«Еуропа және Америка елдерінің жаңа заман тарихы»

1799ж 9-қарашадағы мемлекеттік төңкерістен кейін билік үш консулдың қолына өтті, Бірақ іс жүзінде Бонапарттың яғни І консулдың колында болды. Ол кейін жеке өзі билік жүргізгісі келіп өзінің билігін заңдастыруға асықты. Жаңа конститутция қабылданды. Конституция бойынша Франция республика болып қалды. Конст-ға сәйкес І консул бас әскер қолбасшысы болды, заң шығаратын өкімет органының барлық мүшелерін тағайындады. Департаменттерді басқару үшін үкімет префект-шенеуніктерін тағайындады. Бүкіл Францияны қатаң орталықтанған әкімшілік жүйе биледі. Ең күшті мекеме полиция болды. Оны Жозеф Фуше басқарды. Қатаң цензура орнады. 1801 жылы котолик шіркеуінің дінбасы Рим папасымен конкордантқа қол қойды. 1804 ж Рим папасы салтанатты түрде Напалеонға тәж кигізді. Наполеон ұсынысымен Француз эпископтарын Рим папасы тағайындады.

Наполеондық Франциямен соғыста жеңіске жеткен Англия 1815 – 1816 жж. ауыр экономикалық кризисті бастан кешірді. Металлургиялық заводтар мен шахталар жабылып, мыңдаған жұмысшылар жұмыссыз қалды.

Ағылшын жер иеленушілері парламентте сырттан келетін нан өнімдеріне салықтың жоғарылауы туралы заңдардың қабылдануына қол жеткізді. Бұл заңдар бидай импортын тоқтатып, жериеленушілердің өз ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасын жоғарылатуға мүмкіндік берді. Буржуа тап өкілдері “Нан заңдарына” қарсы шығып, өз тауарларын экспорттауға мүмкіндік алғысы келді.

ХІХ ғ. ортасында Англияда өндірістік революция аяқталды. Ірі өндірістік қалалар пайда болды. 2,5 млн.халқы бар Лондон әлемнің банктік орталығына йналды.

Пролетариат пен буржуазия негізгі таптарға айналды. Өндірістік қалалардың төрттен үш бөлігін фабрикалық жұмысшылар және қолөнершілер құрады.

Ағылшын қоғамының ең бай табы – фабрикалық жұмысшылар болды. Бірақ саяси билік бұрынғыдай ақсүйек – жериеленушілер мен қаржы басшыларының қолында шоғырланды. 1812 – 1827 жж.аралығында билікті торилер жүргізді.

Буржуаз интеллигенциясының радикалды элементтері (журналисттер, жазушылар) және қолөнершілер мен жұмысшылар сайлау реформаларын талап етті. Митингтерде сайлау жүйесін өзгерту, “нан заңдарын” жою, т.б.мәселелерді алға қойды.

1819 ж.қарашада өкімет асығыс түрде парламентте алты репрессивтік заң қабылдады, кейін бұл “ауыз жабуға арналған акттер” атауына ие болды.

Публицист Коббет өзінің “Саяси бақылаушы” газетінде реформаларды жақтап, революцияның болу мүмкіндігін жазды.

20 жылдары Лондонда Плейс басқарған “Ұлттық саяси ассоциация”, Бименгемде Атвудтың “Саяси одағы” құрылды. Олар белгілі – бір меншігі барларға дауыс беру құқығын талап етті.

1830 ж.Оңтүстік Англияда қаналған батрактар мен барынан айырылған ауыл қолөнершілерінің көтеріліс толқыны өтті.

Елдегі шиеленіскен жағдай нәтижесінде тори өкіметі отставкаға кетуге мәжбүр болды. 1831 ж.наурызында билікке премьер – министр Грей басшылығымен вигилер келді. Грей өкіметі ІY Вильгельмнен лордтар палатасына 60 жаңа пэрлерді тағайындауға келісім алды.1832 ж.7-маусымда билль заңға айналып, күрес қалың халық қозғалыстарына сүйенген өнеркәсіпшілер жеңісімен аяқталды.

Елдегі саяси билікке бай өндірістік буржуа келді. Ірі капиталға ие болған олар, қауым палатасы арқылы елдің ішкі және сыртқы саясатына әсер ете алды. Өз кезегіне, ториліктер өздерінің позицияларын нығайту мақсатында бірқатар іс – шаралар жүргізді.

1601 ж.бері әр округтегі халықтан кедейлерді қамтамасыз ету үшін жиналған салықтардың орнына 1834 ж.бастап жұмысшылар үйлері пайда болды. Мұнда жұмыссыздар, қарттар, жетімдер мен еңбекке жарамсыздар болды. Әйелдер – күйеулерінен, ана мен әкелер – балаларынан ажыратылып, барлығын да ауыр жұмысқа салды.

1824 ж.парламент жұмысшыларға жалақы туралы келісім құру үшін тред – юниондар ұйымдастыруға рұқсат берді. 1834 ж.екі жыл өмір сүрген, 500 мыңнан астам жұмысшыларды біріктірген жалпыағылшын Ұлы ұлттық профессионалды одақ пайда болды. Оның құрылуында ағылшын социалист – утописті Роберт Оуэн үлкен роль атқарды.

1836 ж.жұмысшылар тобы Лондондық жұмысшылар ассоциациясын құрып, жұмысшылар үшін дауыс беру құқығын талап етті.

1837 ж. пролетариат, кедейлер, т.б.біріктірген Демократиялық ассоциация құрылды. Оның ұйымдастырушысы талантты журналист, оратор – Джродж Джулиан Гарни болды.

1838 ж.көктемде Лондондық жұмысшылар ассоциациясы атынан Ловетт Халықтық хартия (ағ.чартер) атанған, сайлау реформасы туралы жаңа заң роектын жариялады: 1)21 жасқа толған барлық ер азаматтарға даыс беру құқығын беру; 2)құпия дауыс беру; 3)бүкіл Англиның тең сайлау округтеріне бөлінуі және парламентке бір елші жіберу; 4)парламенттегі жыл сайынғы сайлау; 5)сайлауға жіберілудегі ешбір меншіктік цензтің болмауы; 6)парламент депутаттарын марапаттау.

Чартистік қозғалыстың І – кезеңінің ерекшелігі – бұл мүшелерінің құрамы: фабрикалық жұмысшылардан – буржуаздық демокаттарға дейін.

1837 – 1839 жж.экономикалық кризис өндірістің төмендеуіне әкеліп, нәтижесінде мыңдаған жұмыссыздар чартистердің қатарына қосылды. 1842 ж.Ұлттық чартистік ассоциацияда бүкіл Англия бойынша 400 бөлімшесі және 40 мың мүшесі болды. Бұл алғашқы пролетариат партиясы еді.

Чартистердің петициясы ағылшын пролетариатының таптық санасының өскендігін байқатты. Ең алдымен петиция жұмысшыларға саяси құқық пен әлеуметтік талаптар – жұмысшылар үйлерін жою, шіркеу кірістерін азайту, ақсүйек монополияларының жер иемденуін тоқтатуды талап етті. Алғашқы рет жұмысшылар Ирландияның өз алдына бөлектенуіне талап қойды.

1842 ж.2-мамырда петиция парламентке беріліп, қолдау таппады. Ірі көтерілістер толқыны өтті. Бірақ орталықтанған басқарудың болмауы, көтерілісшілерді қаржыландырудың болмауы және мақсаттағы бірліктің болмауы – көтерілістің нәтижесіз болуына әкелді. Көтерілісшілер қуғынға түсіп, қатаң жазаланды.

1842 ж.аяғында чартистік қозғалыс біртіндеп басылып, Ұлттық чартистік ассоциацияның саны 5000 адамға жетті. Мұндағы барлық оқиғалардың зор маңызы болды: олар пролетариаттың буржуазиядан бөлінуіне мүмкіндік берді және чартистік қозғалыстың прлетариаттық сипатын ерекшеледі.

30 – 60 жж.Англияның ішкі саясаты ХYІІІ ғ.қалыптасқан және өндірістік буржуазияның мүдделеріне сай құрылған принциптерге негізделді. Бұл саясатты 20 жыл бойы Пальмерстон жүргізді.

1850 жылдары Англия Ресей империясының қарқынды өсуіне үреумен қарады. Петербургте І Николай ағылшын елшісіне Турцияға қарсы одақ құруды ұсынды. Бірақ Англия Өз мүдделерін есептеп, 1853 ж.басталған орыс – түрік соғысында Турция жағында Франциямен одақ құрды.

Крым соғысынан кейін Англияның ең қауіпті жауларының бірі – ІІІ Наполеонның Франциясы еді.