ӘӨЖ 82 : 396 (512. 122) Қолжазба құқығында

- «Арќалыќ батыр» жыры – ќазаќ халќы руханиятыныњ танымдыќ-таѓылымдыќ, кµркемдік ќ±ндылыѓы аса зор ‰лгілері ќатарынан орын алатын аса ќ±нды асыл ќазына. Жырдың барлық нұсқалары үш версия: Көтбай ақыннан таралған версия, С.Нұралин версиясы және Е.Құлсариев – И.Байзақов версиясы деп қарастырылады.

- «Арќалыќ батыр» жыры ХІХ ѓасырда болѓан оќиѓаныњ негізінде туѓан. Оѓан Ќытай Халыќ Республикасы архивтеріндегі м±раѓаттыќ ќ±жаттар, халыќ жадында саќталѓан естеліктер, заттыќ айѓаќтар жєне солардыњ негізінде жазылѓан Н.Мыњжан±лы, Н.М±хаметқан±лы, Є.Баймаханова, З.Сейітжан±лы жєне таѓы басќа зерттеушілердіњ ењбектері арќылы кµз жеткізуге болады.

- «Арќалыќ батыр» туралы халыќ шыѓармаларыныњ тарихи шындыќќа сєйкестігі єр шыѓарманыњ ќандай жанрѓа жататындыѓына, ќандай тарихи жєне рухани негізге с‰йене отырып жасалѓандыѓына, н±сќаларды бізге жеткізушілердіњ танымдыќ дењгейіне, µмір с‰ретін аймаѓына, кµзќарастарына тікелей тєуелді екендігі байќалды.

- «Арќалыќ батыр» атты жырлар мен ањыздардыњ Ќазаќстанда, Ќытайда, Монѓолияда саќталып келген н±сќаларын, оларѓа негіз болѓан оќиѓалардыњ аныќ-ќаныѓына кµз жеткізуге м‰мкіндік беретін ауызша тарихнама, жазбалар, заттыќ айѓаќтар т‰ріндегі дерек кµздерді т±тастай алып, кешенді т±рѓыдан ќарастыру бағытында жүргізілген ж±мыстардың негізінде түрлі тарихи шындыќтардыњ беті ашылды. Мәселен, Арќалыќ батыр – ХІХ ѓасырда µмір с‰рген тарихи т±лѓа. Т‰рлі естеліктер оныњ орта дєулетті адамныњ ±лы болѓанын жєне єкесінен жастайынан жетім ќалѓанын айѓаќтайды. Жырдыњ єр т‰рлі н±сќаларында Арќалыќтыњ єкесініњ есімі «Назар», «Бµрібай», «Байбµрі» деп єр ќилы аталатынына біз жоѓарыдаѓы шолуларымызда кує болдыќ. Диссертацияда келтірілген деректер: «Арќалыќ батырдыњ єкесініњ аты – Бµрібай», – деп ныќ сеніммен ќорытынды жасауѓа жол ашады. Жырдыњ екінші бір кейіпкері – Єжініњ ХІХ ѓасырда Ќытай елініњ Керей руы мекендеген аймаѓын басќарѓан тµре екенін, оныњ кейбір н±сќаларда «хан» делінуі фольклорлыќ дєст‰рдіњ єсері болып табылатынын, онымен Арќалыќтыњ арасындаѓы кикілжіњніњ ќалай шешілгендігі С. Н±ралин н±сќасында шындыќќа бір табан жаќын баяндалѓанын білдіреді. Жыр н±сќаларында есімдері аталатын µзге ќазаќ шонжарларыныњ ішінен Кµкен мен Бейсенбі билер ѓана – аныќ тарихи т±лѓалар, ал, µзгелері ќиялдыњ нєтижелері болып табылатын кейіпкерлер. Ал Ежен ханѓа, Мєлік ханѓа ќатысты баяндалатын жайттар бас ќаћарманныњ тењдессіз батыр екендігін байќату ‰шін ќолданылѓан, шындыќќа жанаспайтын эпикалыќ єсірелеу болып табылатынынын, біріншіден, Є.Баймаханова ењбегінен алынып, жоѓарыда келтірілген маѓл±маттар, екіншіден, Арќалыќ µмір с‰рген заманда Ќ±лжаныњ бµлек бір мемелекеттіњ астанасы болмаѓандыѓы, Ќытай мемлекетіне ќарасты ќалалардыњ бірі болѓандыѓы, оныњ ‰стіне ол кезде Ќытайдыњ астанасы Пекин ќаласы болѓандыѓы жєне ол елді ќазаќтар «Ежен хан» деп атайтын император билегені, ол императордыњ Пекинде т±рѓаны айѓаќтайды. Салыстырмалы талдаулар жырдыњ Иса Байзаќов – Ертай Ќ±лсариев версиясыныњ Ж±мат Шанинніњ «Арќалыќ батыр» атты трагедиясын µлењ µрнегіне т‰сіре жырлаудыњ нєтижесінде шыѓарылѓаны жµніндегі академик Рымѓали Н±рѓалидыњ болжамын растайды.

Сонымен, «Арқалық батыр» жыры халық арасында әр түрлі нұсқаларда жырланған тарихи оқиғаларға толы, халық өмірінен мол деректер беретін, өнегелі де өрелі ұрпақ тәрбиелеудегі маңызы зор, көркемдік дәрежесі өте биік халықтық қазына, асыл мұра болып табылатынына көз жеткізгендей болдық.

2 Сейітжанұлы З. Тарихи эпос. Алматы: Ғылым, 1994. – 365 б.

3 ӘӨИ. 320-бума.

4 Липец. Р.С. Образ батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. М., Наука, 1964. – 263 с.

5 Жирмунский В.М. Народный героический эпос. Сравнительно-исторический очерк. М. – Л., Государственное издательство художественой литературы, 1962. – 435 с.

6 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым, 1984. – 272 б.

7 Пропп В.Я. Об историзме русского фольклора и методах его изучения // Ученые записки. Серия филологических наук, вып. 72. Л., Издательство ЛГУ, 1968. – 215 с.

8 Чичеров В.И. Вопросы теорий и истории народного творчества. М., Советский писатель, 1959. – 310 с.

9 Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. 3-кітап. Алматы: Ғылым, 1979. – 320 б.

10 Смирнов Ю.И. Славянские эпические традиции. Проблемы эволюции. М., Наука, 1974. – 264 б.

11 Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. М., Издателство фирмы “Восточная литература”, 2002. – 752 стр.

12 Қасқабасов С. Ертек пен эпостың сюжеттік типологиясы // Қазақ фольклорының типологиясы. Алматы: Ғылым, 1981. – 308 б.

13 Садырбайұлы С. Фольклор және Жамбыл. – Алматы: Ана тілі, 2001. – 151 б.

14 Исмаилов Е. В поисках нового. Алматы: Жазушы, 1967. – 240 стр.

15 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. Алматы, Ғылым, 1958. – 402 б.

16 Баймаханова Ә. Арқалық батыр жєне «Арқалық батыр» дастанының варианттары жөнінде // “Мұра” журналы. – 1994 ж. - №2.

17 Мұхаметқанұлы Н. Тарихи зерттеулер. – Алматы, 1994. – 165 б.

18 Ата-баба тарихы. Шежіре. Монѓолия. Баян-¤лке. 1991. – 115 б.

19 Қалиасқарұлы Қ. Баян-Өлгий қазақтарының ауыз әдебиеті. – Өлгий, 1969.

20. Сейітжанұлы З. Тарихи эпос. Алматы: Ғылым, 1994. – 236 б.

21 Ақын – жыраулар. Алматы: Ғылым, 1979. – 184 б.

22 Ертай Құлсариев. Жыр-керуен. Алматы: Ана тілі, 2004. – 359 б.

23 Уахатов Б. Арқалық батыр // кітапта: Қазақ тарихи жырларының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1979. – 312 б.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН МАҚАЛАЛАР ТІЗІМІ
1 “Арқалық батыр” жырының версиялары // Қазіргі қазақ әдебиетін оқыту мен зерттеудің өзекті мәселелері: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Алматы, 2006. – 119-121 бб.

2 “Арқалық батыр” жыры кейіпкерлерінің прототиптері // М.Әуезов және әлем әдебиеті: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2006. – 235-239 бб.

3 “Арқалық батыр” жырының тарихи негіздері // ХІХ ғасыр әдебиетін оқыту мен зерттеудің өзекті мәселелері және Шернияз Жарылғасұлының әдеби мұрасы. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2007. – 152-154 бб.

4 “Арқалық батыр” жырының А.Түгелбаев нұсқасы // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2007. - №6. – 67-69 бб.

5 “Арқалық батыр” жырының зерттелу тарихы // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2007.-№8.-68-75 бб.

6 “Арқалық батыр” жырының көркемдік кестесі // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2007. - №7. – 139-140 бб.

Тлеубаева Советхана Баяновича

ВАРИАНТЫ ЖЫРА “АРКАЛЫК БАТЫР”
Общая характеристика работы. Настоящая работа характеризуется историческим подходом в исследовании жыра “Аркалык батыр”, вариантов полных вариантов этого памятника, сохранившихся до нашего времени, комплексным подходом в освещении актуальных проблем фольклористики и образцов народной литературы. В диссертации исследуются новые, ранее не выходившие в свет, неизвестные документы, широко освещается образная система и художественно-стилистическое своеобразие жыра, через подлинные источники анализируются реальные герои, прототипы и реальные исторические события.

Всесторонне освещаются неповторимые, особые грани эпического произведения, его содержательность и структура, его изобразительность и художественность.

Объект исследования. Объектом настоящего научного исследования стали источники и материалы, собранные по Казахстану, сохранившиеся в Китайской Народной Республике, Монголии, а также – опубликованые статьи и материалы периодической печати, труды ученых и преподавателей различных гуманитарных направлений. Использованы материалы из архивов экспедиции, организованной Национальной Академией наук, архивные данные и материалы рукописного фонда Института литературы и искусства имени М.О.Ауэзова и Центральной научной библиотеки Республики Казахстан.

Цель исследования и задачи. Основной целью работы является раскрытие жанровой природы жыра “Аркалык батыр”, анализ текстологии, палеографические исследования, комплексный анализ произведения.

Для достижения этих целей мы решаем следующие задачи:

- по-новому осмыслить различные мнения ученых с позиций достижений науки сегодняшнего дня;

- раскрыть взаимосвязь между художественным вымыслом и исторической правдой из вариантов, исходя из вариантов эпоса “Аркалык батыр”;

- исследовать функции мотивов в организации сюжета;

- выделить отличительные характеристики, традиционной художественной и образной систем, своеобразие сюжета и жанра, исследуя героические мотивы, сравнивая образцы эпоса с другими образцами, обнаруживая схожее и отличительное между ними;

- рассмотрев в единстве все версии и варианты памятника, показать место эпоса “Аркалык батыр” в духовном наследии, различия произведений и общее в художественной системе вариантов памятника;

- сравнив разные варианты эпоса “Аркалык батыр”, взяв образцы устной народной литературы, осветить их особую функцию в организации произведения, своеобразие художественного произведения, индивидуально-личностное своеобразие мастеров слова.

В процессе исследования были использованы следующие методы: сравнительно-исторический, сравнительно-типологический, системный и другие методы.

Научные результаты:

В настоящей диссертационной работе автором получены следующие результаты:

- доказано, что выдающееся духовное наследие – жыр “Аркалык батыр” – имеет огромное художественно-эстетическое, познавательно-воспитательное значение, несет сведения о художественных традициях, историческом прошлом казахского народа;

- определено, что жыр “Аркалык батыр” как выдающееся достижение отвечает всем духовным потребностям народа, находится в системе нравственных ценностей из жизни прошлого казахского народа;

- показана взаимосвязь различных вариантов жыра в сопоставлении, сравнении и определении единого центрального ядра сказания;

- подробно рассмотрены все версии, а именно – версии Котбай акына, С.Нуралиева и Е.Кульсариева, а также И.Байзакова в определении единой художественной системы памятника;

- в рассмотренных произведениях, в основе которых лежат исторические события, исследованы прототипы образов и проведен анализ степени художественного вымысла и персонажей в аспекте художественной интерпретации.

Область применения. Результаты настоящего исследования рекомендуется использовать в следующих разделах филологии:

• 
  теория литературы;
  
• 
  художественное мастерство;
  
• 
  теория эпосоведения и фольклористики;
  
• 
  теория и история стиля эпических произведений;
  
• 
  в спецкурсах и спецсеминарах по изучению памятников народной литературы, фольклористики и эпосоведения;
  
• 
  отдельные материалы исследования могут быть включены в вузовские и школьные программы по истории казахской литературы на филологических факультетах.
  

Структура исследования. Диссертация состоит из введения, двух разделов, заключения и использованной литературы. Актуальность данной работы, ее высокая практическая значимость определяют дальнейшее развитие фольклористики, эпосоведения и теории словесности.

Апробация результатов исследования. Диссертация обсуждалась на кафедре теории литературы и фольклористики Казахского национального университета имени аль-Фараби и была рекомендована к защите. Основное содержание диссертационной работы изложено в публикациях в «Вестнике КазНУ» имени аль-Фараби, в журнале “Казахский язык и литература”, и озвучены на международных и республиканских конференциях.

SUMMARY
of the thesis of the dissertation on competition of a scientific degree of the candidate of philological sciences on a speciality 10.01.09 – Folklore Studies

Tleybaev Sovetkhan Bayanоvich

VARIANTS OF THE ZHUR “ARKALYK BATYR”

General characteristic of work. The present work is characterized by the historical approach in research of the zhur “Arkalyk batyr”, variants of complete variants of this monument kept up to our time, complex approach in illumination of urgent problems of folklore studies and samples of the national literature. In the dissertation are investigated the new, earlier not leaving to the public, unknown documents, the figurative system and art-stylistic originality of the zhur are widely covered, through original sources the real heroes, prototypes and real historical events are analyzed.

The unique, special sides of the epic work, its content and structure, its art and idea are comprehensively shined.

Object of research. Object of the present scientific research became sources and materials collected in Kazakhstan, kept in the Chinese National Republic, Mongolia, and also – published articles and materials of a periodicals, works of the scientists and teachers of various humanitarian directions.

The materials from archives of expedition organized by National Academy of sciences, archival data and materials of hand-written fund of Institute of the literature and art by name M.O.Ayezov and Central scientific library of Republic of Kazakhstan are used.

The purpose of research and tasks. The basic purpose of work is disclosing a genre nature of the zhur “Arkalyk batyr”, analysis of the textology, paleographic researches, complex analysis of work..

For achievement these purposes we solve the following tasks:

- To comprehend various opinions of the scientists from positions of achievement of a science of today in a new look;

- To open interrelation between art fiction and historical truth from variants, proceeding from variants of the epos “Arkalyk batyr”;

- To investigate functions of motives in the plot organization;

- To allocate the distinctive characteristics, traditional art and figurative systems, originality of a plot and genre, investigating heroic motives, comparing samples of the epos with other samples, finding out similar and distinctive between them;

- Having considered in unity all versions and variants of a monument, to show a place of the epos “Arkalyk batyr” in a spiritual heritage, distinctions of works and general in art system of variants of a monument;

- Having compared the different variants of the epos “Arkalyk Batyr”, having taken samples of the oral national literature, to illuminate its special function in organization of work, originality of art work, individual originality of the foremen of a word.

During research the following methods were used: comparative-historical, comparative-typological, system and other methods.

Scientific results:

In the present dissertation the author receives the following results:

- It is proved, that the outstanding spiritual heritage – the zhur “Arkalyk Batyr” - has a huge art-aesthetic, behavior meaning, carries information on art traditions, historical past of the Kazakh people;

- It is determined, that the zhur “Arkalyk Batyr” as the outstanding achievement answers all spiritual needs of the people, is in system of moral values from the past life of Kazakh people;

- The interrelation of various variants of the zhur in comparison, comparative and definition of a uniform central nucleus of a legend is shown;

- all versions, namely - version of Kotbai akyn, S. Nuraliev and E. Kulsariev, and also I.Baizakov in a definition of united art system of a monument are considered in detail;

- in the considered works, in which basis the historical events are laid, the prototypes of images are investigated and the analysis of an art fiction degree and characters in aspect of art interpretation is carried out.

Area of application. The results of the present research are recommended to be used in the following sections of philology:

• 
  Theory of the literature;
  
• 
  Art Skills;
  

• 
  Theory of Epos Studies and folklore Studies;
  
• 
  Theory and history of the style of the epic works;
  
• 
  In the special courses and seminars on the national literature monuments studies, folklore studies and epos studies;
  
• 
  The separate materials of the research can be included in the High school and school programs on the Kazakh Literature History at philological faculties.
  

Structure of research. The dissertation consists of introduction, two parts, conclusion and used literature. An actuality of the present work, its high practical importance define the further development of the folklore, epos studies and theory of literature.

Approbation of results of research. The dissertation was discussed on the Kazakh literature faculty of al-Farabi Kazakh national university and was recommended to defend. The basic contents of the dissertational work is stated in the publications in “Bulletin of al-Farabi KazNU”, in a magazine “Kazakh language and literature” and are sounded at the international and republican conferences.

жүктеу/скачать 230.5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: