Дәрістің тақырыбы. Этникалық кикілжіңдер: пайда болу себептері және реттеу тәсілдері

Жоспар:

2. Этникалық кикілжіңдер: пайда болуы.

3.Этникалық кикілжіңдер: өтуі.

4. Этникалық кикілжіңдерді реттеу.

Топаралық қатынастар конфликтілердің үздіксіз байланыстары мен бірлескен жұмыстан құрастырылады, бірақ қандай да бір болмасын қоғам үшін басты мәселелер болып көптеген конфликтілер жатады. Біз – «топаралық конфликт» дегенде ойымызға бірден, революция, діни ұстамсыздық, этноаралық қақтығыстар, жыныстар арасындағы бәсеке, қиын еңбек ұрсыстары келеді. Орыс-американдық әлеуметтанушы П. Сорокин 24 сағат ішінде адамазат тарихында 4 достық сағатқа 1 конфликтілі сағат келетінін санады.

Сонымен, этникалық қоғамдастықтар арасындағы конфликтілер ең маңыздыларының бірі болып табылады. Бірақ та, В.А.Тишков айтқандай, этникалық конфликтілер «таза» түрінде болмайды. Тіпті конфликтолог-мамандар көп жағдайда бір көзқарасқа келе алмай, себебі олар дәл қандай конфликтімен кездескендігімен толық түсінбейді. В.А.Тишков пікірінше, бұрынғы КСРО территориясындағы барлық ашық конфликтілерді этникалық категорияға кіргізуге болады.

Бірақ конфликт динамикасын есепке алатын психолог көзімен топ аралық қарама қарсылықтардың өзі конфликтінің бір кезеңі болып табылады – оны көбінесе объективті конфликтілі жағдай деп атайды. Нақты айтқанда, Жерде барлық орындарда этникалық қоғамдастықтар арасында қарама-қарсылықтар кездеседі – кең мағынада этноаралық тұрақсыздық. Өкінішке орай, онсыз бірде-бір полиэтникалық қоғам өмір сүрмейді.

Егер де объективті конфликтілі жағдай санадан өткізілсе, тіпті күрделі жағдайлар конфликтінің неғұрлым шеткі кезеңі ретіндегі конфликт өзара әрекеттесуге әкеп соғуы мүмкін.

Этноаралық қатынастар психологиясында үш негізгі мәселелер зерттеледі: конфликтілер қалай пайда болды, өтеді және оларды қалай реттеуге болады. Оларды әртүрлі ғылымдар зерттейтіндіктен, оның себептерін іздеумен әлеуметтанушылар да, саясаттанушылар да, психологтар да айналысады. Әлеуметтік тұрғыдан конфликтінің пайда болу себептерін түсіндіргенде қоғам мен тұрғындардың этникалық жататындығымен әлеуметтік стратегияның өзара байланысына талдау жасалынады. Саяси тұрғыдан - ең тараған трактовка интеллектуалды және саяси элиталардың этникалық сезімдедерінің, этноаралық тұрақсыздық пен оның ашық конфликт деңгейіне дейінгі эскалациясында. Психологияда этникалық конфликтілердің себептері жалпы теория шегінде қарастырылады. Барлық психологиялық концепциялар топаралық конфликтілердің әлеуметтік себептерін әлеуметтік бәсеке себебіне және әрекеттер мен немесе түсініктердіе көрініс табатын дұшпандық сезімінде табады. Ағылшын тілінде соған байланысты себептердің екі түріне байланысты түрлі сөздер бар: «reason» (конфликтілі әрекеттердің не үшін болатынына байланысты) және «cause» (қастандыққа және топаралық бәсекеге әкелетін құбылыс). Топаралық конфликтілердің барлығында reаsons бар және де бұл, психологтардың ойынша, белгілі бір ресурс үшін қызығушылықтар конфликтісі болып табылады, сондықтан бұны басқа ғалымдар өкілдері зерттейді.

Тағы да этникалық конфликтіге әсер етуші бір когнитивті момент, нақты айтқанда, әлеуметтік ақпаратты қабылдаудағы акцент-иллюзорлық корреляция.

Иллюзорлық корреляция феномені әлеуметтік стереотиптедің қалыптасу механизмдері мен тұрақтылық себептерін түсіндіреді .Осылайша этникалық стереотиптер топтық мүшелік пен жағымсыз топтар арасындағы қасиеттер мен әрекет-қылықтар арқылы корреляция ретінде интерпретациялануы мүмкін.

Этникалық конфликтілер барысындағы кінәлілерды іздеу әлеуметтік каузальды атрибуция механизмінің көмегімен іске асырылады. Әлемдік тарихында біз агрессиялық мінез-құлықтың көптеген мысалдарымен кездесеміз. Мысалы: Англиядағы шотландықтарды кесіп өлтіруді олардың құлдықтарды улауымен түсіндіріледі. Яғни, көпшілік топтың атрибуциясы көмегімен басқа топтарға қарсы істелінетін әрекеттер ақталынады. Бірақ та бұл себептерді ғана іздеу емес, бұл енді жауапкер адамдарды іздеу ,«Белгілі бір жағдайда неліктен болып қалды?» деген сұраққа жауап емес, «Кім кінәлі?» деген сұраққа жауап берудің тәсілі.

Алайда азшылық топтары алдында қорқыныш неліктен пайда болады, неліктен оларға барлық қайғы-қасірет үшін жауапкершілік артады? Бұл сұраққа француздық әлеуметтік психолог С.Московичи жауап беруге тырысты. Оның пікірінше, бұл қандай да болмасын азшылық өзі де білмей әрбір адамға арналған ережелерді бұзатындықтан болады деген. Өзінің өмір стилімен, көзқарастарымен, әрекеттерімен ол адамдар үшін қасиетті нәрселерге қарсы шығады.

Осылайша, көпшілік кезінде өзінің әлсіздігіне қарамастан азшылық топтар мүшелері «ойына не келсе, соны істейді».

Қортындылай келе когнитивті процестер топтар арасындағы зорланушылықты арттырып. конфликтілер эскалациясына жол береді.

Этникалық конфликтілерді реттеу.

Конфликтілерді шешудің ақпараттық жолы туралы айтқанда, жағдайды өзгертетін шарттарды мойындау арқылы топтар арасындағы өзара ақпарат алмасу ойға келеді. Психологтар қатты конфликтілер кезінде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы берілетін ақпаратты беру тәсілдерін таңдауда қатысуы керек.

Психологиялық моментерді есепке алғанда, біріншіден, бұқаралық ақпарат құралында этноаралық конфликтілерді талқыламау керек деген тәсілдерден бас тарту қажет. Екіншіден, журналистер арасындағы конфликтілер әбден сенцациялы репортаж деңгейіне жеткенде ғана-ақ назарларын аударатының қате қөзқарас екендігін мойындау қажет. Конфликтіні хабарлау кезіндегі тәсіл сенсациялылыққа емес, ақпараттық мазмұнға бағдарлануы керек.

Этникалық конфликтілерді псхологиялық әдістермен толықтай шешу деген – утопия.

Тэшфэл мектебінің психологтары конфликтілерді шешудің негізгі стратегиясын топтар арасындағы айырмашылықтарды жоюда дейді. Бірақта өзімізге бұл мақсаттың, бріншіден мүмкіндіктері, екіншіден талаптануы жайлы сұрақ қойсақ. Екі жағдайда да да теріс жауапқа кезігетініміз мәлім. Этноаралық және мәдениетаралық гомогендік мүмкін емес.

Конфликтілерді реттеудің бірде-бір жолы идеалды болып табылмайды, себебі бірде-бір психологиялық механизм әлеуметтік мәселелерді шеше алмайды, алайда әлеуметтік жағдайды өзгертпей –ақ психологиялық тәсілдер адамзат агрессиясының қайта бағдарлануына мүмкіндік береді.

Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:

1. 
   Топаралық кикілжіңдерге сипаттама беріңіз.
   
2. 
   Этникалық конфликтілердің пайда болуы мен оны реттеудің жолдарын көрсетіңіз.
   

1.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998

2.Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993

3.Лебедев Н.Н. Введение в этническую кросс-культурную психологию. М., 1999

4.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

5.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

Жоспар:

2. Мәдениеттілігі естен тану мәдениетаралық бейімделудің кезеңдері.

3. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші фактор.

4. Топтардың контактілері.

5. Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу.

6. «Ассимилятормен мәдениеттілі» немесе мәдениаралық сезгіштікті жоғарлату техникасы .

Ең көне соғыс уақыттарында апаттар кезінде адамдар барлық талаптарын және әуестік перемені іздеумен басқ планеталарға көшіп –қонып жүрген. Әр түрлі ел өкілдерінің аралық заттық контактілері және халық арасында ашық және сенімді қатынас өз беттілігімен қалыптасады деген жалпы ұғым. Барлық мигранттар жергілікті тұрғындармен әрекестік негізінде қиындықтармен кездеседі және олар тұрғындардың мінез-қылықтарын алдын ала болжауға қабілетсіз. Мекендеу елдерінің адамдары -оғаштармен, ал әдеттері оларға жиі жұмбақ болып көрінеді. Негатативтік стереотиптер нұсқаулық бағыттармен бүлінген бола алады, ал таныс емес бейне дағдыларымен, әдеттерімен жәнг дәстүрлерімен танысу жағымсыз әрәкеттерді тудырмайды. Жеке адам аралық қатынасы қате түсініктедің күшейуіне ертіп әкәле алады. Сондықтан әр түрлі елдің және халықтың аралық қатынасы қандай шарттар жанында сенім орнығуын өте маңызды негізде анықтау керек.

Алғашқы кезенде мәдениетік бейімдеушілік топтық феномен болып қаралды, біраз уақыттан кейін психологиялық мәдениеттік бейімдеушілік ұғымы енгізілген болатын. Мәдениеттік бейімделушілік - топ мәдениетіндегі өзгеру процесі, психологиялық мәдениеттік бейімдеушілікті - жеке адам психологиясындағы өзгеру процесі. Кімнің тобы жалпы мәдениеттік бейімдеушілікке душар болса, онда мінез-құлық, адамдардың әлеуметтік құрылымдары өзгеріске ұшырайды.

Жас бейімделу процесіне жеткілікті әсер етеді. Кішкентай балалар жылдам және табысты бейімделеді, бірақ оқушыларға арналған мынау процесс жиі азапты болады. Егде адамдарға арналған мәдениеттілі қамау нәтижесі ауыр байқауда болады. Психотерапевттер және дәрігерлер пікірі бойынша, дәл осылай, көптеген егде мигранттар басқа мәдениетті ортада бейімделу қабілеті жетілмейді, және оларға «бөтен мәдениетті және тіл міндетті меңгеру қажеттілікке жоқ».

Мәдениетаралық дайындауға арналған әрекеттестігіне тарату көптегендерді елдерде әлемдік ассимилятормен аталатын мәдениет тілі дәл осылай алады. Әдіс қолданылуы жанында –маңдай үйрету бөтен ғасырды мүшелелерінің көру нүктесінен жағдайларын көру, олардың көруі түсіну әлемдік деңгейде. Сондықтан ассимилятормен мәдениеттілігі жоғарлату техникасы,сонымен қатар арлық мәдениеттілі сезгіштік деп атайды.

Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:

1. Мәдениетаралық бейімделудің кезеңдеріне сипаттама беріңіз.

3. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші факторларды ашып көрсетіңіз.

Әдебиеттер:

1. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
2. 
   Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
   
3. 
   Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
   
4. 
   Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
   
5. 
   Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
   

Жоспар.

1. 
   Этнопсихология – психологияның бір саласы ретінде.
   
2. 
   Этнопсихология пәні, міндеті туралы түсінік.
   
3. 
   Ұлт, этностық топ, этностық сана-сезім ұғымдарындағы мазмұндық айырмашылықтар.
   
4. 
   Ұлттық тұлғаның этникалық құрылымы.
   

Әдебиеттер:

1. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
2. 
   Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж
   
3. 
   Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
   
4. 
   Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж
   

Жоспар.

2.Этностық стереотиптер – зерттеу тарихы, негізгі қасиеттері, түрлері.

3.Әлеуметтік каузальды атрибуция.

Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында этноцентрлік, этностық стереотиптер, мағынасын ашып көрсету.

Әдебиеттер:

1. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
2. 
   Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж
   
3. 
   Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
   
4. 
   Крысько В.Г. Этническая психология.- М., 2002
   

Жоспар.

2.Қазақстандық ғалымдар мен зерттеушілерінің үлесі. Этникалық ерекшелік туралы түсінік.

3.Қазіргі кездегі этникалық иденттілік өсуінің психологиялық себептері.

4.Қазіргі кездегі тәрбие үрдісінің ерекшеліктері.

Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында қазіргі кездегі этникалык иденттілік өсуінің психологиялық себептерін ашып көрсетіңіз.

Әдебиеттер:

1. 
   Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.
   
2. 
   Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
   
3. 
   Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
   
4. 
   Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
   
5. 
   Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
   
6. 
   Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
   

Жоспар.

2.Тұлғалық белгілер және оның мәдениетпен байланысы.

3.Этнопсихологиядағы мәдени-орталықтандырылған тәсілдер.

4.Ұлттық сипаттағы зерттеулердегі тұлғалық-орталықтандырылған тәсіл.

Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында мәдениет, тұлға және оның мәдениетпен байланысын және этнопсихологиядағы мәдени-орталықтандырылған тәсіл (М.Мид, Р.Бенедикт), ұлттық сипаттағы зерттеулердегі тұлғалық-орталықтандырылған тәсіл (А.Инкелес, Д.Левенсон) – тәсілдерді ашып көрсету.

Әдебиеттер:

1. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
2. 
   Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж
   
3. 
   Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
   
4. 
   Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов на Дону., 2000г
   
5. 
   Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
   
6. 
   Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
   

Жоспар.

2.Коммуникацияның мәдени контектіге тәуелділігі.

3.Тұлғаралық белгілер және оның мәдениетпен байланысы.

Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында тұлғаралық және оның мәдениетпен байланысын ашып көрсету.

Әдебиеттер:

1.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999

2.Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж

3.Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж

4.Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов на Дону., 2000г

5.Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999

6.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

7.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

Жоспар.

2.Қарым-қатынастың этностық ерекшеліктері.

3.Қарым-қатынас мәдениеті.

Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында қарым-қатынас әлеуметтік мәселе ретінде екенін, қарым-қатынастың этностық ерекшеліктерін ашып көрсету.

Әдебиеттер:

1. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
2. 
   Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж
   
3. 
   Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
   
4. 
   Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов на Дону., 2000г
   
5. 
   Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
   
6. 
   Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
   

Жоспар.

2.Этностық ұқсастықтың когнитивті және аффектілі компоненттері.

3.Этностық ұқсастықтың қалыптасу кезеңдері.

4.Әлеуметтік контекстінің этностық ұқсастықтың қалыптасуына ықпалы.

5.Этностық ұқсастықты қолдау стратегиясы.

Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында әлеуметтік және этностық ұқсастықтың қалыптасу кезеңдеріне және қолдау стратегияларын ашып көрсету.

Әдебиеттер:

7. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
8. 
   Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж
   
9. 
   Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
   
10. 
    Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов на Дону., 2000г
    
11. 
    Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
    
12. 
    Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
    

Жоспар.

2.Этникалық кикілжіңдердің пайда болу себептері.

3.Этникалық кикілжіңнің түрлері.

4.Этникалық кикілжіңдерді реттеу әдістері.

Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында этникалық кикілжіңдер олардың пайда болу себептерін, этникалық кикілжіңдердің түрлерін және реттеу әдістерін ашып көрсету.

Әдебиеттер:

1.Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.

2.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998

3.Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993

4.Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992

5.Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999

6.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

Жоспар.

2.Жаңа мәдени ортаға бейімделу процесіне әер ететін факторлар.

3.Индивид және топтар үшін мәдениаралық байланыстардың мәні.

4.Мәдениаралық сензитивтілікті жетілдіру техникасы.

Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында мәдениаралық бейімделу кезеңдеріне сипаттама беріңіз. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші факторларды ашып көрсетіңіз.

Әдебиеттер:

1. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
2. 
   Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж
   
3. 
   Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
   
4. 
   Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
   
5. 
   Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
   
6. 
   Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
   
7. 
   Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
   

Талқылау сұрақтары:

1. 
   Этеонпсихология пәні, міндеті туралы түсінік.
   
2. 
   Ұлт, этностық топ, этностық сана-сезім ұғымдарындағы мазмұндық айырмашылықтар.
   
3. 
   Қазақстанда этнопсихология ғылымн зерделеген ғалымдар.
   

Конспектілеу тірек-сызбамен, негізгі ойларын көрсету, сұрақтың мағынасын ашу.

Әдебиеттер:

1. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
2. 
   Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж
   
3. 
   Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
   
4. 
   Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж
   
5. 
   Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
   

Талқылау сұрақтары:

1. Мәдениеттің регулятивті функциясы.

2.Қарым-қатынастың этностық ерекшеліктері.

3.Қарым-қатынас мәдениеті.

Әдістемелік нұсқау:

Конспектілеу тірек-сызбамен, негізгі ойларын көрсету, сұрақтың мағынасын ашу.

Әдебиеттер:

1.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999

2..Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999

3.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

4.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

Талқылау сұрақтары:

1. 
   Этностық стереотиптер зерттеу тарихы, қасиеттері, түрлері.
   
2. 
   Этностық ұқсастықтың қалыптасу кезеңдері.
   
3. 
   Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия.
   

Конспектілеу тірек-сызбамен, қалыптасу кезеңдеріне зейін бөлу.

Әдебиеттер:

1. 
   Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
   
2. 
   Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
   
3. 
   Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов на Дону., 2000г
   
4. 
   Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
   
5. 
   Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
   

Талқылау сұрақтары:

1. 
   Этникалық кикілжіңдерді анықтау және жіктеу.
   
2. 
   Этникалық кикілжіңдердің пайда болуы және реттеу әдістері.
   

тақырыпты қарастыру барысында этностық кикілжіңдер олардың пайда болу себептерін, этностық кикілжіңдердің түрлерін және реттеу әдістерін ашып көрсету.

Әдебиеттер:

1.Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.

2.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998

3.Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993

4.Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992

5.Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999

6.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998