9-Тарау: Су ресурстарының тұрақты менеджменті
183
Арал-Сырдария өзен бассейні
Арал теңізінің солтүстік бөлігіне құйылытан Сырдария өзенінің жалпы су жиғыш алаңы 782
617 км
2
құрайды. Соның 218 400 км
2
-і Қазақстан аумағында. Өзен Орталық Азия
мемлекеттерінің бірнешеуі арқылы ағып өтетіндіктен, Сырдария трансшекаралық сипатқа ие.
Оның Қазақстан аумағындағы ұзындығы (Шардара су қоймасынан
Арал теңізіндегі сағасына
дейін) 1 627 км-ге тең, ал жалпы ұзындығы (Нарын өзенінен бастап санағанда) 3 019 км-ді
құрайды. Өзеннің жоғарғы ағысында орналасқан мемлекеттер: Өзбекстан, Қырғызстан жəне
Тəжікстанның шағын бөлігі. Өзен бассейнінің құрамындағы су ресурстарының мөлшері 12
км
3
-ді құрайды.
Өзен суы негізінен мақта жəне күріш өсіру алқаптарын суаруға пайдаланылады. Ауыл
шаруашылығының осы екі түрі əсіресе Өзбекстанда кең тараған. Ал Қазақстан Арал теңізінің
солтүстік бөлігін қалпына келтіру мақсатында жаппай ирригацияны қысқартып, өзенге түсетін
салмақты əдейі жеңілдетті. Алайда, аймақтағы Шымкент жəне Қызылорда сияқты ірі
қалалардың ластануы өзенге антропогендік қысым жасайды. Мəселе аталмыш қалаларда
қалдық суларын тазалайтын нысандардың жетіспеуінде болып отыр. Өзен бассейнінің
қазақстандық бөлігіндегі жалпы халық саны шамамен 2,6 миллион адамға тең (бұл ел
халқының 17%-ын құрайды). Солардың 1,4 миллионы (бассейн аумағында тұратындардың
46%-ы)
қалаларда, 1,4 миллионы (54%) ауылдық жерде тұрады. Өзенге жасалатын тағы бір
антропогендік қысым – ол Өзбекстанның суэлектр қуатын өндіру мақсатында өзен ағысын
қолдан реттеп отыратыны. Өзен суының жетіспеуі Арал теңізінің тартылуына əкеліп соқтырып
жатқанымен, қысты күні су тасып, Қызылорда қаласын басып кететіні де бар. Трансшекаралық
су қарым-қатынастарының жетілмегені себепті Қазақстан Өзбекстандағы су саласында болып
жатқан өзгерістер мен іс-қимылдарға аса сезімтал күйде.
Арал теңізі тарылып, соның үштен бірі ғана қалса да, бұл процесс(үдеріс) қазір тоқтап, кері
бұрылатынға ұқсайды. Сырдария өзенінен теңіздің солтүстік бөлігіне
құйылып жатқан суды
жинақтау мақсатында арнайы бөген салынып (бұл 2000ж. шыққан Қоршаған ортаны қорғау
шараларына шолу есебінде егжей-тегжейлі сипатталады), Дүниежүзілік банктің қолдауымен
(68 миллион АҚШ доллары көлеміндегі несиенің есебінен), бірқатар гидротехникалық
нысандар құрылды. Соның нəтижесінде тұз жайлаған шөлді даланың айтарлықтай бөлігін
теңіз суы басып, бұл əлеуметтік тұрғыдан да, қоршаған ортаның жағдайы тұрғысынан да
жағымды ықпал жасап отыр. Аймақтың климаты жəне балық аулау шаруашылығы
айтарлықтай жақсарып қалды. Қосымша 126 миллион доллар көлемінде жаңа несие
берілгеннен кейін Аралда тағы бір су бөгені құрыла бастады. Соның нəтижесінде теңіз суы
2010-жылға дейін 40 жыл бойы сусыз құрғап тұрған ең басты теңіз портына дейін жетеді деген
үміт бар.
Шу-Талас өзен бассейні
Бұл өзен бассейні Асса өзенінің төменгі ағысы, Шу жəне Талас өзендерінен құралған. Бұл
өзендер Қырғызстандағы
таулардан бастау алып, Мойынқұм шөліне жеткеннен кейін мүлде
тартылады. Судың басым бөлігі Қырғызстанда пайда болады. Суды ирригация жəне өзге
мақсатта негізгі арнадан айыру сияқты қадамдар алдын-ала қатал қадағаланып, реттеліп
отырады. Шу-Талас өзендері бассейнінің аумағында суғарылатын жердің жалпы көлемі 665
900 гектарға тең. Соның 382 000 гектары Қазақстанға, ал 283 900 гектары Қырғызстанға
тиесілі. Шу өзеніндегі су ресурстары 6,64 текше км-ге тең. Соның 42 пайызы Қазақстанның
үлесінде. Талас өзенінің су ресурстары 1,81 текше км құрап, екі ел арасында тең бөлінген.