыстарына тоқталуына мүмкіндік туғызды. Мемлкеттік басқару органдары мемлекеттік инспекторлар болып табылды. Жер қорын пайдалануды бақылауды өткізуге тікелей қатысады. 1997жылы мемлекеттік жер қорын басқару органдарымен инспекцияларды жер заңдылықтарын сақатауда 8,7мың тексерулер өткізді. 

Жер қорын басқару комитеті жер қорын ұтымды пайдалануды ерекше бақылауды яғни, жерді ұтымды пайдалануды, өз еріктерімен басып алуды жою, жерді дұрыс пайдалану тәртібін, сапалы тексерулер өткізуді, тәртіп бұзушыларды қатаң жазалау, жерге қатысты басқа да жүктеулер, тексеру қоры қорытындыларын баспа сөз бетерінде жариялау. Осы жағдайларға байланысты жер туралы заңдылықтарды бұзушыларға заңды күшейту, әсіресе жерді ластандыру, жарамсыздандыру, жер салықтарын төлемеушілік арендалық ақының төленбеуін қарастыру.