дәрісті өздігінен қайталау сұрақтары

9. дәрісті өздігінен қайталау сұрақтары

1. 
   Ақша агрегаттары және оларды өлшеу.
   
2. 
   Ақшаның сандық теориясының негізі неде?
   
3. 
   Ақша нарығындағы ақшаға сұраныс пен ақша ұсынысы?
   
4. 
   Ақша мультипликаторы қалай есептеледі?
   
5. 
   Инфляцияның деңгейіне байланысты қандай түрлері бар?
   
6. 
   Инфляцияға қарсы мемлекеттің шаралары қандай?
   
7. 
   Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық салдары қандай?
   
8. 
   Салықтың түрлері қандай? ҚР салық жүйесіне түсінік бер.
   

1. 
   Нарықтық экономикадағы табыстар ,теңсiздiк мәселесi және табыстарды бөлу.
   
2. 
   Жұмыссыздықтың әлеуметтiк және экономикалық мәнi және түрлерi.
   
3. 
   Жұмыссыздықты мемлекеттiк реттеу және жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғау.
   

Әлеуметтік қорғау және әлеуметтік кепілдік. Еліміздің әкімшілдік-әміршілдіктен нарықтық экономика көшуі адамның әлеуметтік тәукелінің артуына алып барады.

Ескерту: трансферттік төлемдер – және ақы, стипендия, білім мен денсаулық сақтау саласындағы тегін қызмет көрсету баспанадағылар жатады. Мұндай топтар табатын табыс мөлшеріне байланысты қалыптасады.

Қазақстан Республикасында әлеуметтік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минималды жалақы, зейнет ақы, стипендия , жәрдем ақы – оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздық үшін ақы және ақысыз білім алу мен медициналық қымет көрсету, еңбек жағдайымен байланыстырылған жеңілдіктер. Тұрғындар табысын индексациялау, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау құқығы, жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы алуға құқылығы, меншікке құқы және одан табыс табу.

Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің басты элементі ретінде олардың ақшалай табысын индексациялауды жатқызады. Оның мәнісі: инфляция келтірген зиянның орынын толтыруға қызмет етеді. Тұрғындардың табысын индексациялау өзінің экономикалық мазмұны бойынша- тұрғындардың ақшалай табыс мөлшерін түзететін механизм. Инфляцияның әсерінен болған тұтыну тауарлары мен қызмет көрсетудің қымбаттауын сол механизм арқылы некен-саяқ немесе түгел орнын толтырады.

Күн көру дегеніміз не және ол қалай өлшенеді? Өмір сүру минимумы деп адамның өмір сүруін және оның жұмыс күшін қалпына келтіруді сүйемелдеуге қажетті ақшалай қаржы денгейін айтамыз.

Күн көру деңгейін екі тәсілмен анықтауға талпынды. Бірінші тәоіл минималды тұтыну бюджетіне негізделген Ол отбасы табысының балансы мен шығындарынан тұрады. Күн көру деңгейін анықтаудың екінші тәсіліндде кедей отбасы өз табысының 1/3 бөлігін тамақ өнімдеріне жұмсайтыны ескеріледі. Күн көру деңгейін бюджетінің рационалды тұтыну бюджетінен айырмашылығы сол барлық ойдағы тұтынуды қанағаттандыруға есептелмеген. Әлемдік тәжірибеде тұрғындар табысын индексациялаудың екі негізгі түрі белгілі: а) автоматты, б) жартылай атвоматты, кейде келісімді дейді.

1.1Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы.

Жұмыссыздық - экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыс- сыздықты әртүрлі мектеп өклдкері әртүрлі түсіндіреді.Мысалы,мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын

Тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді.Кейнстік теория бұл құбылысты нарықтық сұраныстың жетіспегендігі-

мен дәлелдейді,еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы-жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарлауымен туындайтынын

айтады,яғни ол еркін болып табылады.Еркін кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері –«монетаристер»-осы көзқарасты құп- тайды .

К.Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың болуын біріншіден-капиталдың

Қорлануымен,екіншіден,-техника прогрессімен болатындығын айтады.

Енді осы теориялардың мән-жайына қысқаша тоқталайық.

Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус(1766-1834)жасаған. Ол 1798 жылы «Халық

саны туралы заңның тәжірибесі» кітабын шығарған.Онда ол былай жазған:жер шарындағы тұрғындар геометриялық прогрессиямен өседі;яғни әрбір 25 жылда екі есе өседі;алөмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі:

халық саны-1,2,4,8,16,32 және т.б.,ал өмір сүру жабдығы-1,2,3,4,5 және т.б.

Тұрғындардың қарқынды өсуін Мальтус(әрбір 25 жылда екі есе өсуі) XVI I-ші ғасырда АҚШ-да халық санының өсуі негізінде есептеген,бірақ ол кезде АҚШ-да тұрғындар сан тек табиғи өсіммен ғана емес, Еуропадан иммигранттар легінің келуімен де өскенін ескермеді.

Ағылшын экономисі Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық бұл тарауға сұранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте жоғарлауының салдары деп түсіндіреді.

Жұмысшылар шектен тыс жоғарғы жалақыны талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне сұраным төмендейді.Бұл теорияны ағылшын экономисі Кембридж университетінің професоры А.Пигу өте дәлдікпен жасады.

Қазіргі жағдайда «монетарлық теория» өзі туралы барынша айқын көрсете білуде.Осы теорияны жақтаушылар жұ- мыссыздық себебін мемлекеттің ақша саясатын дұрыс жүргізбеуінде екендігімен түсіндіреді.Ақша массасын дұрыс бас- қара отырып, өндіріс процессін реттеуге болады.Олардың ойынша, түзу инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты басады.Мысалы, жаңа зеландиялық экономист Олбен Филлипс(1914ж.) осы тәуелділікті математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол «Филлипс қисығы» аталды.

2. Жұмыссыздықтың мәні ,түрлері мен себептері.

Жұмыссыздық-бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен қамтылмауы.Оның мына-

дай түрлері бар:

1.Жасырын жұмыссыздық-өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық жұмысшылардың қолданылуы Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс күшімен атқаруға болады.

2.Фрикционалдық жұмыссыздық-адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден басқа жерге жұмыс ізденумен ауысуын айтамыз.

3.Маусымдық жұмыссыздық-жұмыс күшінің тек маусымдық кезенде жұмыс жасауы;бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе қайта өңдеу өнеркәсібінде т.б.

4.Құрылымдық жұмыссыздық-өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде болады:жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.

5.Технологиялық жұмыссыздық-адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі, біліктілікті өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді талап етеді.

6.Циклдық жұмыссыздық-өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни экономикалық циклдың осы фазасымен бай- ланысты.

АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша комиссияның жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған.Олардың әрқайсысының өзінің ерекше «себептері» бар.

Кез келген жұмыссыздықтың болуы- қоғам үшін ең ауыр экономикалық және әлеуметтік сілкініс.

Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады:

ЖД=ЖС*100/ ЖК

Мұндағы ЖД –жұмыссыздық деңгейі ЖС-жұмыссыздар саны

ЖК-жұмыс күшінің саны

Кез келген жұмыссыздың деңгейімен байланыста болатын экономикалық зиянды анықтау үшін, әлемдік практикада Оукен заңы қолданылады.Бұл заң американ экономисі Артур Оукеннің(1724-1780ж.ж.) есімімен аталған.

Еңбек нарығы-бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады.Бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі.

Нарықта сұраным мен ұсыным заңы жұмыс жасайды және ол еңбек ақыға әсер етеді.Мұнда жұмыс күшін сатушы мен сатып алушылар кездеседі.Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер,яғни өзінің жұмысқа қабілеттілігін сатушылар болып табылады.

Толық еңбекпен қамту дегеніміз халық шаруашылығы көлемінде еңбекке қабілетті тұрғындарды жұмыс орынымен қамтамасыз ету.

Тиімді еңбекпен қамту дегеніміз қоғам қажеттілігін өте аз еңбек шығынымен қанағаттандыра білу.

9. 
   дәрісті өздігінен қайталау сұрақтары
   

1. 
   Кедейшiлiк проблемасы және әлеуметтiк теңсiздiк ,Лоренц қисығы.
   
2. 
   Табыстарды қайта бөлуде мемлекеттiң ролi.
   
3. 
   Жұмыссыздықтың алдын алуда елімізде қандай шаралар жүзеге асуда?
   

Ғаламдық ұғым – франсуздың globol- жалпылама, латынның globas – шар деген сөзінің қортынды туындысы.

Демек, ғаламдық дегеніміз жер шарындағы көкейтесті мәселелер ауқымын қамту болып табылады.

Дүниежүзілік өз ара соғысты болдырмау; қоршаған ортаны қорғау; дамушы елдердің экономикалық артта қалувн жою; энергетикалық, шикізаттық, азық- түлік және демографиялық проблемалар; дүниежүзілік мұхит байлығы мен бейбіт- жағдайда космосты игеру; ауруларды жою және басқалар.

Ғаламдық проблемалардың ерекшелігі сол, оның барлығы адам тағдырына қатыста және оны шешуді тоқтату өркениеттілігі күйретумен бірдей немесе жердегі өндіріс қызметі мен өмір жағдайын деградациялау болып табылмақ.

Өркениеттілік болу негізі әртүрлі процесстердің әсеріне ұшырап отырады:

• 
  милитаризация мен қару – жарақтану;
  
• 
  қоршаған ортаның төзімсіз ластануы;
  
• 
  қауіпті аурулардың тарауы мен өсуі: СПИД, рак, нашақорлық т.б.
  
• 
  дамушы елдердегі демографиялық процестердің асқыну салдарынан тақыр кедейлену, жұмыссыздық, сауатсыздықтың пайда болуы;
  
• 
  жаппай мәдениеттілікті уағыздау әсерінен ұлттық мәдениеттің ыдырауы.
  
• 
  дүниежүзілік мұхит байлығын бақылаусыз қанау.
  

Халықаралық капиталды сыртқа шығару түрлері

Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы мекемесі болып саналады. Бұл мекеме 1944 жылы құрылған, оған дүниежүзінің 160- тан астам мемлекеттері мүше.

Валюта қатынастары үш валюта жүйесі белгілі. Біріншісі стихиялы ХІХ ғасырдың аяғында алтын стандартының негізінде пайда болды. Алтын монеттік және алтын құймалары ретінде стандартқа сай 1922 жылға дейін өмір сүрді. Алтын монеттік стандарт қағаз ақша белгісінің алтын монетаға еркін ауысуын қамтамасыз етті.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң Генуез конференциясында (Италия 1922 ж.) алтын ұрандық стандартқа көшу туралы халықаралық келісімге қол қойылды. Бұл алтыны аз елдерге халақаралық сауда жасауға кепілдік туғызды.

50- ші жылдары алтын валюта (алтын доллар) стандарттың негізінде валюта жүйесі қалыптасады. Дүниежүзілік ақша міндетін алтынмен қоса АҚШ доллары атқара бастады. Бұл шешім 1944 жылы халықаралық Бреттон– Вуд конференциясында (АҚШ) қабылданады.

Жаңа дүниежүзілік валюта жүйесі 1979 жылдан бастап күшіне еніп, мұны Ямайкада ХВҚ- на қатысушы елдер бекітті. Дүниежүзілік валюта жүйесі тарихында тұңғыш рет дүниежүзілік ақша міндетін алтын емес, ұлттық валюта мен интернационалды есеп ақша атқара бастады. Мұны – интернационалды есепті ақшаны- халықаралық валюта қоры шығарды.

Қазіргі валюталық жүйе- жан жақты валюталық нарықтық стандарт.

Қазіргі валюталық механизм осы кездегі валюталық қатынасты реттейді. Валюталық қатынастың негізгі мәні мынада:

• 
  валюталық өлшем алтынмен тікелей байланысын үзіп, оның алтынға қатаң бағамы жойылды;
  
• 
  алтын ел ішіндегі айналымды ғана емес, дүниежүзілік нарықты да жалпы төлем құралы қызметін де тоқтатады;
  

2. Халықаралық экономикалық қатынастардың негiзгi формалары.

3. Халықаралық сауда және оның қазiргi кездегi ерекшелiктерi .

4. Халықаралық жұмысшы күшi миграциясы және оның қазiргi кездегi орталықтары.