Еспенбетова айнагүл мейрамбекқызы ХІХ ғ. және ХХ ғ. басындағы қазақ қоғамындағы жаңа сословиелік құрылымның қалыптасуы

Сонымен, жұмыс нәтижесінде мынадай қорытынды жасауға болады:

1. ХІХ ғ. және ХХ ғ. қазақ даласында жүргізілген әкімшілік-территориялық реформалар қазақтың дәстүрлі әлеуметтік құрылымының өзгерісіне ықпал етті. Нәтижесінде Ресей империясының жалпыға бірдей сословиелік құрылысына қарай бағытталған әлеуметтік құрылымның эволюциялық үрдісі басталды, жаңа сословиелер қалыптасты.

2. Қазақ қоғамындағы жаңа сословиялардың бірі - дворяндар болды. Ресей империясы құрамындағы түркі халықтары (татарлар, башқұрттар) және қазақтар арасындағы дворяндықтың қалыптасу механизмдері түрліше жүрді. Қазақ жерінде дворяндыққа, негізінен әкімшілік басқару қызметтерін атқарған қазақ сұлтандары, билер, старшындар қол жеткізді.

3. Қазақ дворяндары саны аздығына қарамастан әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктерді иелене отырып, жерге мұрагерлік жолмен иелік етті және ұрпақтарына мұралыққа қалдыра алды. Дворяндық Барқытты шежірелік кітапқа есімдері енгізілді.

4. Қазақ жерінің жалпыресейлік аймақтық сауда нарығына тартылуы қазақ қоғамындағы жаңа сословия саудагерлер, көпестердің қалыптасуына ықпал етті.

5. Қазақ даласындағы уездік қалалардың өркендеуі олардың тұрғындарының сословиялық құрылымын өзгертті. Қала халқының аз бөлігін қамтыған қазақтар арасында мещандар сословиясы қалыптасты.

6. Қазақ қоғамындағы жаңа сословиелер: дворяндар, құрметті азаматтар, көпестер, мещандар қоғамдық өмірде белгілі бір рөл атқарды. Олардың қазақ қоғамының әлеуметтік-мәдени және экономикалық дамуында өзіндік орны болды.

2 Валиханов Ч.Ч. Записка о судебной реформе. Суд биев в древней народной форме // Собр. соч.:в 5 т.- Алма-Ата, 1985.- Т 4. - 462 с.

3 Васильев А.В. Исторический очерк русского образования в Тургайской области и современное ее состояние.- Оренбург: типо-литография П.Н. Жаринова, 1896.-226 с.

4 Крафт И.И. Из киргизской старины. - Оренбург, 1900. -157 с.; Крафт И.И. Сборник узаконений о киргизах степных областей.- Оренбург,1898. - 530 с.

5 Ключевский В.О. Полное собрание сочинении в 9 т. Т.6 – Москва, 1959.- С.225.; Романович-Славатинский А.В. Дворянство в России. - Москва, 1891. В двух книгах, кн. 1.- 248 с; кн.2. -319 с.; Петров П.Н. История родов русского дворянства.- Спб, 1886. В двух книгах, кн 1. - 319 с.

6 Чулошников А.П. Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских народов. - Оренбург, 1924. Ч.1- 293 с.; Асфендияров С.Д., Кунте П.А. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алматы, 1997. - 389 с.

7 Вяткин М.П. Батыр Срым. -М.-Л.: Издательство АНСССР, 1947. - 387с.; Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғ. 20-30 жылдарында.- Алматы: Санат, 1994.- 413 б.; Шахматов В.Ф. К вопросу о расслоении казахского аула в первой половине ХІХ в. // Вестник Акад. Наук .Каз ССР, 1957.№ 7. – С. 54-70.

8 Материалы по истории Казахский ССР (1785-1825). – М - Л.: Изд-во Акад. Наук СССР, 1940. Т.4 - 543 с.; Материалы по казахскому обычному праву/ Сост.Т.М. Культелеев, М.Г. Масевич, Г.Б. Шакаев. - Алма-Ата, 1948. Сб.1. - 347 с.; Материалы по истории политического строя Казахстана. –Алма-Ата: Изд- во. АН Каз ССР, 1960. Т.1. - 205 с.; Казахско-русские отношения ХVІІІ-ХІХ веках (1771-1867). Сборник документов и материалов. - Алма-Ата: Наука, 1964. - 573 с.

9 Зиманов С.З. Политический строй Казахстана в конце ХҮІІІ и первой половине ХІХ вв. - Алма-Ата: Изд-во АН Каз ССР, 1960. - 296 с. Он же, Общественный строй Казахстана в конце ХҮІІІ и первой половине ХІХ вв. -Алма-Ата: Изд-во АН Каз ССР, 1958. - 296 с.

10 Жиренчин К.А. Политические развитие Казахстана в ХІХ - начало ХХ веков. - Алматы: Жеті Жарғы, 1996. -352 с.; Абдрахманова Б.М. История Казахстана; власть, система управления, территориальное устройство в ХІХ веке. - Астана, 1998. - 236 с.; Абенова Б.С. 1868 ж. әкімшілік-басқару реформасының Орынбор өлкесіне енгізілуі және оның зардаптары: тарих ғ. к., ғыл. дәрежесін алу үшін дайындаған. дисс. Авторефераты. - Алматы, 2000. - 30 б.

11 Бекмаханова Н.Е. Многонацинальное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в. -1917 г.). Отв. ред. В.И. Кабузан. – Москва: Наука, 1986. - 248 с.; Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1981. -112 с.; Сдыков М.Н. История населения Западного Казахстана.- Алматы: Ғылым, 2004. - 404 с.

12 Аполлова Н.Г. Особенности возникновения и развитие городов Оренбургского края в ХVІІІ в.//Города феодальной России. М., 1966. - 462с.; Касымбаев Ж.К. Города Восточного Казахстана в 1861-1917 гг. – Алма - Ата: Ғылым, 1990. -180 с.

13 Арапов Д.И. Мусульманское дворянство Российской империи// Международный исторический журнал №3, май-июнь 1999; Еникеев С.М. Очерки истории татарского дворянства. - Уфа, 1999. -355с.; Асфандияров А.З. Башкирские тарханы.- Уфа, 2006.-157 с.; Ильясова А.Я. Формирование башкирского дворянства //Национальное и языковые процессы в республике Башкортстан: История и современность. Инф. бюллетень № 2.- Уфа, 2006. - С.138-144.

14 Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б., Ерофеева И.В., Алексеенко А.Н.,Баратова Г.С. История Казахстана; народы и культуры. – Алматы: Дайк-Пресс, 2000. - 608 с.

15 Касымбаев Ж. Казахи - генералы Российской империи. Генерал, султан- правитель Баймухамед Айшуаков (1790-1847). - Алматы: Өлке, 2000. -187 с.

16 Мұсабаева А.Н. Мұқамбет Салық Бабажановтың қоғамдық-саяси және шығармашылық қызметі: тарих ғ. к,. ғыл. дәрежесін алу үшін дайындаған дисс. Авторефераты. - Алматы, 1995. -22 б.; Әкімгереев Ө. Мақаш әкім. - Арыс, 2004. -265б.

17 Шепелев Л.Е. Титулы, мундиры и ордена в Российской империй.-Ленинград, 1991. - 219 с.

18 Султангалиева Г.С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (ХҮІІІ-нач. ХХ вв.). – Уфа:РИО РУНМЦ Госкомнауки, 2001.- 260 с.

19 Жампейсова Ж.М. Функционирование традиционных властных институтов казахов в колониальной системе Российской империи: Авторреф. дис. ...канд. ист. наук.-Алматы, 2004. -28 с.; Оразбаева А. Дәстүрлі қазақ қоғамына тән билер институты. - Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - 205б.

20 Каппелер Андреас. Россия – многонациональная империя. Возникновение. История. Распад. (перевод с нем.яз. С. Червонная). - М.: Прогресс-Традиция, 2000. -344 с.; Величенко C. Численность бюрократии и армии в Российской империи в сравнительной перспективе //Российская империя в зарубежной литературе. Антология. – М.: Новое обозрение, 2005. - С.54-69.; Фриз Г. Сословная парадигма и социальная история России //Американская русистика: вехи историографии последних лет. Императорский период. Антология. - Самара. 2000.; Стейндведел Ч. Племя, сословие или национальность? Изменения в характере башкирской обособленности в контексте Российской империи // Новая имперская история постсоветского пространства. - Казан. 2004. С.473.

2 Ресей империясындағы дворяндықтың артықшылықтары мен мәртебелері // Жұбанов тағылымы –ҮІ Халықаралық конференция материалдары. - Актобе, 2005. 435-438 бб.

3 Солтүстік-батыс Қазақстандағы дворяндықтың қалыптасу тарихынан // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Хабаршысы. - Алматы, 2006, №1. 83-85 бб.

4 ХІХ ғ. Қазақстанда жүргізілген әкімшілік-территориялық өзгерістердің қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымына ықпалы // М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің Хабаршысы. - Орал, 2006, №3. 43-51 бб.

5 Қазақ ақсүйектерінің Ресейдің дворяндық сословиесіне енуі ХХІ ғ.) (Бөкей Ордасының материалдары бойынша //«Қазіргі тарихи зерттеулер: жаңа мүмкіндіктер бастауы» халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (28-29 сәуір).- Ақтөбе, 2005, 310-313 бб.

6 Қазақ дворяндарының қалыптасу механизмі // Из истории Актюбинской области. Актюбинский государственный педагогический институт - Актобе, 2006. 146-155 бб.

7 Қазақ дворяндары және олардың қазақ халқының әлеуметтік-мәдени дамуына қосқан үлесі //С.Байішев атындағы Ақтөбе университеті. ХХІ ғ. жоғары оқу орны: Жаңа экономикалық жағдайда өркендеу. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Ақтөбе, 2006. 408-412 бб.

8 Қазақ жерінде құрылған әкімшілік мекемелер мен басқару ұйымдары // М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің Хабаршысы. - Орал, 2007, №2. 64-73 бб.

9 Қазақ қоғамындағы жаңа әлеуметтік тектердің қалыптасуы (ХІХ ғ.) // Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы – Алматы, 2008, №1. 8-12 бб.

10 Қазақ шенеуніктерінің қалыптасуындағы Орынбор өлкесіндегі білім ордаларының рөлі // «Ұлы отан соғысы тарихы: зерттеу әдіснамасы мен оқыту тәжірибесінің өзекті мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Ақтөбе, 2010. 589-594 бб.

- раскрыть степень влияния административных реформ, проводимых русским правительством на протяжении ХІХв., на социальную структуру казахского кочевого общества;

- выявить механизм формирования казахского дворянства, его правовые особенности и степень интеграции их в единое социальное пространство Российской империи;

- методом сопоставительного анализа выявить общие тенденции и отличия в становлении дворянского сословия у тюрко-мусульманских народов империи (татары, башкиры и казахи);

- проследить формы и направления деятельности казахского дворянства, почетных граждан, купцов в процессе адаптации новых социальных институтов Степи к интересам и потребностям Российской империи.

Методологическая основа исследования: Изучение социальной истории казахского кочевого общества в ХІХ- начало ХХ вв. в контексте имперской политики России возможно при использовании совокупности методологических принципов и подходов в науке: историзма, объективности, всестороннего рассмотрения взаимосвязи и взаимообусловленности исторических явлений, историко-сравнительного метода, позволяющих раскрыть параметры новых сословных групп, механизм их функционирования.

Научная новизна исследования:

- работа является первым опытом изучения процесса становления новых сословий в казахском кочевом обществе ХІХ в. в контексте имперской политики России;

- в выявлении и обобщении совокупности факторов, оказавших влияние на тенденции развития казахского дворянства, почетных граждан, купцов, мещан;

- в раскрытии деятельности новой сословной структуры населения региона и выявлении различий между тюрко-мусульманскими народами империи;

- в составлении системной таблицы казахских дворян, включающих их социальное происхождение, место службы и их деятельность в социально-экономической и культурной жизни региона;

Хронологические рамки исследуемой проблемы определены социо-культурными изменениями, происходившими на территории Казахской степи на протяжении ХІХ-начало ХХ в.. Исходная точка исследования определена 20-ми годами ХІХ в., когда начался процесс внедрения административных реформ в казахское кочевое обществ, оказавшее влияние на изменение социальной структуры и появление новых сословий. Нижние границы определены 1917 г., когда были отменены все сословия.

Территориальные рамки диссертационного исследования определены административными границами, существовавшими в ХIХ-начала ХХ вв. (территория Младшего и Среднего жузов: часть Оренбургской губернии, Внутренняя Орда, Уральская и Тургайская области). Территория Мангышлака, управление которой было передано в 1870 г. из Уральской области в ведение Дагестанского военного округа, а в последующем - Кавказского военного округа, была оторвана от ареала расселения основной массы казахского населения западного региона. Поэтому данная территория включалась в предмет исследования до первой половины Х1Х в., когда по реформе 1824 г. она относилась к Западной части орды Оренбургского ведомства, а в 40-х годах была территориально включена в 52-ю дистанцию.

Положения, выносимые на защиту:

1. Административно-территориальная реформа, проводимая в Казахской степи, охватила все стороны общественой жизни и оказало влияние на изменение традиционной социальной структуры казахского кочевого общества. В результате начался эволюционный процесс направленный на традиционную социальную структуру Российской империи.

2. Одним из новых сословий казахского кочевого общества стало дворянство (потомственное и личное). Механизм формирования дворянства среди тюрко-мусульмаснких народов Российской империи и казахов происходил по разному. В Казахской степи дворянство получали в основном султаны, бии, старшины, выполнявшие административно-управленческие функции.

3. Казахское дворянство, несмотря на малочисленность, имели не только социально-правовые преимущества, но и могли наследовать землю. Их имена вносились в Бархатную родословную книгу.

5. Втягивание Казахской степи в торговый региональный и общероссийский рынок дало толчок появлению среди казахского общества такого сословия как торговцы, купцы.

6. Развитие уездных городов в Степи изменило сословную структуру их жителей. Впервые среди малочисленной группы казахов-горожан появилось токое сословие как мещане.

7. Новые сословия, такие как дворяне, почетные граждане, купцы, мещане, сформированные в казахском обществе, имели определенную роль в общественной жизни и занимали особое место в социально- культурным и экономическом развитии казахского общества.

Научно-практическая значимость работы. На современном этапе общественного развития значительно возросла необходимость выявления исторических особенностей социальной структуры казахского общества, определение тенденций исторического развития необходимых для выработки государственной политики в Республики Казахстан. Основные положения работы могут быть использованы при написании обобщающих работ по социо- культурной истории Казахстана.

Структура диссертационной работы состоит из обозначений и сокращений, введения, трех разделов, заключения, списка использованной литературы и приложений.


Resume

Ainagul Meirambekovna Espenbetova
Formation of new estates in the Kazakh nomadic society at the XIX- beginning of the XX century)
07.00.02 – Native History (History of the Republic of Kazakhstan)
The object of research is socio-cultural changes, is the Kazakh nomadic society at the the XIX – beginning of the XX century.

The subject of research is a new estate structure of the Kazakh society at the XIX – beginning of the XX century, socio-law peculiarities and their public functions.

The actuality of the theme of research:

The development of the Kazakh people is reclined on its own socio-historical experience and cultural potential, accumulating at the previous epoch. At any society there are independently functional, various, social estates and groups. Estates are social groups, which are differing from its own concrete position in the society, but taking an important place in the social structure. In the Soviet historical science the role of individual social groups and estates is not examined, but it’s studied only as indirect questions at the decision of general problems. But last 10 years the process of understanding the important roles of socio groups in the society is begun.

It’s difficult to understand the development of such spheres as economy, socio-political and a spiritual life without knowing which social groups and estates in the society, the influence of social development. In the thesis the problem of becoming and developing new estate groups (noblemen, merchants, commoners, honourable persons, etc) in the Kazakh nomadic society in the context of administrative, tax policy of the Russian Government during the XIX – beginning of the XX century is investigated for the first time in the native historiography.

The aim of research is to study the history of becoming new estate groups as a whole phenomenon in the context of the Russian Empire Policy at the XIX – beginning of the XX century. According to the aim of research, the author formulates the following problems:

• 
  to reveal the extent of the influence of administrative reforms, which conducted by the Russian government during the XIX century on the social structure of Kazakh nomadic society;
  
• 
  to make known the mechanism of the formation of Kazakh nobility, its law peculiarity and the extent of integration them in one complete social space of the Russian Empire;
  
• 
  to expose the general tendencies and distinctions in becoming of estate at the Turk Muslim people Empire (Tatars, Bashkirs, Kazakhs, etc.) as a method of juxtaposition analysis ;
  
• 
  to follow forms and directions of the activity of Kazakh nobility, honourable persons, merchants in the process of adaptation of new social Institutes of Steppe interests and requirements of the Russian Empire
  

- the work is a first experience in studying the process of becoming new estate in Kazakh Nomadic society in the XIX century in the context of the Empire Russian policy;

- in exposition and generalization of aggregate factors, influenced on tendency of developing the Kazakh nobility, honourable persons, merchants, commoners;

- in opening the activity of new estate structure of population of region and exposition distinction between Turk and Muslim people of the Empire;

- in compiling the systematic table of the Kazakh nobleman, including their social origin, place of service, and their activity in social economical and cultural life of region.

Chronological frame of the examined problem are distinguished with socio-cultural changes, which took place on the territory of Kazakh Steppes in the spread of the XIX – beginning of the XX century.

The initial point of research is known as 20’s years of the XX century, when the process of instilling the administrative reform in the Kazakh Nomadic society, which influenced on the changes in the social structures and becoming the new estates. The lower frontier is distinguished in 1917, when all estates are abolished.

1. 
   Administratively – territorial reform conducting in the Kazakh Steppe is enveloped all sides of social life and influenced on the change of the traditional social structure of the Kazakh Nomadic society. As a result of the evolutional process of social structure, directed to the general estate structure of the Russian Empire is begun.
   
2. 
   One of the new estates of the Kazakh Nomadic society was nobility (hereditary and personal). The mechanism of nobility’s formation among Turk-Muslim people of the Russian Empire and Kazakhs is originated variously. The Kazakh Steppes nobility got generally sultans, biys, etc.
   
3. 
   The Kazakh nobility, in spite of small quantity had socio – law advantages, and besides that they could heritage lands. Their names are entered into the Velvet Stud-book.
   
4. 
   Entering the Kazakh Steppes into the commercial regional and general Russian market, gives a chance to appear such estates as merchants among the Kazakh Nomadic society.
   
5. 
   Development of district cities in the Steppe is changed the structure of citizens. For the first time among the small quantity groups of Kazakh citizens are appeared such estate as commoners.
   
6. 
   New estates as noblemen, merchants, commoners, and honourable persons had a definite role in the public life and economical development at the Kazakh society.
   

In the modern stage of public development, necessity of exposition historical peculiarity of social structure of the Kazakh society, definition of tendency of historical development, which necessary for elaboration of the state policy in the Republic of Kazakhstan. The basic position of work can be used in writing general work of socio- cultural history of Kazakhstan.