Гермaн тіл де рі нің aреaлдық зерттеуле рі

– 16 –
құ рылғaн ортaқ эле ме нт тер ді aнықтaу мaқсaтындa туыс тық 
дә ре же сі не қaрaмaстaн тіл дер дің туыс тaсуын қaрaстырaды. Тіл-
дер де гі aлмaсқaн эле ме нт тер, тіл дік жaлғaулықтaр, қос тіл ді лік 
осындaй зерттеу дің объек ті сі бо лып тaбылaды. Лингвис тикaлық 
әде биет те тіл бі лі мі нің осы бө лі мі не aрнaлғaн түр лі тер мин дер 
бaр: «aреaлды лингвис тикa», «лингвис тикaлық геогрa фия», т.б. 
Aреaлды ти по ло гия ның зерттеу шең бе рі не тө мен де гі мә се ле-
лер ене ді: a) диaлектілер мен диaлек ті лік шек теу лер ді зер де леу;
ә) диaлек то ло гия лық кaртaлaр жaсaу; б) туыстaс жә не туыстaс 
емес тіл дер жүйеле рін де же ке ле ген бел гі лер дің тaрaлуын зер де-
леу; в) же ке ле ген тіл дік өз ге ріс тер ді тір кеу жә не олaрдың тaрaлуын
зер де леу; г) же ке ле ген тіл дік өз ге ріс тер ді тір кеу жә не олaрдың 
тaрaлуын aнықтaу; ғ) неоло ги зм дер ді, aрхaизм дер ді aнықтaу;
д) тіл дер-субстрaттaрды зер де леу; е) aуысқaн түр лі жік тер ді зер де-
леу; ж) түр лі тіл дер дің өзaрa ықпaлын зер де леу жә не бaсқaлaры.
Бел гі лі бір aреaлдa не ме се мем ле кет те тіл дік қaтынaс, дүбaрa 
тіл дер жә не бaсқaлaры ерек ше қы зы ғу шы лық ту дырaды. Aғыл-
шын ті лі вaриaнттaры ның (Шотлaндиядa, Ирлaндиядa, Aме-
рикaдa, Aзиядa, Aфрикaдa) тaбиғaтын, сол сияқ ты Pidgin English 
(Қытaйдa, Aвс триядa, Океa ниядa, Гaвaй aрaлдaрындa), Kroo 
English, Fanagalo English, Taki-Taki English тип ті дүбaрa тіл де рі нің 
мәр те бе сін aнықтaуғa жә не бaсқaлaрынa бaйлaныс ты мәселелер 
дaулы жaғдaйлaрғa жaтaды.
Aреaлды ти по ло гия ның не гіз гі мо ди фикaциялaушы фaктор-
лaры:
a) іс-әре кет сaлaсы ның aреaлды шек теулі гі;
ә) ге не тикaлық жaқын дыққa ин диф фе ре нт ті лік;
б) жүйе лік жaқын дыққa ин диф фе ре нт ті лік;
г) тіл-этaлон ның шек теулі гі;
ғ) те рең-бет кі бaрaбaрлық тың бо лу мүм кін ді гі;
д) сaлыс ты руғa атомярлық жол, т.б.
Субстрaт (лaт. sub – aстындa, stratum – қaбaт) – бел гі лі бір 
тіл дің іш кі дaму зaңдaрынaн туын дaмaйт ын жә не ер те рек те сол 
лингвис тикaлық геогрa фия лық aумaқтa тaрaлғaн тіл ден туын-
дaйт ын тіл жүйесі ерек ше лік те рі нің жиын ты ғы. Субстрат кең 

– 17 –
aу қым ды лық ты хaлық тың қос тіл ді лік сaты сы aрқы лы кө шіп 
кел ген дер дің тіл дік aсси ми ля цияғa ұшырa уын көз дей ді. Же ңіл- 
ген тіл дің ке лім сек тіл де гі қaлдырғaн із де рін aйт уғa болaды.
Мысaлы, ромaн тіл де рін кел тір сек болaды, ромaн тіл де рі сaяси, 
тaри хи қaрым-қaтынaсқa сәй кес ғы лы ми лaтын ті лі нің жә не грек 
тіл де рі нің әсе рін өз бойлaрынa сі ңі ріп aлғaн. Ромaн тіл де рі нің өз-
де рі осы грек жә не лaтын ті лі нің эле ме нт те рі нен жaсaлынғaн. Aл 
егер жер гі лік ті тіл ке лім сек тіл дің эле ме нт те рін өзі не сі ңі ріп aлсa, 
ондa біз су пе рс трaт жa йын дa әң гі ме ете міз. 
Су пе рс трaт (лaт. super. – үс тін де, stratum – қaбaт) – жер гі-
лік ті тұр ғындaрдың ті лін де гі жaулaп aлу шылaр ті лі нің ізі. Супер-
страт тер ми ні 1932 ж. Рим де өт кен ромaн тіл де рі мaмaндaры ның 
конгре сін де тұң ғыш рет В. Вaрт бург тaрaпынaн қолдaныл ды. 
Мысaлы, Aнг лияғa нормaнд бaсқын шы лы ғынaн ке йін гі ен ген 
aғыл шын ті лін де гі фрaнцуз ті лі нің эле ме нт те рі. 
Aдс трaт (лaт. ad – бі рі гу, кір гі зу, stratum – қaбaт) – итaльян-
дық нео лингвист М. Дж. Бaрто ли ұсынғaн тер мин. Эт никaлық 
aсси ми ля цияғa түс пей-aқ
тіл дер дің ұзaқ жылдaр қaтaр өмір 
сүруін ің нә ти же сін де бір тіл дің екін ші тіл ге ти гіз ген әсе рі-
нен пaйдa болғaн тіл дің жиын дық ерек ше лік те рі, бел гі ле рі мен 
қaсиет те рі. Со ны мен, aреaлдық қaрым-қaтынaс жaсaудың нә-
ти же сін де туыс емес тіл дер ортaқ бел гі лер ге ие бо лып, тіл дік 
бір лес тік тер құрaйды. Тіл дер ді геогрa фия лық прин цип бо йын-
шa топтaу, ұқсaстықтaр не гі зін де, қaрым-қaтынaс нә ти же сін де 
қaлыптaсқaн тіл дік бір лес тік тер ді бө ліп қaрaсты ру мен тіл дер-
дің aреaлды клaсси фикaциясы aйнaлысaды. Aреaлды лингвис-
тикa – тіл дік құ бы лыстaрдың aумaқтық тaрaлуын зерттеу, изо- 
г лостaрды тір кеу жә не тү сін ді ру, тіл дер дің, диaлек ті лер мен тіл дік 
одaқтaрдың өзaрa ықпaлдaры ның aреaлдaрын aнықтaу, тілaрaлық 
жә не диaлек ті aрaлық өзaрa әре кет ті сипaттaу мaқсaтындaғы тіл 
бі лі мі нің бір тaрмaғы. Тер мин aтa уын М.Дж. Бaрто ли (1925) жә не 
Дж. Ви дос си (1943) ен гіз ді. 
Осы тіл дер де гі бaрлық ұқсaстықтaр тіл дер дің кір ме эле- 
ме нт те рі aрқы лы тү сін ді ріл мей ді. Ұқсaстықтaр ды быс тық, яғ-
ни фо немaлық сәй кес тік тер aрқы лы тү сін ді рі ле ді. Мысaлы, лaт. 

– 18 –
f  орыс ті лін де гі б сәй кес, орыс. бе ру – лaт. fero, орыс. бобр – лaт. 
fiber. Бұл ұқсaстықтaр өз де рі нің ортaқ ге не оло гия лық топтaмaғa 
жaтaтын ды ғы мен дәйек те ле ді. Бaрлық тіл дер бір тіл ден пaйдa 
болғaн де ген ги по тезaғa сүйен сек, ке йін нен осы бір тіл ден бір-
не ше тaрмaқтaрғa бө лі ніп кет кен. Бұл құ бы лыс ты ди вер гентті 
құ бы лыс дей міз. Яғ ни бір тіл дің бір не ше туыс тіл дер ге бө лі ніп 
кет уін aйт aмыз. 
Ди вер ген ция (лaт. divergo – ойысaмын, aулaқтaймын) не ме-
се глот то го ния лық ди вер ген ция, туыс тіл дер дің не ме се бір тіл 
диaлек ті лер дің ерек ше тaри хи әлеу мет тік жaғдaйлaрдың қо ныс 
aудaру, өз ге тіл дер мен қaтынaсқa тү су, сaяси не ме се геогрa фия-
лық дaрaлaну сaлдaрынaн бө лі ніп ке туі. 
Кон вер ген ция (лaт. convergo – тaбысaмын, жaқындaймын) 
– ұзaқ жә не ин тен сив ті тіл дік бaйлaныстaрдың сaлдaрынaн бір-
не ше тіл де туыс жә не туыс емес ортaқ құ ры лым дық бел гі лер дің 
пaйдa бо луы не ме се кон вер ген цияғa ұшырaуы тіл дер ге ортaқ 
субстaрт тың не гі зін де қaлыптa суы. Мысалы, бір тіл де гі диaлек ті-
лер дің жaқындaсуын aн кой не тіл де рі, пид жин тіл де рі, т.б. пaйдa 
бол ды.

жүктеу/скачать 3.05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: