Әож 94 (574. 1): 351. 755 «19» (043) Қолжазба құқығында аман әлібек бақытжанұЛЫ

1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, 1998. – 96 б.

2 А.Н.Донич Народонаселение Казахстана. // Народное хозяйства Казахстана. - № 11-12, 1928 г; Трублаевич Н.Д. Естественное движения сельского населения КазССР за 1924 – 1928 гг. // Народное хозяйства Казахстана. 1930, № 1-2; Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. – Ташкент: 1925.-48 с;

3 Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР.-Алма-Ата: Казахстан, 1987.-156 с.; Галиев А.Б. Население Казахстана в конце восстановительного периода: Автореферат дис ... к.и.н. .07.00.02. -Алма-Ата, 1978. – 23 с.; Асылбеков М.Х. Галиев А.Б. Социально – демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). -Алма-Ата: Ғылым, 1991.-128 с.; Бекмаханова Н.Е. Формирование многонационального население Казахстана и Северной Киргизии.-Москва: Наука, 1980.-280 с.; Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизи в эпоху капитализма (60-е годы XIX в-1917 г.). – Москва: Наука, 1986.-245 с.

4 Абылхожин Ж.Б., Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия. // Вопросы истории.-1989, №7 с 53-71; Татимов М.Б. Социальная обусловленность демографических процессов. -Алма-Ата: 1989. -128 с. Алексеенко А.Н. Сельское население Казахстана (1920-1990 гг.): Автореферат дис. ... д.и.н.. 07.00.02. -Алма-Ата, 1994.-59 с.; Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990 гг. -Алматы: Ғылым, 1993.-126 с. Асылбеков М.Х., В.В.Козина. Демографические процессы современного Казахстана.-Алматы: Атамұра, 1995.-128 с.; Асылбеков М.Х., Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1939-1959 жылдар). -Алматы: Өркениет, 2005.-160 б. Сдыков М.Н. Формирование население Западного Казахстана в XVIII-XIX веках.-Алматы: Ғылым, 1996.-220 с.; Сдыков М.Н. Население Западного Казахстана: история формирования и развития (1897-1989 гг.)-Алматы: Ғылым, 1995.-220 с.; Сдыков М.Н. История населения Западного Казахстана. XVIII-начало XXI в.-Алматы: 2004. - 408 с.

5 Рысбеков Т.З. Өскен өлке тарихы. Орал, 1997. -180 б; Бірімжарова Б.Қ. Батыс Қазақстан облысының тарихынан. XVІІІ-ХІХ ғғ.-Орал, 2002.-155 б.; Бирмижаров Б.К.Социально-экономическое развитие аулов и сел Казахстана в 60-е-80-е годы. (По материалам Западных областей). – Алматы: Гылым, 1996.-188 с.; Кенжалиев И. Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары (1916-1922 жж.).-Орал, 2000.-144 б.; Кенжалиев И. Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары (1917-1920 жж.) ІІ-бөлім.-Орал, 2001.-169 б. Мусаев Б. Голод в Казахстане 1921-1922 гг. и ликвидация его последствия. -Актобе: 2006. -190 с.; Медеубаев Е.И. «Военный коммунизм» в Казахстане: политика, практика, идеология (1918-1921 гг.). -Актобе, 2003. -186 с.

6 Козина В.В.Социально-демографические процессы в Казахстане в межпереписной 1979-1989 гг. Автореферат дис. ... к.и.н.-Алматы, 1994.-24 с.; Уржанов А. Қазақстанның ауыл-селоларындағы әлеуметтік саладағы мемлекеттік саясат: мәні мен сабақтары (ХХ ғасырдың 60-70 жылдары). Тарих ғыл. канд. ғыл. ... дис. авторефераты.-Алматы, 1999.-31 б.; Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер (1939-1959 жж.) Тарих ғыл. канд. ғыл. ... дис. авторефераты.-Алматы, 2000.-27 б.; Такижбаева Н.З. Изменение социальной и национальной структуры сельского население Казахстана (1946-1992 гг.): Автореферат дис. ... к.и.н. - Алматы, 1999.-48 с.; Досекеева К. А. Қазақстан ауыл-село тұрғындарының этнодемографиялық және әлеуметтік дамуы (1939-1979 жылдар). Тарих ғыл. канд. ... дис. авторефераты.-Алматы, 2007. 25 б.

7 Нұрман Ш.Т. Кеңестік биліктің Қазақстандағы қоныс аудару саясатының тарихы (1920-1941 жж.). Тарих ғыл. канд. ... дис. авторефераты. –Алматы, 2004.-28 б.; Қ.М.Еримбетова. Кеңес мемлекетінің 1960-1990 жылдардағы Қазақстандағы көші-қон саясаты (тарихи-демографиялық аспект). Тарих ғыл. канд. ... дис. авторефераты.-Алматы, 2007.-26 б.; Б.Р.Найманбаев. Қазақстандағы 1970-1990 жылдар аралығындағы көші-қон (миграция) процестерінің тарихы. Тарих ғыл. канд. ... дис. авторефераты.-Алматы, 2004.-31 б.; Қ.К.Қожақанова. Қазақстанға жер аударылған халықтар және олардың республиканың халық шаруашылығын қалпына келтіріп, дамытуға қосқан үлесі (1946-1960 жж.). Тарих ғыл. канд. ... дис. Авторефераты.-Алматы, 2007.-26 б.; А.С.Абдирайымрва. Хозяйственно-экономические, демографические и экологические последствия освоения целинных и залежных земель в Казахстане (1950-е - 1990-е гг. ХХ в.). Автореферат дис. ... к.и.н. Алматы, 2007. -24 с.; Ж.У.Кыдыралина. Спецпереселенцы и трудармейцы в Западном Казахстане (1937-1957 гг.). Автореферат дис. ... к.и.н. Алматы, 2000. -28 с.

8 Қаржаубаева А. И. Роль миграционных процессов в формировании современного населения Западного Казахстана: Дис. ... к.и.н. Уральск, 2003.-160с.; Табылдиева О.Д. XX ғасырдағы Маңғыстау халқының этнодемографиялық дамуы. Тарих ғыл. канд. ғыл... дис.-Алматы, 2004.-157 б.; Урдабаева А.Е. История города Актюбинска и его уезда (1869-1917 гг.): Дис. ... к.и.н. -Костанай, 2001. - 159 с.; Балыкова А.М. Батыс Қазақстанның қала халқы: әлеуметтік-демографиялық аспектісі (1926-1989 жж.) Тарих ғыл. канд. ғыл. ... дис. авторефераты.-Орал, 2007.-24 б.; С.О.Қуаныш. Каспий аймағындағы Бөкей Ордасы, Гурьев және Маңғыстау уездері 1917 жылғы революциялық өзгерістер тұсында (салыстырмалы тарихи талдау). Тарих ғыл. канд. ғыл. ... дис. авторефераты.-Орал, 2007.-26 б.

9 Всесоюзная перепись населения 1926 года Том VII Казахская АССР. Киргизская АССР. – Москва: ЦСУ, 1928.; Всесоюзная перепись населения 1926 г. Том VIII. Казахская ССР. – Москва: ЦСУ, 1928. – 193 с.; Всесоюзная перепись населения 1926 г. Том XXV. Казахская ССР. – Москва: ЦСУ, 1929-269 с.; Всесоюзная перепись населения 1937 г.-Москва: 1991-212 с.; Всесоюзная перепись населения 1939 г. Основные итоги.-Москва: Наука, 1992. -254 с.

10 Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 года. Казахская ССР. - Москва, 1962. -168 с.; Итоги Всесоюзной переписи населения 1979 г. по Казахской ССР. -Алма-Ата: Казахстан, 1981.-396с.; Итоги Всесоюзной переписи население 1989 года. Распределение населения Республики Казахстан и областей по общественным группам. Алма-Ата: РИИЦ, 1992.

11 Статистико-экономический обзор Киргизской Советской Социалистической Республики.-Оренбург, 1923. -298 с.; Сборник статистических сведений о движений населения, скота и урожаев по КССР с 1880 – по 1922 г. -Оренбург, 1925. -97 с.; Сельское население Киргизской ССР в 1923 года. По итогам сельскохозяйственной переписей 1923 г. Выпуск 1. Западная Киргизия.-Оренбург, 1924. -79 с.; Демографический ежегодник Казахской ССР 1989 г. -Алматы: РИИЦ, 1990. - 98 с.

12 Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты (БҚОММ), 19-қор, 1-тізбе, 12-іс.

13 Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ), 698-қор, 14-тізбе, 230-іс, 289 п; 14-тізбе, 248-іс, 48 п; 14-тізбе, 265-іс, 46-47 пп; 14-тізбе, 273-іс, 6-7 пп; 14-тізбе, 257-іс, 379,403,553 пп; 14-тізбе, 272-іс, 158 п.;

14 Казахстан в Великой Отечественной войне. 1941-1945 годов. Сборник докладов и выступлений на международной научной конференций, посвященной 55-летию Победы над фашисткой Германией. Алматы 21 апреля 2000 года. -Алматы: 2000. -159 с.

15 Аытару облыстық мемлекеттік мұрағаты (АтОММ), 855-қор, 1-тізбе, 36-іс.

16 БҚОММ, 850-қор, 1-тізбе, 681-іс.

17 Из истории поляков в Казахстане (1939-1956 гг.) Сборник документов.-Алматы: Казахстан, 2000.-344 с.

18 Из истории немцев Казахстана (1921-1975гг.). Сборник документов. – Алматы – Москва: Готика, 1997. – 376 с.

19 Иосиф Сталин-Лаврентию Берии: «Их надо депортировать». Документы, факты, комментарии. – Москва: Дружба народов, 1992. – 288 с.

20 Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. – Алматы: Арыс-Казахстан, 1998.-428 с.

21 БҚОММ, 693-қор, 1-тізбе,2197-іс.

22 Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты (ҚР ПМ), 708-қор, 2-тізбе, 1029 - іс.

23 БҚОММ, 693-қор, 1 қосымша тізбе, 9-іс.

24 Ақтөбе облыстық мемлекеттік мұрағаты (АқОММ), 13-қор, 23-тізбе, 19-іс.

25 АқОММ, 13-қор, 28-тізбе, 99-іс

26 АқОММ, 13-қор, 30-тізбе, 178-іс.

27 АқОММ, 2067-қор, 3-тізбе, 17-іс.

28 Республика Казахстан: 50-лет начало освоения целинных и залежных земель.Статистический сборник. 1953-2003 гг. -Алматы, 2003. -128 с.

29 БҚОММ, 693-қор, 27-тізбе, 419-іс.

30 БҚОММ, 693-қор, 27-тізбе, 540-іс, 1 п; 27-тізбе, 714-іс, 2 п; 27-тізбе, 776-іс, 2 п.;

31 Социальное развития и уровень жизни населения в сельской местности в КазССР. -Алматы: РИИЦ, 1989. -246 с.

32 АқОММ, 1752-қор, 3-тізбе, 147-іс, 11-13 пп; 3-тізбе, 8-іс, 39 п.;

33 АқОММ, 85-қор, 7-тізбе, 7-іс.

34 БҚОММ, 289-қор, 1-қосымша тізбе, 20-іс.

35 Население СССР 1987. Статистический сборник. - Москва:

Финансы и статистика, 1988. -439 с.

36 АқОММ, 1752-қор, 5-тізбе, 857-іс, 3-4 пп.; 5-тізбе, 861-іс, 3-4 пп.; 5-тізбе, 863-іс, 6-7 пп.; 5-тізбе, 867-іс, 6-7 пп.; 5-тізбе,870-іс, 7-8 пп.; 5-тізбе, 872-іс, 6-7 пп.;

37 Итоги ... 1959 года. Казахская ССР. -Москва, 1962.-168 с. 43, 44, 67,68,103,104,107 бб; Қазақстан Республикасындағы 1999 жылғы халық санағы қорытындылары.І том.А, 2000.-199 б. 43, 44, 67, 68, 103, 104, 107, 108 бб;

38 АқОММ, 1752-қор, 3-тізбе, 125-іс.

39 АқОММ, 1752-қор, 3-тізбе, 132-іс.

40 Население по полу и возрасту. Итоги переписи населения в Республики Казахстан. Статистический справочник. -Алматы. 2000. -184 с.

2 Қоныстандыру қозғалысының Батыс Қазақстанның ауыл тұрғындарының ұлттық құрамының өзгерісіне ықпалы (XIX ғ. Аяғы-XX ғ. басы). // Қазақстандағы 1916-жылғы ұлт – азаттық көтерілісі: сипаты, қозғаушы күштері, сабақтары, жаңа көзқарас. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары.-Ақтөбе, 2006 ж. 73-75 бб.

3 1920-1930 жылдардағы Батыс Қазақстанның ауыл тұрғындары. // Отан тарихы, 2007.-177-191 бб.

4 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Батыс Қазақстандағы этнодемографиялық жағдай. // БҚМУ хабаршысы, № 2, 2007 ж. 23-32 бб.

5 Соғыстан кейінгі жылдардағы Батыс Қазақстан ауыл тұрғындары: саны, ұлттық құрамы, жыныстық-жастық құрылымы. // БҚМУ хабаршысы, №3, 2007 ж. 19-24 бб.

6 Батыс Қазақстандағы ауыл тұрғындары (1989-1999 жж.) // Қазақ тарихы, № 5, 2007 ж.-41-44 бб.

7 Батыс Қазақстан ауыл тұрғындарының демографиялық дамуының кейбір мәселелері. // Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және техникалық дамуындағы қазіргі жастардың алатын орны. Студенттер мен ғалымдардың халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2007 ж. 338-342 бб.

8 Батыс Қазақстан аймағына басқа халықтардың депортациялану тарихынан. // Отансүйгіштік, адамгершілік және төзімділік-Қазақстан саясатының негізгі бағыттары. Білім және ғылым жүйесіндегі реформалау атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары.-Ақтөбе, 2008 ж. 66- 68 бб.

9 Батыс Қазақстан аймағы ауыл тұрғындарының жыныстық-жастық құрылымындағы өзгерістер (1989-2006 жж. ). // КСРО аймағындағы түрік-мұсылман халықтарын заман талабына бейімдеудің тарихи тәжірибелері атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.-Ақтөбе, 2008 ж.294-296 бб.

10 Батыс Қазақстан аймағы ауыл халқының жыныстық- жастық құрылымындағы өзгерістер (ХХ ғ. 50-80 жж.) // Жас ғалым-2009, ІІІ Халықаралық ғылыми- практикалық конференция материалдары.– Тараз, 2009 ж. І Том, 117-120 бб.

11 Батыс Қазақстандағы 192-1922 жылдардығы ашаршылық және оның демографиялық салдары. // ІХ Сәтбаев оқулары, жас ғалымдардың, студенттер мен мектеп оқушыларының халықаралық ғылыми конференциясы материалдары. -Павлодар, 2009 ж. 100-104 бб.

РЕЗЮМЕ
Автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02. – Отечественная история (История Республики Казахстан)

Аман Алибек Бакитжанович

Сельское население Западного Казахстана: историко – демографический аспект (20 – 80 годы ХХ века)

Актуальность темы. В настоящее время в отечественной истории возрастает значение историко-демографических исследований. Коренные изменения в социально-экономическом и политическом развитии в советский период привели к изменению национального, а также половозрастного состава населения. В связи с этим требуется на основе новых архивных источников исследовать изменения роста численности, национального, социального состава, половозрастной структуры, роста естественного и механического движения сельского населения Западного Казахстана в 20-80 годы ХХ века.

Цели и задачи исследования. Используя новые источники, исследовать процесс демографического развития сельского населения Западного Казахстана в 20-80-е годы ХХ века.

Для решения этой проблемы были поставлены следующие задачи:

- изучить демографическое положение в этом регионе в первой половине 20-х годов ХХ века, , в т.ч. голода 1921-1922 годов и его демографические последствия;

- На основе переписей населения и архивных источников изучить изменение численности, национального состава, естественного прироста сельского населения в межпереписной период 1926-1939 гг.;

- изучить демографическое положение региона годы в Великой Отечественной войны. Выявить естественные потери и их последствия.

- Проанализировать изменения численности, естественного прироста сельского населения в 50-80 годы ХХ в.;

- Осуществить всетсоронний анализ изменений половозрастной структуры сельского населения региона в 50-80 гг ХХ в.;

Основные положения, выносимые на защиту:

- В 20-40 годах ХХ века демографическое положение сельского населения региона было сложным и прошло несколько периодов. Значительное сокращение численности сельского населения в первой половине 20-х годов ХХ века было вызвано голодом в 1921-1922 гг. Так, за 1920-1923 гг. сельское население уменьшилось с 1 116,5 тыс. человек до 787,4 тыс. человек;

- В межпереписный период 1926-1939 гг. численность сельского населения Западного Казахстана пострадала от коллективизации, голода и насильственного переселения, в том числе уменьшилась численность коренного населения. Особенно уменьшилась численность и удельный вес детей и подростков.

- Накануне и в период Великой Отечественной войны произошли депортации других национальностей в регион. Насильственно были переселении поляки, корейцы, немцы и т.д. Это привело к изменению национального состава населения и появлению новых национальных груп.

- изменения в численном, национальном, половозрастном составе сельского населения Западного Казахстана в годы Великой Отечественной войны произошли за счет переселения депортированных, эвакуированных народов и уменьшения естественного прироста населения в результате высокой смертности на фронте и в тылу. На 1 января 1946 года по единовременному учету половозростной структуры сельского населения в 42 сельских советах Западно-Казахстанской области мужчины составляли 41,3 %, женщины-58,7 % всего населении. На 100 женщин приходилось 70,4 мужчин. На 1 января 1946 года сельское население Актюбинской области составляло 167 443 человек, Западно-Казахстанской области 214 970 человек. Если сравнить эти данные с 1939 г. то сельское население Актюбинской области уменьшилось на 82 803 человек, а Западно-Казахстанской области уменьшилось на 113 080 человек.

- Положительные изменения численности, естественного и механического прироста сельского населения в послевоенный период. Так, за 1959-1989 гг., по переписи населения, сельское население Западного региона Казахстана увеличилось с 620,5 тыс. до 904,1 тыс. человек. В том числе за счет естественного и сильного механического прироста во время целины в 1959-1970 гг. сельское население увеличилось на 207 тыс. Бурный темп естественного прироста сельского населения продолжался до середины 60-х годов ХХ века.

- Изменение национального состава сельского населения Западного региона Казахстана. Восстоновлена численность и удельный вес коренной нации. Отрицательное сальдо миграции 70-80 годов ХХ века привело к сокращению численности некоренного населения. Это привело к увеличению общего числа населении за счет коренной нации.

- В послевоенный период под влиянием естественного и механического прироста была восстановлена половозрастная структура сельского населения региона. В результате естественного и механического прироста увеличилась численность мужчин. Так если в 1959 году на 100 женщин приходилось 87,5 мужчин, то в 1989 году на 100 женщин приходилось 99,1 мужчин.

Объект исследования

-to study the demographic state in this region, in the first half of 20-th y.(XX century), and in 1921-1922 years of famine and its demographic consequence;

-to study the changes on the basis of sensus and archival sources of national number, natural rising of rural population during sensus period in 1926-1939 yy.

-to study the demographic state in region during the World War ; to reveal the natural casualties and their consequence;

-to analyse the changers in number of natural rising of rural population of the region in 50-80 y., (XX century.)

-to fulfill detailed analysis of changers in sex age structure of rural population in 50-80 yy (XX century.);

For the first of January, 1946 y on gratuity registration of the rural population in 42 rural unit of Western Kazakhstan regions men made up 41,3 %, women-58,7% of the whole population. 70,4 men were for 100 women. For the first of January, 1946 y the rural population of Aktobe region made up 167449 men, Western Kazakhstan region-214970 men. If to compare these facts, the rural population of Aktobe region decreased to 82803 men, and Western Kazakhstan region decreased to 113080 men.

-The national state changes of the rural population of Western Kazakhstan. The number and the specific gravity of the native nation. The migration showed the positive side in 70-80 y. Of the XX century. It decreased the unnative people. It increased the total population by the native nation.

The scientific novelty of research work: