«Экология және орнықты даму» пәнінің эоәК
III БӨЛІМ. ҚОЛДАНБАЛЫ ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ
жүктеу/скачать 1.35 Mb. Pdf көрінісі
|
| III БӨЛІМ. ҚОЛДАНБАЛЫ ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ.
Тақырып 7. Атмосфера – биосфераның негізгі компоненті 7.1. Атмосфераның құрылымы Атмосфера жер бетінде геологиялық эволюция және ағзалардың тіршілігінің нәтижесінде қалыптасқан. Атмосфера грек тілінен аударғанда аthmos – бу, sphaira – шар деген мағынаны білдіреді. Атмосфера жердің сыртқы қабаты болғандықтан ол «жер планетасы мен космостық кеңістіктің» арасындағы шекара ретінде космостан келетін сәулелердің әсерін әлсіретіп, биосферадағы температураның ауытқуларын реттейді. Атмосфераның жалпы массасы 5,3 10 15 т құрайды және оның 90% жер бетіне жақын қабатта орналасқан. Атмосфераның жер бетіне ең жақын орналасқан, орташа температурасы биіктік бойынша төмендейтін қабатын тропосфера деп аталады. Бұл қабаттың қалыңдығы 9-10 км. Тропосферада ауа горизонтальді және вертикальді бағыттарда козғалады және үнемі араласып тұрады. Осы қабатта су буының негізгі бөлігі орналасады, бұлттар, жауын-шашындардың барлық түрлері түзіледі, әртүрлі метеорологиялық құбылыстар байқалады. Тропосферада әр 100 метр биіктік сайын температура орташа алғанда 0,65°С-ға төмендейді. Тропосфераның жермен жанасып жататын ең төменгі жіңішке 50-100 м биіктікке дейінгі қабатын жерге жақын ауа қабаты деп атайды. Бұл қабатқа жер бетінің әсері өте зор, яғни онда температураның тәуліктік тербелісі айқын байқалады. Ал жер бетінен 1000-1500 метр биіктікке дейінгі ауа қабаты планетарлык, шекаралық қабат немесе үйкеліс қабаты деп аталады. Үйкеліс кабатынан жоғары, жер бетінің әсері болмайтын атмосфераны еркін атмосфера деп атайды. Тропосфера мен стратосфераның арасындағы қалындығы 1—2 км құрайтын тропопауза қабаты орналасады. Тропосферадан жоғары стратосфера қабаты орналасқан. Стратосферада атмосфералық озонның негізгі мөлшері шөгірленген. Озон күннің ультракүлгін сәулелерін жұтады, бұл құбылыс атмосфераның жылуына әкеледі. Стратосферада температураның өсуі ондағы озонның күн радиациясын жұтып қоршаған ортаны жылытуымен түсіндіріледі. Сондықтан оны озоносфера деп атауға да болады. Температураның биіктік бойынша есуі стратосферада тұрақтылық орнатады, карқынды ауа айналымы болмайды. Стратосферада су буы жоққа тән. Бірақ 22-24 км биіктікте кейде өте жіңішке маржан бұлттар байқалады. Олар өте салқындаған тамшылардан тұрады, күндіз көрінбейді, ал түнде горизонт астындағы күн сәулесінің түсіп шағылуы арқасында жарқырап көрінеді. Стратосфера қабатының үстінде стратопауза қабаты орналасады. Стратосферадан кейін, стратопаузадан шамамен 82-85 км биіктікке дейін мезосфера қабаты орналасады. Ол қабатта температура қайтадан биіктік бойынша төмендейді де жоғарғы шекарасында минус 100°С-ға дейін жетеді. Мезосферада температураның биіктік бойынша тез темендеуі нәтижесінде ауа қарқынды араласып тұрады. Желдің жылдамдығы 150 м/с дейін барады. Мезосфераның жоғарғы жағында мүз кристалдарынан тұратын күміс бұлттар 28 байқалады. Оларды түнде ғана байқауға болады. Мезосфераның үстінде өтпелі мезопауза қабаты болады. Осылайша тропосфера, стратосфера және мезосфера қабаттарында бүкіл атмосфера салмағының 99,5 % орналасады. Атмосфераның мезосферадан жоғары бөлігін термосфера деп атайды. Термосферада температура биіктік бойынша жылдам өседі. Термосферада 100 км-ден жоғары ауа құрамы өзгере бастайды: атомдық оттегі пайда болады, ауа өте күшті иондалып, электрөткізгіштігі жоғарылайды. Сондықтан да термосфераның мезопаузадан 800-1000 км биіктікке дейінгі бұл бөлігін ионосфера деп атайды. Атмосфераның сыртқы 800-1000 км-ден жоғары жер тәжіне дейінгі кабатын экзосфера деп атайды. Бұл қабат ауасының өте сиректігімен (тығыздығы өте төмен) ерекшеленеді. Жылдамдығы өте жоғары газ бөлшектері бір-бірімен соқтығыспай жерді эллипстік орбитамен айналып үшып шыға алады, кейбір жеке белшектердің жылдамдығы екінші космостық жылдамдыққа жетіп (11 000 м/с) әлемдік кеңістікке ұшып кетеді. Сондықтан да экзосфераны газдардың ұшып кету қабаты деп те атайды. Температура 800 км биіктікте күндіз 2000°С, түнде 1000°С шамасында болады. жүктеу/скачать 1.35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|