- дәріс. Тақырыбы: Әдеби дәстүр мен сабақтастық, дәстүр мен жаңашылдық

деуге болмайды. Осындай күрделі мәселелерді көрсете алатын бірде-бір

теориялық еңбектің жоқтығы, ал жоғары оқу орындарына арналған «Әдебиет 
теориясы» оқулықтарында бұған өте аз мәліметтер келтірілетінін айтуымыз
керек. Екіншіден, жекелеген авторлардың көркемдік әдісін, мәселен, оның 
ішінде, Абайдың да, зерттеуде бір ғана реализм төңірегінде қалып, одан ұзай
алмай жүрміз. Бұл бір жағынан, теориялық танымның төмендігі, екінші 
жағынан реализмнен өзгесіне керітартпалық айдарын оп-оңай таңа қоятын
идеология салқыны. Үшіншіден, сентиментализм, классицизм, символизм, 
романтизм сияқты әдеби ағым-бағыттарды сөз етсек, реализм тағынан түсіп
қалатындай көрдік» Абай поэзиясында роиантизм сарыны реализмнен үстем 
болатындай емес. Ақын романтизмі бірқатар лирикалық шығармаларында
көрініп, хронологиялық жағынан бір-біріне жалғас келіп, шығармашылық 
эволюциясының заңдылығын түсінуге әбден жарайды. Кемеңгер суреткердің
поэзиясында романтикалық бейнелеу тәсілінің бой көрсетуі, аудармаларын 
қоспағанда, 90-жылдардың ортасына келеді. Абай шығармаларындағы мұндай
өзгеріс жағдайын көптеген зерттеушілер атап көрсеткен. Мәселен, Ғ.Сағди 
«Абай» атты зерттеуінде: «1898 жылдан кейін Абай өлеңдерінің табиғаты,
ішкі рухы өзгере бастады» десе, М.Әуезов: «Ақын тіршілігінің ең ауыр 
қорытындысы, әсіресе, сол 1897 жылдарда өзі тоқтаған жылдарда тіпті айқын
болып шығады», - деп жазды. Субъективтік мазмұндағы романтизм үлгілерін 
М.Лермонтовтан, Байроннан, А.Мицкевичтен, А.Дельвигтен, И.А.Крыловтан,
И.Буниннен, Я.Полонскийден аударған өлеңдерінен байқаймыз.
Жалпы, романтизм ғана емес, өзге де әдеби бағыттардың тууында тарихи
жағдайлардың бірлігі сақталады. Мәселен, абсолюттік монархияның үстемдік 
етуі – классицизмді, буржуазиялық қоғамның қарама-қайшылықтары –
реализмді тудырды. Ал, романтизмді дүниеге әкелген жалпы себеп –
қоғамдағы төңкерісшіл рухтағы өзгерістер, яғни аумалы-төкпелі замандағы
өтпелі кезең деуге болады. Бұл туралы көп томдық «Дүниежүзі әдебиеті 
тарихының» романтизмге арналған томында: «Романтизм типологиясы елдегі
буржуазиялық қарым-қатынастардың және ұлт мәдениетінің тарихи 
жағдайының деңгейін салыстыруға негізделеді. Романтизмнің бір типі
буржуазиялық қоғамның қарама-қайшылықтары әбден шиеленіскен елдерге 
тән болса, енді бірі – буржуазиялық дамуы баяу елдерге тән. Романтизмнің
екінші түрі бөтен елдердің билігінен өз тәуелсіздігін жеңіп алған немесе сол 
күрес жолындағы елдерде болады», - деп жазылған. Мұндай тұжырым әр түрлі
ұлттар мен халықтардың әдебиетін зерттеу тәжірибесінен алынып отыр. Оны 
басшылыққа алсақ, буржуазиялық қарым-қатынастар түзіліп, қоғамда
әлеуметтік қайшылықтары етек алған Англия, Франция, Германия, Италия, 
Испания, Ресей тағы сол сияқты елдер әдебиетінде романтизмнің бірінші типі
қалыптасқанын Байрон, Бюхнер, Альфред де Мюссер, Мандзони, Сааведра, 
Лермонтов өлеңдері мен поэмаларынан, проза мен драмаларынан көре аламыз.
Бұлардың шығармаларында адам мен қоғам мәселесі, жеке адамның қажыр-
қайраты, жігері, ішкі жан-дүниесінің қалауы мен әлеуметтік орта, көп
жағдайда билік, күші барлар арасындағы қақтығыс, әдетте, махаббат драмасы 
бейнеленетін.

Қандай да қаламгер өзінің алдындағы дәстүрге бой ұрғанымен, оның

шығармашылығыбелгілі бір өзіне ғана тән даму жолынан өтеді. Ол 
қаламгерлік табиғатқа тән. Ағартушылық реализм сипатындағы өлеңдер
жазған жас дарын лирикасы бірден романтикалық стильге түскен жоқ. 
М.Жұмабаев бірнеше көркемдік әдісті меңгерген. Ағартушылық, реализм,
сентиментализм, романтизм, символизм – барлығы Мағжан өткен әдеби 
бағыттар.
Романтизм 
бағытының
әдеби-эстетикалық 
негіздерінің
бірі

–
сентиментализм. Әдеби дамудың классикалық жолынан өткен ағылшын, 

француз, неміс, орыс әдебиеттеріне зер салып көрейік. Мерзімі жағынан
ауытқулар болғанымен, классицизмнен соңғы бұл елдердің әдебиетіне 
ағартушылық дәуір, көркемдік тәсілі – ағартушылық реализм, оның артын ала
сентиментализм, одан соң романтизм келеді екен.
Әдебиеттер байланысын, олардың өзара қарым-қатынаста болатынын
әдебиеттану ғылымы жоққа шығармайды. Керісінше, арналы сала ретінде 
зерттеп те келеді.Кейбір жекелеген идея, тақырып, көркемдік құралдарды,
баяндау, сюжеттік желілерді, кейіпкер бейнесін жасау секілді элементтерде 
еліктеу болуы әбден мүмкін. «Романтизмнің кең қанат жаюы Байронның
немесе Жуковскийдің оны сәтті ойлап тапқанынан емес, оны көшпелі кезеңнің 
ең оңтайлы әдісі ретінде тарихтың өзі алдыға тартты»,- дейді романтизмді
жүйелі зерттеу нысаны еткен орыс ғалымы Н.А.Гуляев. Екіншіден, әлемдік 
әдебиеттен тек романтик болған соң ғана, суреткерлік ұстанымы, стилі бір-
біріне үндеспейтін қаламгерлерді тізбелеп, олардың ұлтын айтпағанның 
өзінде өмір сүрген тарихи дәуірлерімен санаспай ой айту қисынсыз.
Үшіншіден, романтизм ішкі мазмұнына қарай, тарихи дәуіріне орай, 
шығармашылық иесінің дүниетанымына байланысты әр түрлі болады. Бұл ірі
әдеби бағыт аясында оның әр түрлі ішкі ағымдары болатынын А.Н.Соколов, 
И.Ф.Волков, Д.Наливайко, Кулешов тағы басқа орыс ғалымдары дәлелдеп
жазған. Романтизмді ішкі ағымдарына қарай жіктеуді қазақ ғалымдары 
Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев еңбектерінен де көреміз.
XX ғасыр басында феодалдық-патриархалдық формацияны шайқалта 
бастаған капиталистік қарым-қатынастардың орнығуы – қазақ даласына
өзгерістер әкелді. Қазақтың зиялы азаматтарының қалыптасып, қауымдасуы, 
1905-1907 жылдардағы орыс буржуазиялық төңкерісінің жаңғырығы, бірінші
дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, ақпан төңкерісі – 
саясат жүзінде әлі де ысыла қоймаған казақ халқы үшін күрделі кезең болды.
«1905 жылғы өзгерістен былай қазақтың қамын ойлаймын деген азаматтар ұлт 
мұңын сөйлеп, ұлт мәселесін қолға ала бастады», - дейді Ж.Аймауытов. Алаш
көсемі Ә.Бөкейхан да: «Бүкіл дала саясат аясына тартылып, азаттық үшін 
қозғалыс тасқыны құрсауына енді» - деп жазған болатын. Бұл өзгерістер өткен
ғасырдағы отаршыл Ресей империясының қажеттілігіне емес, ұлттық талап-
тілектерден туып жатты.

жүктеу/скачать 432.21 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: