Есенова қалбике өмірбайқызы қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы


Прагмалингвистиканың қазіргі тіл ғылымындағы орны мен өзге салалармен байланысы



бет2/4
Дата13.06.2016
өлшемі346 Kb.
#132325
түріДиссертация
1   2   3   4

Прагмалингвистиканың қазіргі тіл ғылымындағы орны мен өзге салалармен байланысы бірінші тараудың екінші тармағында кеңінен сөз болды. Тілді қандай да бір ақпаратты жеткізу және өңдеу үшін, сондай-ақ қоршаған орта жайында қажетті түсінікті қалыптастыру үшін жүзеге асырылатын күрделі процестерді зерттеуді мақсат ететін когнитивтік бағыт пен сол процеске тікелей қатысушы адресант (ақпаратты ұсынушы) пен адресат (ақпаратты қабылдаушы) арақатынасын зерттейтін прагмалингвистиканың арасында тығыз байланыстың болуы заңды. Әсіресе адам санасына келіп түсетін ақпараттың керекті деңгейде ұғынылып-түсінілуін реттейтін категориялау және концептуалдау процестері ғаламның тілдік бейнесін қалыптастыру проблемасына қатысты айрықша маңызға ие болады. Өйткені сол процестер арқылы адам ақиқатта болып жатқан оқиғаларды когнитивтік тұрғыдан меңгереді. Сөйтіп үнемі ұлғайып отыратын білімін концептілер және категориялар түрінде реттейді. Осының нәтижесінде жеке-жеке келіп түсетін мәліметтер жүйеленіп, білім қорын құрайды. Осы айтылғандардың бәрі БАҚ мәтіндерін зерттеуде үлкен мәнге ие болады. Басқаша айтқанда, когнитивтік зерттеулер медиа-мәтіндерді жекелеген сөзжасам туындылары ретінде ғана емес, сол ақпаратты дайындап, тарату саласында еңбек етіп жүрген мыңдаған адамдар мен ұйымдардың бірлесе атқарған қызметінің нәтижесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен, медиа-мәтіндерді сөз еткенде міндетті түрде олардың интерпретациялық қасиеттерін, ғаламның медиа-бейнесін қалыптастырудағы рөлін, БАҚ мәтіндерін жасау мен қабылдауға әсер ететін мәдени-спецификалық және идеологиялық факторларын атаймыз. Түптеп келгенде, адресаттың когнитивтік санасында ғаламның ақпараттық бейнесінің қалыптасуына әсер ететін, тіпті үлес қосатын адресант өз кәсіби міндетін атқарып жүрген журналист болғандықтан прагмалингвистикадағы адресант–адресат арақатынасы когнитивтік лингвистиканың да аясына кіреді.

Газет мәтінін прагмалингвистикалық талдаудағы негізгі мәселе адресанттың прагматикалық ұстанымы десек, психолингвистика тұрғысынан алғанда мұны ақпараттардың жазбаша мәтінде қодталуы деуге болады, ал адресаттың мәтінді интерпретациялауы, кодты ашу, яғни мәтіндегі ашық және жасырын түрде берілген ақпаратты дұрыс түсініп қабылдауы болып шығады. Мұның өзі адресаттың когнитивтік санасындағы білім қорының көлемімен тығыз байланыста ашылатын мәселе. Адресанттың жеткізбек болған түпкі ниеті реципиентке бұрын-соңды белгілі ұғымдарға негізделсе, бұл коммуникация біршама нәтижелі болмақ. Ал ондай сәйкестік болмаған жағдайда оқырманның мәтінді дұрыс интерпретациялауы екіталай.

Газет мәтінін құрастырушы да (адресант), оны тұтынушы да (адресат) – белгілі бір әлеуметтік топтардың мүшелері. Осы әлеуметтік субъектілер мәтіндегі хабарламаға анағұрлым жақын тұрған социумның өкілдері болып табылады. Сондықтан да медиа-мәтінді жалпы жаңалықтардың коммуникативтік контексінде алып жасайтын да, интерпретациялайтын да солар. Т.А. ван Дейк жаңалықтарды дискурстың бір типі ретінде қарастырған еңбегінде осы әлеуметтік субъектілердің қызметіне айрықша баға береді: «Этих социальных субъектов, их социокультурная активность, общность убеждений или идеологии дают возможность соотнести тексты новостей с процессами институционального и социального производства и потребления, а также с экономическими условиями их производства и распространения» [1,137]. Түптеп келгенде, бүгінгі ақпарат заманында адам қоғамда болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтарды қадағалап отыруға мәжбүр. Бір күн БАҚ қызметін пайдаланбау субъектінің білім қорын едәуір жұтаңдатып, оның әлеуметтік дамуын тежегендей әсер етеді. Осы жағынан газет мәтінінің әлеуметтік- реттеуіштік рөлін социолингвистикамен байланыстыра қарастырудың мәні зор.

Қазіргі тіл білімі социолингвистика, психолингвистика, когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика және прагмалингвистикалардан тұратын кешенді пәнаралық бағыттар негізінде қалыптасатын, көптеген зерттеу деректерімен байып отыр. Атап айтқанда, И.В.Арнольд, Б.П.Белянина, В.В.Воробьев, Н.И.Гайнуллина, Г.Г.Гизатова, В.И.Исенғалиева, Е.И.Ковалева, Г.В.Колшанский, М.М.Копыленко, А.П.Крысина, В.А.Маслова, Р.Сыздық, Ә.Қайдар, Б.Хасанов, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Э.Д.Сүлейменова, Ж.Манкеева, Б.Момынова, З.Ерназарова, А.Ислам, Қ.Жаманбаева, Г.Сағидолда, Э.Оразалиева т.б еңбектері тілдегі логика-концептуалдық байланыстарды, семантикалық, синтагматикалық және прагматикалық факторларды кешенді түрде қарастыра отырып анықтауға мүмкіндік береді. Т.Г.Винокурдың сөзімен айтқанда, прагматика қазіргі кезде тіл қолданысы мен қызметінің коммуникативтік қырын барынша кеңінен дәйекті түрде айшықтап отырған сала болып табылады [2, 19-20].

Сонымен, публицистикалық мәтінге прагмалингвистикалық талдау жасау барысында аталмыш бағыттардың деректері мен сол салалар бойынша қол жеткізілген ғылыми жетістіктерді пайдаланудың қажеттігі сөзсіз. Сондықтан тіл қолданысын Адам факторымен тығыз байланысты қарастыратын прагмалингвистиканы өзге антропоцентристік бағыттармен бірлікте, кешенді түрде қарастырудың маңызы зор.

Бірінші тараудың үшінші тармағы «Медиа-мәтін – ғаламның ақпараттық бейнесін құраушы негізгі ұғым» деп аталады. Қазіргі кезде бүкіл адамзат электронды БАҚ-тың әсер ету объектісіне айналып отырғаны мәлім. БАҚ түрлерінің қай-қайсысында да қолданылатын әмбебап құрал ретінде медиа-мәтін әлеуметтік-реттеуші қызметін атқарады. Академик Р.Сыздық қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің даму барысында көркем әдебиет стилінің жетекші орын алатынын, яғни доминанта стиль екенін айта келіп былай дейді: “Сөз жоқ, бұл күнде тіл тәжірибесінде публицистиканың, көпшілік информация құралдары баспасөздің, радио мен телевидениенің де рөлі күшейе түскенің мойындау қажет” [3,81]. Әртүрлі БАҚ-та медиа-мәтіннің өзіндік ерекшеліктері болатыны мәлім, дегенмен, оның әмбебаптық сипаты негізінен өзгеріссіз қалады. Ал біздің жұмысымызда оқырманға біршама қол жеткіліктілігімен ерекшеленетін мерзімді баспасөздегі, яғни жазбаша формадағы медиа-мәтін – оның адресанттың мақсатты түрде жүзеге асырған әрекетінің жемісі, нәтижесі және прагматикалық стратегиясын жүзеге асырушы, сәйкес формаға түсірілген, арнаулы өңдеуден өткізілетін нысан ретінде жан-жақты қарастырылды. Медиа-мәтін – әлеуметтік-сөзжұмсамдық құбылыс, жоғары деңгейдегі коммуникативтік бірлік, ол социум өмірінің барлық саласындағы ақпаратты қамтитын ауқымды дүние [4,175]. Сонымен жұмысымызда медиа-мәтінге қатысты мынадай тұжырымдар жасалды:

Медиа-мәтін – БАҚ арқылы жүзеге асырылатын ақпараттық-коммуникативтік процестің маңызды элементі;

Медиа-мәтін қарым-қатынастың өзге түрлерінің жүзеге асырылуы үшін қолданылатын сөзжұмсамдық әрекет формасы;

Коммуникацияның аяқталған, тиянақты және тұтас бірлігі;

Медиа-мәтін ақиқат болмыстың қандай да бір үзігінің репрезентациясы болып табылатын күрделі, құрастырылмалы моделі;

Медиа-мәтін – оқиғаларды, құбылыстар мен процестерді интерпретациялаушы көп құралдың ішіндегі аса әлеуеттісі;

Медиа-мәтін – мәтіндік интерпретациялаушы механизмдер әрекетінің жемісі;

Медиа-мәтінде – әсер етудің прагматикалық стратегиялары жүзеге асырылады;

Медиа-мәтін – әлеуметтік регуляцияда қолданылатын қуатты құрал;

Медиа-мәтін – ғаламның медиа бейнесін қалыптастырушы негізгі фактор болып табылады.

«Субъект – прагмалингвистиканың негізгі категориясы» деп аталатын екінші тарауда медиа-мәтін арқылы жүзеге асырылатын бұқаралық коммуникация түрі адресант – адресат қостағаны аясында қарастырылды. 2.1 және 2.2 тармақтарда адресанттың прагматикалық ұстанымдарының газет мәтініндегі көрінісі анықталды. Яғни медиа-мәтіннің тақырыптық ұйымдастырылуы мен құрылымдық ерекшеліктері анықталып, жалпы газети мәтіннің ақпараттық-мағыналық кескіндемесінің жобасы жасалды. Зерттеушілер прагматиканы коммуникатор прагматикасы және реципиент прагматикасы деп жіктейді. Мәтінді түзуші коммуниканттар өз мәтінімен бірге сол кезеңге, нақты ситуацияға, белгілі бір тілдік контекске, қандай да бір тілдік жүйеге тән алуан түрлі мәтіндерді де интерпретациялаушы болып табылады. Өз хабарламасының екіжақты түсінілуі мүмкін екендігін білетін коммуниканттар айтылымда осы екіжақтылықтың болуын жөн көріп, ойын соған бейімдейді немесе онда екі ұштылықтың болмауын көздеп, мәтіннің бір ғана мәнде түсінілетіндей болып құрылуын қадағалайды [2]. Біз газет мәтінін журналист пен оқырман арасындағы көпір рөлін атқаратын күрделі коммуникативтік құбылыс деп танимыз. Ол (мәтін) қоғамдағы белгілі бір саяси топтардың, газет редакциясы басшылығының, тағы басқа да мүдделі тұлғалардың саяси тапсырыстарын жүзеге асырады. Бұл – көбінесе қоғамда қалыптасып саяси ахуалды халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін және ұлттық мүдделерді ескере отырып интерпретациялауға қатысты мәселе. Сондай-ақ, газет мәтінінде арнайы контекст жасау үшін қолданылатын айрықша тілдік механизм жұмсалады.

Аудиторияның мәтінді барынша дұрыс түсінуі үшін адресант ақпаратты жеткізу барысында оқырман қауымның қажеттіліктерін, мүдделерін, білім деңгейін, әлеуметтік ұстанымдарын ескереді. Сөз субъектісі коммуникативтік ниетін жүзеге асыру үшін мәтін түзбес бұрын адресаттың а) тілдік біліміне, ә) дәстүрлі біліміне сүйенеді [5,250]. Осыған байланысты мәтіннің прагматикалық сипаттамасын арнайы қарастыру қажеттілігі туындайды. Өйткені мәтіннің прагматикалық компоненті тілдік құралдардың жұмсалуына қатысты заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік береді.

Газет мәтінінде адресанттың белгілі бір прагматикалық ұстанымы көрініс табады.

Зерттеушілер оны 3 түрге жіктейді:



Ақпараттық ұстаным (мәліметті іріктеп ұсыну); Фатикалық ұстаным (материалды оқырман назарын аударту үшін пайдалану); Манипулятивтік ұстаным (мәтінде баяндалатын оқиғаларға қатысты оқырман көзқарасын қалыптастыруды мақсат ету) [7,21].

Мәтінде прагматикалық ұстаным бірнеше саты арқылы жүзеге асырылады.

Болмыстағы оқиғалар БАҚ арқылы реципиент санасында белгілі бір бейнеде көрініс табады. Осы бейненің қалыптасу жолдарын былайша көрсетуге болады:

Мәтін ақиқат болмыстағы қандай да бір оқиғаға, фактіге негізделеді; ол фактілерге қатысты материал іріктеледі; адресант ақпаратты іріктейді және оған өз субъективті бағасын береді; ақпараттың мәтін түрінде ұсынылуы үшін белгілі бір тілдік құралдар таңдалып, модельге түсіріледі, сөйтіп мәтін түзіледі;



5. Дайын мәтін реципиентке ұсынылады.

Газет мақаласына арқау болған ақпарат бастапқы, пайда болған сәтінен оқырманға ұсынылғанға дейін осындай басқыштардан өтеді. Мұнда негізгі күш те, жауапкершілік те адресантқа (журналистке) түседі.



2.1.1, 2.1.2, 2.1.3 тармақшаларда газет мәтіні тақырыптық ұйымдастырылуы, құрылымы және ақпараттық-мағыналық кескіндемесі тұрғысынан жан-жақты талданды. Қазіргі қазақ баспасөзі материалы негізінде газет мәтіндерінің жалқы және көптақырыптарға құрылатыны анықталды. Көптақырыпты мәтіндерде негізгі және қосымша тақырыптар қамтылады. Ондай мәтіндер ойды эксплицитті және имплицитті түрде жеткізеді, кейбірі фактіні баяндауға негізделсе, екіншісі жеке проблеманы көтереді. Сондай-ақ реципиент назарын бір ғана тақырыпқа аударуды мақсат ететін жалқы тақырыпты мәтіндер де кеңінен қолданылады.

Газет мәтінінің құрылымы жанрлық сипатына қарай ерекшеленеді. Негізінен әмбебап сипаттағы газет мәтініне тән мағыналық-құрылымдық модельді мынадай бес бөліктен тұрады деуге болады: мәтіннің тақырыптық бөлігі, кіріспе бөлігі, негізгі ақпаратты дәйектеуші бөлік, жинақтаушы мәре бөлік және түйін. Осы бөліктердің әрқайсысына белгілі-бір мағыналық-прагматикалық жүк артылады. Жұмыста осы мәтін бөліктерінің әрбірінің ішкі құрылымы былайша сипатталды:

1. Мәтіннің тақырыптық бөлігі бір ғана тақырыпаттан тұрса, ол абзац деп саналмайды. Сипаты жағынан кілт фраза болып есептелінеді.

2. Мәтіннің кіріспе бөлігінде бастама, кілт фраза, ойды таратып жеткізуші блок қамтылады. Бұл бөліктің газет мәтіні контексінде атқаратын қызметі реципиент назарын мақаланың ақпараттық бөлігінен гөрі, берілетін ақпараттың проблемалық бөлігіне аудару;

3. Негізгі ақпаратты дәйектеуші бөлікте бастама (реципиентті баяндалып отырған ақпаратқа қатысты негізгі тұжырымға жетелеу), кілт фраза (ұсынылған ақпаратты дамыту), ойды таратып жеткізуші бөлік (ақпаратты толықтыру, қосымша түсініктеме беру) қамтылады.

4. Жинақтаушы-мәре бөлік кілт фразадан, ойды таратушы бөліктен және қорытындыдан тұрады. Мұнда ақпаратқа қатысты негізгі тұжырым (қорытынды) жасалады.

5. Түйінде бүкіл мақалада көтерілген негізгі мәселеге қатысты тұжырым жасалып, жаңа проблема қойылады.

Газет мәтінінің ақпараттық-мағыналық кескіндемесіне арналған тармақшада жалпы газет бетінде берілетін ақпараттың бірнеше мағыналық бөліктен тұратындығы анықталып, оған қатысты мынадай формула жасалды: қайда+кім+қанша адам+қашан+не себепті+қалайша+не істеді+әрі қарай не болады. Сонымен кез келген мәтінге тән әмбебап сипаттағы ақпараттық-мағыналық кескіндемені құрайтын сегіз бөліктің әрқайсысы мәтін құрамында белгілі-бір орындарда берілетіндігі анықталды. Бір ескере кететін жайт, автордың түпкі ойына, оқиғаға қатысты деректердің толықтай белгілі немесе толық айқын болмауына байланысты және оқиғаның қалай өрбитіндігі беймәлім жағдайларда ақпараттық-мағыналық кескіндемені құрайтын бөліктердің мәтінде қамтылуы және орналасуы әралуан сипатта болуы мүмкін. Сондай-ақ кейбір бөліктерді адресант өзінің прагматикалық ұстанымына сәйкес уәжді түрде айналып өтуі ықтимал. Бұл тәсілдің өзі оқырманды қажетті бағытқа жетелеу мақсатында жұмсалады. Демек, әрбір жекелей алынған мәтіннің ақпараттық-мағыналық кескіндемесі дара сипатта қарастырылуы тиіс.



2.3 «Газет мәтініндегі адресат факторы» деп аталатын тармақта адресат факторы бұқаралық коммуникацияда маңызды рөл атқаратын күрделі ұғым ретінде танылады. Ғылыми еңбектерде түрліше аталуының өзі (реципиент, рецептор, интерпретатор, тыңдаушы, аудитория, кодты ашушы, әңгімелесуші, сөйлеушінің серіктесі, екінші коммуникант, тыңдаушы коммуникант т.б.) бұл ұғымның сан қырлылығын көрсетеді.

Газет материалын прагмалингвистикалық тұрғыдан қарастырғанда мәтіннің адресатқа бағытталу дәрежесі, яғни автордың өз мақаласын арнаған аудиториясының әлеуметтік ерекшеліктерін (жасы, жынысы, мамандығы, кәсібі, саяси ұстанымы т.б.) ескеруі үнемі зерттеуші назарында болуы тиіс.

Адресат факторын газет мәтініне қатысты алғанда негізінен оқырман термині пайдаланылады. Публицистикалық шығарманы қабылдағанда оқырман біріншіден, өзінің әлеуметтік тәжірибесіне сүйенеді; екіншіден, мәтіндегі ойды өзінің идеологиялық және этикалық көзқарасымен салыстырады; үшіншіден, өз халқының мәдени-тарихи дәстүрлерін ескереді.

Яғни публицистикалық мәтінге баға бергенде біріншіден, журналист шешімін табуды мақсат еткен нақты проблемалар мен мақала жарияланғаннан кейін қол жеткізілуі тиіс нәтижелер ескерілуі тиіс; екіншіден, мәтінде көрініс тапқан идеологиялық ұстанымдар мен этикалық нормалардың рөлі дұрыс түсінілуі қажет; үшіншіден, материал аудиторияға тән мәдени дәстүрмен байланыста алынуы керек.

Қазіргі қазақ баспасөзінде жарияланған оқырмандар хаттарына, әртүрлі сауалнамалар нәтижелеріне шолу жасай отырып және жеке тәжірибе нәтижесіне сүйене отырып, бүгінгі қазақ оқырманын шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады деп ойлаймыз:

1. Ымырашыл топқа жататын оқырман мәтін авторының ой-пікірімен келісе отырып, ондағы ақпаратты немесе ұсынысты қабылдауға дайын екендігін білдіреді, сөйтіп, мақалаға арқау болған проблемаға қатысты өзіндік ой-пікірін де ұсынады.

2. Шартты түрде даукестер деп аталатын топқа адресантпен қайткен күнде де келіспеуді мақсат ететін, мақала авторының әрбір сөзінің астарына үңіліп, оны жағымсыз мәнде интерпретациялауға ұмтылатын оқырмандар жатқызылды;

3. Бейтарап оқырмандар тобын газетті уақыт өткізу үшін парақтайтын, ондағы материалдарға көз жүгіртіп шыққанымен, ден қоймайтын, оны талдап-саралап жатпайтын пассив адресат құрайды;

4. Төртінші топқа жеке бас мүддесін бәрінен жоғары қоятын, өзінің немесе отбасының әлеуметтік жағдайына тікелей қатысы бар проблема жайында сөз қозғалған мақалаға ғана көңіл бөлетін, өз шеңберінде ғана қалуды жөн көретін шектеулі оқырмандар жатқызылды.

Екінші тараудың «Газет мәтінінің интерпретациялануы» деп аталатын тармағында публицистикалық мәтінді адресат қабылдауын деңгейлеу мәселесі кеңінен сөз болады. Жалпы мәтінді интерпретациялау дегеніміз – онда қатталған мазмұнды ашу, айқындау.

Мәтін қабылдануы – оның туындауына қарсы процесс. Мәтін түзу ойдан мәтінге қарай бағытталса, қабылдау мәтіннен ойға қарай жүргізіледі. Мәтінді қабылдау процесі мынадай негізгі сатылардан тұрады:

1. Уәждеу сатысы қабылдау процесінің бастапқы кезеңін көрсетеді.

2. Интенция сатысында реципиент тікелей мәтінмен жұмыс істейтін процестер (яғни сенсорлық рецепторлар арқылы аудио-визуалдық қабылдау) қамтылады, сондай-ақ, алынған ақпаратты өңдеуге қатысты менталдық процестер жүзеге асырылады.

3. Үшінші сатыны мәтінді тереңдей түсіну процесі құрайды. Ол реципиент тезаурусындағы концептілер жүйесін өзгертеді және дамытады [9,126].

Публицистикалық мәтін міндетті түрде екі коммуникантқа қатысты болады. Адресант өз көзқарасын білдіре отырып қоғамда болып жатқан оқиға, құбылыстарға баға береді. Осы тұрғыдан бір-бірімен тығыз байланысты ой әрекеті және тілдік әрекет жүзеге асырылады. Ой әрекеті – мәтіннің тууы мен қабылдануына негіз болатын коммуникацияның мақсаты мен шарттарын ескеретін, ең алдымен автордың ойлау дүниесін қамтитын күрделі семантикалық кешен. Ол реципиенттің тілдік біліктілігін, әлеуметтік мәртебесін, индивидуалды-психологиялық ерекшеліктері мен ғалам туралы білімінен тұратын ойлау жүйесі болып табылады. Ал тілдік әрекетте эксплицитті немесе имплицитті деңгейлердің бірі таңдалады.

Ақпаратты беруде ең алдымен адресантта ой мазмұны қалыптасып, тілдік сигналдар арқылы жеткізіліп отырады. Ол тілдік сигналдар ауызша коммуникацияда айтылым түрінде болса, жазбаша коммуникацияда мәтін арқылы көрініс табады. Ал ақпаратты қабылдауда тілдік сигнал алдымен беріліп, содан кейінгі кезекте реципиенттің ой мазмұны қалыптасады. Тілдік сигналдың мәнін ашу, мазмұнын түсіну үшін міндетті түрде кодталған ақпарат ашылуы тиіс. Осыған байланысты ғылыми әдебиетте олар былайша көрсетіліп жүр: Ақпарат көзі ретінде танылатын жіберуші, яғни белгілі бір хабарламаны жасаушы – жеке адам немесе тұтас бір ұйым (ұжым, адамдар тобы) болуы ықтимал. Осы тұста ақпараттың жеткізілуіне қатысты ұғымдарға анықтама бере кеткеніміз жөн.

Ақпаратты кодтау дегеніміз – хабарламаның символикалық пішінге түсірілуі, яғни оған таңбалық форманың берілуі.

Хабарлама кез келген коммуникацияның жүзеге асырылуына себеп болатын идеяға немесе ақпаратқа құрылады. Ол ауызша, жазбаша немесе визуалды түрде таратылады.

Ақпарат арнасы дегеніміз – хабарламаның берілу тәсілі, яки, ақпаратты жеткізу құралы. Ол арна тұлғаралық және жаппай бұқаралық сипатта болады.

Кодталған ақпараттың ашылуы – берілген ақпараттың дұрыс қабылданып, реципиентке түсінікті болуы. Ақпаратты қабылдау барысында кездесетін әр түрлі кедергілерге байланысты бастапқыда хабарланбақ болған ой белгілі бір дәрежеде дұрыс түсінілмеуі мүмкін.

Ақпаратты алушы яғни хабарлама жеткізілетін объекті де жеке адам немесе бір ұжым болуы мүмкін [13, 106].

Мәтін лингвистикасында мәтінде қамтылатын семантикалық ақпарат бірінші орынға шығады. Публицистикалық мәтін семантикасының кодталуы мағынаның имплицитті (жасырын) және эксплицитті (айқын) компоненттерін көрсетуді көздейді. Осымен байланысты ғалымдардың бір тобы сөйленімнің имплицитті формасы эксплицитті түрде беріле алмайтын ойларды жеткізу үшін қолданылады деп тұжырымдайды. Яғни мәтіндегі астарлы ойды ашу (подтекст) арқылы автордың интенциясын болжап, түсінуге болады. Әрине олар міндетті түрде имплицитті формада беріледі де, оны түсініп талдау реципиенттің өз еншісіне қалады. Астарламада (импликатура) сөйлеу мақсатымен байланысты ой саналы түрде жасырын беріледі. Пресуппозициядан айырмашылығы ол сөйлесімнің тұтас мазмұнынан шығады. Сөйтіп, пресуппозиция сөйлесім мазмұнын анықтап жарыққа шығарса, астарлама жасырын мәнді тұспалдайды. Астарламаға объективтілік тән. Ол адамның жеке білім қорына тәуелді емес.<…>. Жасырын мәннің берілуі мен қалыптасу механизмі пресуппозицияға, логикалық байланысқа тәуелді [14, 33].

Сонымен кез келген публицистикалық мәтін автор мен реципиент арасындағы өзара әрекеттестікке қатысты қабылданады. Ол – ой әрекеті мен тіл әрекетінен тұратын күрделі процесс. Автор ойын оқырманның дұрыс түсінуі мәтінде көтерілген мәселенің айқын немесе астарлы мәнде берілуіне тікелей байланысты болады. Бір ғана тақырыпқа құрылған, автор мақсаты ашық баяндалған шағын хабарламаларды қабылдау оқырман үшін қиындық туғызбайды. Ал автордың түпкі ойы әр түрлі лексикалық бірліктердің айшықтала қолданылуы арқылы, түрлі синтаксистік композицияларда безендірілген, бірнеше тақырыпты қамтитын күрделі мәтіннің қабылдануы оқырман тарапынан тілдік біліктілікті, саяси сауаттылықты, проблемадан хабардарлықты, бір сөзбен айтқанда энциклопедиялық білім қорының болуын қажет етеді.

Енді «Егемен Қазақстанда» (26.06.04) «Жанайқай» айдарымен жарық көрген «Қазақ жетіміне қажеті америкалық бесік пе?» атты көлемді, проблемалық мақаланың интерпретациялануына тоқталайық. Ең алдымен көзге түсетіні – көлемді мақаланың ортасына ойылып қойылған сұрғылт фонда қалың қара бояумен берілген тақырыпат. Бұл – мәтінді интерпретациялаудың I сатысы – зейін қоюдың еріксіз назар аудартатын түрі. Мақала тақырыпатының формалық жағынан ірілендіріліп, қою қара бояумен берілуі еріксіз назар аударту тәсілі ретінде танылады.

Интерпретацияның II сатысы – түсінілім – жүзеге асуы үшін мақаламен толық танысқан адресат онда берілген мәліметтердің растығына (негізділік) көз жеткізіп, фактілерге назар аударады. Бұл мақалада көтерілген проблеманы дұрыс түсіну үшін адресат ондағы сөздердің ауыспалы мағыналарын терең түсініп, қазақ менталитетіне тән сөздердің семантикалық аясына қатысты кодты мүмкіндігінше ашуға тырысады. 6 лексикалық бірліктен тұратын тақырыпаттағы екі сөз ұлттық-мәдени елтанымдық бірліктер, яғни лингвокультуремалар: жетім және бесік. Бұл сөздердің тек тура мағынасын білетін жас, тәжірибесіз оқырмандар (балалар) оның қолданылу себебіне мән бермейді, ондағы астарлы ойды да түсінбейді. Олардың түсінігінде жетім – ата-анасы жоқ бала, ал бесік – сәби ұйықтайтын кереует есебінде. Яғни ойды жеткізуге қажетті сөздердің дәл таңдалып алынуы (анықтық) келтіріліп отырған фактінің шынайылығы, растығы (негізділік) айқын болғанымен өзге екі белгінің (тереңдік, толық ұғыну) өз деңгейінде танылмауы мәтіннің түсінілуіне кедергі болады. Соған сәйкес журналист көздеген мақсатына қол жеткізе алмауы да мүмкін, яғни мәтінді үстірт түсінген оқырман «қамқоршысынан айырылған шарасыз сәбиді бауырына басып, басқа ата-аналар отбасына алғанда тұрған не бар?» деген ой туындайды да, автордың прагматикалық ұстанымы жүзеге аспай қалады. Яғни адресанттың «жанайқайы» адресаттың «құлағына тигенімен, жүрегіне жетпейді». Демек, мұнда автордың мәтінді салған коды толық ашылмайды. Аталмыш лексикалық бірліктердің аса кең семантикалық аясын, потенциалын жақсы білетін қазақ менталитетіне сай ойлайтын, өмір көрген, тәжірибелі адресат бұл мәтінді түсінуге қатысты төрт белгіні (тереңдік, негізділік, анықтық, толық ұғыну) дөп басып, дәл анықтайды, соның нәтижесінде мәтіндегі негізгі идеяны және автордың түпкі ойын адекватты түрде түсінеді. Осындағы тереңдік пен толық ұғынуға негіз болатын, яғни мәтіннің толық түсінілуі арқылы интерпретациялануына жол ашатын оқырмандардың бәрінде бірдей бола бермейтін аса маңызды фактор – аялық білім. Осы аялық білімнің оқырман санасында әр алуан көлемде болуы мәтіннің де терең немесе үстірт, толық немесе шала түсінілуіне негіз болады. Біз нысанаға алған материалды еріксіз оқып шыққан тәжірибелі адресаттың мәтіндегі автор позициясын ұғынуы үшін негізділік, анықтық сияқты белгілер аса маңызды болмайды, яғни қанша агенттіктің қанша жыл ішінде қанша баланы шегара асырып жібергені туралы деректер ол үшін екінші орында болады. Қазақ танымында «күлшашар» деп еркелетілетін, «атбайлар» деп өмір жалғастығы ретінде танылатын аса қасиетті перзенттің тумай жатып туған жерінен аласталып кетуі – жантүршігерлік оқиға. Оқырманның когнитивтік санасындағы перзент концептісіне қатысты бүкіл ақпаратты қозғап, іске қосқан – балалардың шетелдіктерге сатылу фактісі. Аталмыш факті реципиенттің когнитивтік санасындағы «ана» концептісіне қатысты мәліметтерге де біршама өзгерістер енгізеді.

Жетімін жат жұртқа тентіретпеу үшін әмеңгерлікті ойлап шығарған ата-бабаларымыздан келе жатқан салттың бұзылуы, ұрпақтың азғындауы, теріс жүріске салынған әйелдердің өз нәрестесін керексіз затты қоқысқа лақтырғандай етіп, тастап кетуі т.б. көптеген ой-тұжырымдар «баламның табанына кірген шөңге менің маңдайыма қадалсын» дейтін ғазиз ана бейнесін (образын) кейінге ысырып, бойында безбүйректік, тасбауырлық, мейірімсіздік сияқты адамшылықтан алыс, жаман қасиеттерге толы «көкек ана» ұғымының қалыптасуына негіз болады.

Бұлжымас, өзгермес, фундаментальді, тек жақсы қасиеттерді қамтитын ана ұғымының семантикалық аясына онымен сыйыспайтын, тіркеспейтін (жаман) теріс мағыналы сөздер еніп, бірте-бірте онымен қатар қолданылады. Мұны ұлт танымында, тілдік ұжым санасында қалыптасып, мықтап орныққан құндылықтың бұзылуы деп бағалауға болады.

Яғни оқиға – ситуацияларға орай жоғары, биік, асқақ сезімдермен байланыста ассоциацияланатын рухани құндылықтар жүйесі әлсіреп, нашарлап, жақсы қасиет-белгілерінен біртіндеп айырыла бастайды. Бұл жалпы халықтық кризиске әкеліп соғуы мүмкін аса қауіпті проблеманы «Ұрпақтың азғындауы» деген терминмен таңбалауға болады. Бұл жерде психология ғылымындағы «жеке тұлғаның деградациялануы» деген ұғымды еске түсірген жөн. Адамның когнитивтік санасындағы осындай процестердің нәтижесі тілдік санаға әсер етіп, белгілі бір лексикалық бірліктер семантикасында орын алып, жаңа сөз қолданыстар түрінде тілдік айналымға түседі. Осылайша талдаған «Ана» концептісінен «Көкек ана» деген жағымсыз ұғым бөлініп шығады.

Медиа-мәтіндегі «Ана» және «Көкек ана» ұғымдарының семантикалық аясының вербалдануына қатысты жинақталған тілдік материалдар негізінде тарихи емес, кейінгі дәуір «жемісі» болып табылатын «Көкек ана» концептісінің құрылымын былайша көрсетуге болады. Яғни «Ана» макроконцептісінен «дүниеге ұрпақ әкелу» семасын ғана еншілеген гибрид концепт («Көкек ана») қазақ танымындағы дәстүрлі атау «көкек» сөзінің семантикасынан «безбүйрек», «тасбауырлық», «қатігездік» т.б. сияқты бірнеше жағымсыз мәндегі семаны иемденген. Нәтижесінде тұтастай жағымсыз эмоционалды мәнді «Көкек ана» концептісі қалыптасады. Оған негіз болған бастапқы (безбүйрек, тасбауыр) семалар қазіргі қазақ медиа-мәтінінде әртүрлі жағымсыз реңкті сөз қолданыстарға негіз болады.

Осылайша қазіргі қазақ медиа-мәтіні ұлттық ғалам бейнесінде болып жатқан әлеуметтік процестердің ғаламның индивидуалды (авторлық) тілдік бейнесіндегі көрінісін концептілік деңгейде сипаттайтын маңызды конгитивтік құрал деп тануға негіз бар.

Жоғарыда аталған «ұрпақтың азғындауы» факторы қазақтың когнитивтік санасында бұрын-соңды болмаған бала тастау фактісінің орын алуы тілдік санаға да біршама өзгерістер енгізіп, нәтижесінде ұлттық менталитетімізге жат жаңа қолданыс – «Америкалық бесік» тіркесі пайда болды. Осы қолданыс автордың қойып отырған проблемасының оқырманға қажетті деңгейде әсер етуіне себеп болады. Осылайша, концепті деңгейінде толық қабылданған мәтінді толықтай интерпретацияланады деуге болады.

Сонымен газет мәтінін интерпретациялау процесінде адресаттың аялық білім қоры маңызды рөл атқарады. Ол өз кезегінде пресуппозиция, зейін, түсінілім, қабылдау, ақпаратты кодтау және оны ашу сияқты психолингвистикалық ұғымдармен сабақтастықта қарастыруды қажет етеді. Осыдан келіп прагмалингвистикадағы адресаттың мәтінді қабылдауы проблемасының психолингвистикалық қыры ашылып, 2.5. тармақта газет мәтініндегі прагматикалық пресуппозиция арнайы қарастырылды.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет