І. ХҮІІІ ғ. 1-жартысындағы Қазақстан

1. Ойратар (жоңғарлар), олардың Қазақ хандығымен ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қарым-қатынастары.

2. ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы. “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама”
Лекция мақсаты: Ойратардың (жоңғарлар) Қазақ хандығымен ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қарым-қатынастарын, ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайын, “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” оқиғасын студенттерге таныстыру.

Лекция мәтіні

1. Ойратар (жоңғарлар), олардың Қазақ хандығымен ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қарым-қатынастары.

Қазақ-жоңғар соғыстары - сипаты жағынан Қазақ халқының өз Отанын, елін, атамекен жерін басқыншылардан қорғау жолындағы Отан соғысы болып табылады. Ұзақ уақытқа созылған бұл соғыста қазақ халқы небір қанды қырғын шайқастарды басынан өткеріп, жанқиярлық ерліктер көрсетіп, өз Отанын, жерін қорғап қалды. Демек, бұл бүгінгі және болашақ ұрпаққа тағылымы мол, ұлы тарихи оқиға.

Бұл соғыс уақыты жағынан өте ұзаққа созылған соғыс. Оның хронологиялық шегі туралы зерттеушілер арасында түрлі пікірлер бар : 1635-1758 жж.; ХҮІғ. 20 жж.-1758 жж.; ХҮІ ғ. 20 жж.- 1771 жж.

Жоңғарлар дегеніміз – тарихтағы батыс монғолдар деп аталатын ойрат тайпалық одағының кейінгі аты еді. 1206 жылы Шыңғыс хан әскерінің сол қанатын құрағандықтан жоңғар (сол қанат) деп аталған.. Қытайлар оларды “елүйіттер” деп атаса, ал қазақтар т.б. ортаазиялық халықтар оларды “қалмақтар” деп те атаған.

ХҮІ ғасырдың аяғында ойраттар – торғауыт, дүрбіт, хошеут, шорыс деп аталатын 4 ірі бірлестіктерден тұрған.

Ойраттардың қазақ жерінде алғаш көрінуі –1457 жыл, яғни Қазақ хандығының құрылар қарсаңы. Бұл жылы Үз-Темір тайшы бастаған ойраттар көшпелі өзбектер мемлекетінің ханы Әбілқайырдың әскерін талқандайды. Бұдан кейінгі жылдары да ойраттардың Моғолстанға жиі-жиі шабуылдар жасап тұрғаны белгілі. Ал олардың қазақ хандығымен соғысының басталған кезі - ХҮІ ғасырдың 20 жылдары: бұл кезде қазақтың ұлы ханы Қасым бүкіл қазақ жерлерін Қазақ хандығына біріктіреді. Сонымен Қазақ хандығының аумағы ұлғайып, қазіргі деңгейіне жақындады. Міне осы кезде Моғолстан тарих сахнасынан кетті. Қазақ пен ойраттың шекарасы түйісті. Соғыстар басталды.

Орыс, қытай деректеріне және қазақ батырлар жырларына қарағанда Хақназар, Тәуекел, Есім хандар тұсында қазақтар үнемі жеңіске жетіп отырған. Себебі, ол кезде қазақтар біріккен, ал жоңғарлар бытыраңқы болатын. Мысалы, 1536 ж. орыс мемлекетінің Ноғай Ордасына жіберген елшісі Данила Губин Москваға қазақтардың күштілігі, олардың ойраттарды бағындырғаны жөнінде хабарлаған. 1549 ж. Тәуекел хан Москваға жіберген грамотасында өзін “қазақтар мен қалмақтардың патшасымен” деп атайды. Есім хан да ойраттарға бірнеше рет ойсырата соққылар берген. Оның соққыларының күшті болғаны соншалық, 1627 ж. ойрат одағы ыдырайы: Хо -Өрлек тайшы бастаған торғауыттар батысқа ауады, олар ХҮІІ ғ. 30 жылдары Еділдің сағасына келіп, қалмақ хандығын құрады. Хошеуттер Тибетке жер ауып, шорыстар Жоңғарияда қалады. ХҮІІ ғ. 20 жж. соңы 30 жж. басында шорыс тайпасының басшысы Харахулай бытыраңқы ойрат тайпаларын біріктіріп, жағдайын оңалта бастайды. Ал оның ұлы Эрденэ Батур қонтайшы (1635-1653 жж.) Жоңғария мемлекетін құрады. 1640 ж. құрылтайда мемлекеттің Ұлы заңын – “Цаадин бишикті ” (дала ережесін) қабылдайды.

Жоңғария 1 млн астам халқы бар, соғыс кезінде 100 мың әскер жасақтай алатын күшті әскери феодалдық мемлекет еді. Мемлекеттің ең жоғарғы билеушісі – қонтайшы деп аталды және ол барлық мемлекеттегі барлық ел мен жердің қожасы болып есептелді. Сондай-ақ, мемлекетті басқаруда – тайшылар, нояндар, жайсаңдар деп аталатын әскери феодал-шонжарларға сүйенді. Ал қарапайым шаруалар “араттар” деп аталды. Мемлекет орталығы – Құлжа қаласы болды.

Қазақ – жоңғар соғысының себептері мыналар еді:

1. Ресей, Қытай сияқты алып империялардың ығыстыруымен көшпелі елдердің көшіп- қонатын мал жайылым жерлері қысқарды. Әсіресе, Қытай империясы ығыстыра бастаған жоңғарлар жерден тапшылық көрді. Сонымен олар қазақтың бай жайылымды жерлерін басып алуға ұмтылды.

2-ден жоңғар билеушілерін, әсіресе, Қазақстанның оңтүстігі қатты қызықтырды. Бұл аймақты басып алса жаңа алымдардың түсуімен қатар, аса маңызды сауда-экономикалық аймаққа да ие болатын еді.

3-ден кейбір деректерге қарағанда, жоңғар мемлекетін қазақ еліне қарсы отаршылдық мақсатты көздеген Ресей мен Қытай айдап салып отырған.

Батур қонтайшы басқарған кезде жоңғарлар қазақ жеріне үш рет – 1635,1643-1644 және 1652 жылдары жорық жасайды. Алғашқы 1635 жылғы шайқас туралы мәлімет жоқ. Қай жеңгені белгісіз. 1643-1644 жж. Орбұлақ шайқасында қазақ жасағының жанқиярлық ерлігінің, Салқам Жәңгір ханның соғыс тактикасын өте шебер қолдана білуінің және шайқастың соңында Самарқан билеушісі, Кіші жүз - алшын Жалаңтөс Баһадүрдің 20 мың қолмен көмекке келуінің арқасында қазақтар зор жеңіске жетті. Осы жолы жоңғарлар 10 мыңнан аса адамынан айырылды. Тарихшы ғалым Б. Ермұханов бұл ұлы жеңісті грек-парсы соғысындағы 300 спарталық жауынгердің Фермопиль шатқалында парсының 30 мың әскерінен қорғауына теңейді.

Ал 3-ші соғыста 1652 ж. әбден дайындалып, Сібірге орыс қамалдарынан қару-жарақтар сатып алып шабуылдаған жоңғарлар жеңіске жетеді. Осы жылы Салқам Жәңгір хан қаза тапты.

ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы өте ауыр болды. Шығыстан – жоңғарлар, батыстан – Еділ қалмақтары, башқұрттар, Жайық казактары, солтүстіктен – Сібір казактары, оңтүстіктен – Орта Азия хандықтары т.б. жан-жақтан қазақ ауылдарына ойран салды. Олардан қорғанған күннің өзінде, оның ар жағында екі алып империя – Ресей мен Қытай тұрды. Олардың саясаты қазақ пен жоңғар қалмақтарын бір-бірімен әдейі соғыстырып, әлсірету, одан соң оларды өздеріне отар ету еді. Бұл саясат 1722 ж. Қытай императоры Канси өлгеннен кейінгі жасалған орыс-қытай келісімінде айқын байқалды. Осының артынша жоңғар-қытай келісімі жасалып, онда қытай шекараға ешқандай дауы жоқ екендігін, жоңғармен достық қатынас орнатуға мүдделі екендігін айтып, қазақпен соғысуға жол ашатындай емеурін танытты.

1723 ж. ерте көктемде жоңғарлар қазақ елін онсыз да ауыр жұт жайлаған ауыр кезеңде 70 мыңнан (кей деректе 100мың) аса әскермен басып кірді. Жоңғарлар елді аямай, кемпір-шал, бала-шағаға қарамай қырып-жойды. Аман қалғандар атамекенін, мал-мүлкін тастап қашуға мәжбүр болды. «Елім-ай» әні, «елім-айлаған» дауыстар бүкіл қазақ даласында күңіреніп жатты. Қазақ халқы өз тарихындағы ең ауыр апат – «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұшырады. Ақтабан шұбырындының зардабы 1727 ж. дейін жалғасты. Ш. Құдайбердіұлының айтуынша осы апаттан қазақ халқының үштен екісі қырылған, ал қазіргі зерттеушілердің айтуынша үштен бірі опат болған.

Бақылау сұрақтары:

1. Жоңғария мемлекеті қашан құрылуы.

2. Орбұлақ шайқасы. Салқам Жәңгір хан.

3. Қарақұм жиыны .

4. Аягөз шайқасы.

5. Аягөз шайқасында қазақтардың жеңіліп қалуының басты себебі?

6. Әз-Тәуеке хан.

7ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы

8. “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” оқиғасы.

9. Жоңғарлардың 1723 ж. Қазақтарды ойсырата жеңіп “Ақтабан шұбырындыға”

ұшыратуының себептері?

10. Белгілі тарихшы А. Левшин Ұлы қазақ хандарының бірі туралы „осы кісінің аты аталғанда кез келген қырғыз қайсақтың жүрегі аса зор құрмет және алғысқа толады бұл Ликург, бұл қазақ ордаларының айдақары” деп жазған болатын ол кім туралы жазған?

11. “Жеті Жарғы” заңы қай ханның кезінде жасалды.?

12. “XVIII ғ. алғашқы онжылдығы қазақ халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды.Олардың ұлыстарын жоңғарлар, еділ қалмақтары, жайық қазақтары және балқұрттар әр жақтан талқандады, малын айдап әкетіп, тұтас әулеттерді тұтқын етіп алып кетті ”.Бұл кімнің сөзі ?

1. Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысы. Ұлы жеңістер.

2. Отан қорғауда ерлік көкөрсеткен қазақ батырлары .

Лекция мақсаты: Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысы, Ұлы жеңістерді, Отан қорғауда ерлік көрсеткен қазақ батырларын студенттерге таныстыру .

Лекция мәтіні

1.Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысы. Ұлы жеңістер.

Қазақ халқының басына ауыр күн туып келе жатты. ХҮІІІ ғ. алғашқы ширегінде елінің халықаралық жағдайы да өте ауыр болды. Жоңғарлардан өзге батыстан – еділ қалмақтары, башқұрттар, жайық казактары, Солтүстік Сібір казактар жиі-жиі шабуылдар жасап тұрды. Оңтүстіктен Орта Азия хандықтары да көз алартумен болды. Қазақ елінің 4 құбыласы түгел жау болып, осылардың бәрімен соғысып отыруға тура келді. Бұлардан қорғанған күннің өзінде, Ресей мен Қытай тұрды. Деректерге қарағанда, Ресей империясы өз қоластындағы халықтарды өзінің араласуынсыз-ақ бағындырып ұстап отыру үшін және болашақта отарлайтын елін әлсірете түсу үшін қазақ, қалмақ, башқұрт халықтарын әдейілеп бір-бірімен соғыстырып отырған. Ресей де, Қытай да қазақ пен жоңғарды өз қол астына бағындыру үшін, олардың бір-бірімен соғысып әлсірей беруіне мүдделі болды. 1722 ж. Қытай императоры Канси өлген соң, Ресей мен Қытай келісім шарты жасалды. Онда екі империя да Жоңғарияға қауіп туғызбайтынын мәлімдей отырып, оны қазақпен соғысуға жол ашатындай емеурін танытты. 1723 ж. жоңғар-қытай бітімі жасалды. Ол бойынша шығыстағы шекарасын қауіпсіздендіріп алған Жоңғария , қазақпен соғысуға бар күшін сала дйындала бастады.

1723 ж. ерте көктемде жоңғарлар 70 мыңнан астам отты қарулармен кеңінен қаруланған әскермен қазақ еліне басып кірді. Қазақ халқы өз тарихындағы ең ауыр апат -“Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға” ұшырады.

“Ақтабан шұбырындының ” зардабы өте ауыр болды. Ш. Құдайбердіұлының айтуынша “Ақтабан шұбырындыдан ” қазақтың үштен екісі қырылған. Қазіргі демограф ғалымдарымыздың айтуынша үштен бірі қаза тапқан. (3 млн. 330 мыңнан – 2 млн. 222 мың қалған (1726 ж.) 2-3 жыл ішінде 1 млн. 108 мың қазақ қаза тапқан ) .

Жоңғарлар қазақ халқының өр рухын басып тастай алған жоқ.. Ел ес жия бастады. Жоңғар басқыншыларынан Отанды азат ету соғысы (1724 ж.өзінде-ақ) басталды. Осы (1724 ж.) жылы Әбілқайыр хан Түркістан қаласын 32 ұлысымен қайтарып алды. Бірақ 1725 жылы Түркістан мен Ташкент қайта жаулап алынды. 1725 ж. Алакөлде Қабанбай батыр жасағы басқыншы жауға күшті соққы берілді. Осы жылы Шұбаркөлде Шақшақ Жәнібек батыр жасағы да жауға күйрете соққы берді. Енді осы қазақ батырларының жекелеген жеңістерн біріктіріп, ірі жеңіске жету, сөйтіп Отанды жаудан толық азат ету мәселесі ең басты орында болды.

Осы мақсатта 1726 ж. маусымда Түркістанның, оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Ордабасы тауында бүкілқазақ құрылтайы өтті. Бытыраңқылықтан бірлікке бастаған бұл ұлы жиындағы Ұлы мақсат - Отанымызды басқыншы жаудан толық азат ету болды. Осы ұлы мақсат үшін Ордабысыда үш жүздің баласы бір бәтуаға келіп, ата жауға бірігіп аттануға ант беріседі. Қазыбек бидің ұсынысымен бүкіл қазақ әскерінің бас қолбасшысы болып кіші жүз ханы Әбілқайыр сайланды. Қарадан Қанжығалы Бөгенбай батыр сайланды. “Алаш ” ұранды қазақ қай жерде жүрсек те, ел басына күн туғанда осы төбе басына үйілген топырақтай бірігейік, жиылайық” деген тамаша ұлттық, отаншылдық идеямен әрбір қазақ жауынгері өз туған жерінің топырағын әкеліп, Ордабасының басына үйеді.

Сонымен, Ордабсында бір мәмілеге келген қазақтар халық азаттық күресті күшейтті. Алғашқы қақтығыс Бадамның Арысқа құяр сағасынан сәл жоғарыда Қараспан төбе деген жерде болды. Қазақтардан ә дегеннен мұндай тегеурінді күш күтпеген жоңғарлар шегінуге мәжбүр болады. Мұндай жоңғарларды тас-талқан етіп, қашуға мәжбүр еткен шайқастар Боралдай мен Қошқар ата өзендерінің түйіскен жерінде Үлкен Тұран бойындағы Садырқамал деген жерде, Теректі алқабында Бөген бойындағы, Тарақтықамал, Қаржасқамал, Ұзынбұлақ, Сарытау, Сарыкемер деген жерлерде болып өтті.

Қазақ-жоңғар соғыстарындағы аса ірі шайқастың бірі 1726 ж. (кейде 1728,1726 жж.) Шұбартеңіз көлі маңы Бұланты, Білеуті өзендерінің бойында, “Қарасиыр” деген жерде болып өтті. Қазақ жасағы жоңғарларды тас-талқан етіп жеңді. Соғыс болған жер кейін “Қалмаққырылған” деп аталып кетті. Бұл соғыста Әбілқайырдың жалпы басшылығымен Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Тама Есім, Бәсентиін Малайсары, Тайлақ, Саурық т.б. батырлар ерекше көзге түсті. Осы жеңістің нәтижесінде Ұлытау аймағы, Кіші жүз бен Орта жүздің біраз жерлері жаудан азат етілді. Бұл жеңіс қазақ халқының рухын көтерді.

1730 ж. көктемде қазақ-жоңғар соғысының аса ұлы шайқасы – Аңырақай шайқасы болып өтті. Бұл шайқас Балқаш көлінің оңтүстік-шығысына қарай 120 шақырым жердегі Итішпес көлінің маңында болды. Бұл жолы да бірлескен Қазақ жасағы жоңғарларды тас-талқан етіп жеңді. Жау ондаған мың адамынан өлідей айырылды. Ал жаралы болғандары бірнеше күн бойы аңырап, даланы басына көтеріп жатқан. Сондықтан бұл шайқас тарихқа “Аңырақай шайқасы” деген атпен енген. Мағынасы: жоңғарлардың аңыраған, еңіреген жері” деген сөзден қалған екен. Бұл шайқасты Әбілқайыр хан басқарған. Ал, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Жәнібек, Малайсары, Олжабай, Райымбек т.б. батырлар қаһамандық пен ерліктің тамаша үлгілерін көрсетті.

2. Отан қорғауда ерлік көрсеткен қазақ батырлары .

Қазақ халқынан өз отанын басқыншылардан қорғау, азат ету жолындағы ұзаққа созылған соғыстарда талай-талай даңқты қайраткерлер, қаһарман батырлар шықты. Аса ірі мемлекет қайраткерлері: Салқам Жәңгір хан (ХҮІІ ғ. 1- жарт), Әз-Тәуке хан (1635-38-1718 жж.), Әбілқайыр хан (1697-1748 жж.), Абылай хан (1711-1781 жж.) .

Қолбасы батырлары: Қоңырат Алатау, Шапырашты Қарасай, Арғын Ағынтай (ХҮІІ ғ. 1 жарт.), Жалаңтөс Баһадүр (1576-1656 жж) .

ХҮІІІ ғасырдың батырлары: Қанжығалы Бөгенбай (1680-1778 жж.), Қаракерей Қабанбай (1691-1769 жж.), Шапырашты Наурызбай (1706-1781 жж.), Шапшақ Жәнібек, Тама Есет, Бәсентиін Малайсары, Тарақтылы Байғозы, Көкжал Барақ, Албан Райымбек, Сүйіндік Олжабай, Керей Жәнібек, Керей Жанатай, Шанышқылы Бердіқожа, Сіргелі Қаратілеуке, Қазыбекұлы Қасқары, Өтеген Өтеғұлұлы, Қыпшақ Дербісәлі, Маңдай батырлар, Теке Сатай, Бөлек батырлар, Беріш Ағатай, Балтакерей Тұрсынбай, Бесентиін Жасыбай, Сергілі Елшібек, т.б.

Батыр аналар: Гауһар (Қабанбай батырдың жары, Малайсары батырдың қарындасы, батыр), Назым (Қабанбай мен Гауһардың қызы, әкесімен бірге жорыққа қатысқан батыр қыз), Есенбике (Олжабай батырдың анасы, Үйсін Қаратай батырдың қызы), Қызданбике, Нұрбике, Айбике (соғыс кезінде ел-жұртына ақыл-парасатымен танылған аналар, шаншар руынан), Айбике (Бұланбай батырдың жары, барлаушы топтың жетекшісі, Алтай, Ертіс, Тарбағатайдағы жоңғар әскерлері, олардың орналасуы туралы ағасы Қабанбай батырға құпия мәліметтер жеткізіп тұрған ержүрек қыз) т.б.
Бақылау сұрақтары:

1. Отан қорғау жолындағы күрестің басталуы.

2. Ордабасы жиыны.

3. Әз-Тәуке хан дүниеден өтіп, Абылай өз шыңына көтерілгенше Қазақ елінің тарих сахнасында басты роль атқарған мемлекет қайраткері?

4. Әбілқайыр хан: ұлы қолбасшы батыр, мемлекет қайраткері.

5. Бұланты шайқасы.

6. Ұлы Аңырақай шайқасы.

7. Төле би Әлібекұлы.

9. Қаз дауысты Қазыбек би Келдібекұлы.

10. Әйтеке би Бәйбекұлы.

11.ХҮІІ ғ. Жоңғар басқыншылығынан Отан қорғаған қазақ батырлары.

12. Қанжығалы Бөгенбай батыр.

13. Қаракерей Қабанбай батыр.

14. Шапырашты Наурызбай батыр.

15. Шақшақ Жәнібек батыр.

16. Тама Есет, Бәсентиін Малайсары, Уақ Баян батырлар.

17. Райымбек батыр.

4- лекция.

Тақырыбы: ХҮІІІ ғ. басындағы Қазақстан мен Ресей. Қазақстанды Ресей құрамына қосып алудың бастауы.

Жоспары:

1.Ресей империясының ХҮІІІ ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстан жөнінде ұстанған саясаты.

2.Кіші Жүздің және Орта Жүздің бір бөлігінің Ресей бодандығын қабылдауы

Лекция мақсаты: Ресей империясының ХҮІІІ ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстан жөнінде ұстанған саясатын, Кіші Жүздің және Орта Жүздің бір бөлігінің Ресей бодандығын қабылдауы мәселелерін студенттерге таныстыру.

Лекция мәтіні

1.Ресей империясының ХҮІІІ ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстан жөнінде ұстанған саясаты.

Қазақтың қазақ болғаннан бергі яғни ХҮ ғ. ортасынан бергі тарихына көз жіберсек, ол өзінің саналы ғұмырының тең жартысын 260 жылын отаршылдық дәуірінде, тәуелділік, бодандық бұғауында өткізгенін көреміз. Қазақ елі 1731 жылдан 1917 ж. дейін 200 жылға жуық патшалық Ресей империясының, ал 1917 ж. – 1991 ж. дейін Кеңес империясының отары болып келді. Тарихтың ащы сабағы осы. Осы отаршылдық дәуірдің басталуы, яғни Қазақстанның Ресей империясының қол астына кіре бастауы, яғни Қазақстанның, дұрысы Кіші жүздің Ресей қол астына кіруі кездейсоқтық емес. Ол ең алдымен 18 ғ. басындағы Ресей империясының экспансиялық–отаршылдық саясатымен, халықаралық жағдайымен тікелей байланысты өрбіді.

ХҮІІІ ғ. алғашқы ширегінде Ресейдің солтүстік батыс жағында Балтық теңізі мен Қара теңіз арқылы Еуропаға терезе ашумен қатар Сібірді қосып алу және Шығыс елдерімен белсенді сауда жасау жолдарын іздестірді. Бұл мақсатқа қазақ даласы сәйкес келді. 1 Петр Қазақ жерін “Азияның кілті мен құлпы” деп санады. Ол қазақ елі жөнінде былай деген: “Қазақ Ордасы бүкіл азиаттық елдермен жерлердің кілті мен қақпасы, сонымен ол Орда біздің қарауымызда болуға тиіс. Бұл жолда миллиондаған шығынға қарамай, ол елді өзімізге бағындыру қажет”.

Қазақ жері арқылы Орта Азия хандықтарына, Ауғаныстан, Персия, Қытай, Үндістан және т.б. Шығыс елдеріне керуен жолдары өтетін. Қазақстан мен Түркістан патша әкімшілігіне ең алдымен әскери-стратегиялық база ретінде керек болды. Мұнда орнығып алған соң орыс патшаларының асыл арманы болған аса бай Үндістанға жолашылады деп санады.

Бұрынғы Кеңес дәуіріндегі көзқарас бойынша Әбілқайыр өз еркімен Ресейге бодан кірді делінді. Шындығында да оның мұндай шешімге келуіне мәжбүр еткен Ресей мемлекетінің, осы бағытта жүргізген сан жылдар бойғы агрессивті саясаты болды. Батыс Жайық казактары қолдаған Еділ қалмақтары дүркін-дүркін шапқыншылықтар жасады, Ресейге сүйенген башқұрттар да шауып, тыныштық бермеді. 2-ден, жоңғар шапқыншылығының күшті қаупі сейілмеді. 3-ден, Аңырақай шайқасынан кейін билікке таласып, шайқас даласын тастап кеткен Әбілқайыр Ресей империясының көмегімен үш жүздің ханы болғысы келді. Осы себептер оны Ресей бодандығына кіруге итермеледі. 1730 ж. 8-қыркүйекте Әбілқайыр Петербургке - орыс әйел императоры Анна Иоановнаға өздерінің бодандыққа және қорғаушылыққа алуды сұраған өтінішпен хат жолдап, әрі ауызша айтуды тапсырып Сейтқұл Қойдағұлов пен Құтлымбет Қоштаев бастаған елшілік жіберді. 1731ж. 19 ақпанда Анна Иоановна Кіші жүзді Ресейдің бодандығына қабылданатыны жөніндегі сенім грамотасына қол қойды. Ол туралы қазақтарға хабарлау және тиісті ант қабылдату үшін Әбілқайырға Сыртқы істер компаниясының тілмашы А.И. Тевкелеев бастаған елшілік жіберілді. Бірақ қазақ билеушілерінің бірталайы Ресей қол астына кіруге қарсы болды. Тевкелевке, Әбілқайыр жақтастарына қарсы жақты көндіру оңайға түспеді. Осы кезде Тевкелев Ресей үкіметі атынан, оның шексіз құқықтары мен уәкілдерін пайдаланып, көнбеген ру басыларына аямай тартулар берді. Сый-құрмет көрсетті, белсенді үгіт жұмыстарын жүргізу тобын Бөгенбай батыр сияқты атақты адамдардың көмегін пайдаланды. Нәтижесінде 1731 ж. 10 қазан күні Әбілқайыр мен оның саясатын қолдаған Кіші жүздің 29 ағаманы Ресей қол астына кіруге ант берді. Орта жүз ханы Сәмеке 1731 ж. соңында Ресей қол астына кіруге келісім бергенімен, оны орындамай Ресейге қарасты башқұрттарға жорықтар жасайды. Бірақ кейін ол райынан қайтып, Ресей қоластына кіруге өтініш жасайды. 1734 ж. 10 маусымда Анна Иоановна Сәмеке мен оның жақтастарының өтінішін қанағаттандыру грамотасына қол қояды. Кіші жүз бен Орта жүздің солтүстік батыс бөлігінің Ресей азаматтығына өтуі 1740 ж. Орынборда өткен съезде бекітілді.

1. Қойбағар Көбеков бастаған елшілік Ресейге қашан жіберілді?

2. Әбілқайыр ханның Ресей қоластына кіру жөніндегі С.Қойдағұлов пен Қ.Қоштаев бастаған елшілігі Петербургке қашан жіберілді?

3. Ресей императрицасы Анна Иоановна Кіші жүзді Ресей қоластына қабылдайтыны туралы жарлыққа қашан қол қойды?

4. Қазақ жерлерінің Ресей империясының қол астына кіруі қандай шарттар негізінде құжаттарда белгіленген?

5. А.И.Тевкелеевтің Қазақстандағы дипломатилық миссиясы қашан өтті?

6. Кіші жүз ханы Әбілқайыр өзін қолдайтын ағамандармен бірге Ресей қоластына кіруі туралы қашан ант берді?

7. Әбілқайыр бастап Ресейдің қол астына қарау жөніндегі актіге қол қойған қазақ ағамандарының тобы неше адамнен тұрды?

8. “Қазақ Ордасы бүкіл азиаттық елдер мен жерлердің кілті мен қақпасы, сондықтан ол Орда біздің қарауымызда болуға тиіс Бұл жолда миллиондаған шығынға қарамай ол елді өзімізге бағындыру қажет”. Бұл кімнің сөзі?

9. Әбілхайыр ханның Ресей қоластына кіру себептері.

10. Анна Иоановна Сәмеке хан мен оның жақтастарының Ресей қоластына кіру туралы өтінішін қашан қанағаттандырды?

11. Анна Иоановнаның 1734ж. 10 маусымдағы жарлығымен Ұлы жүзді Ресей құрамына қабылдағанмен, іс жүзінде ұлы жүз неге Ресей құрамына кірмеді?

Семей қаласы қашан салынды?

13. Өскемен қаласы қашан салынды?

14. 1716 ж. қай қала салынды

15. Подполковник И.Бухгольцтің Шығыс Қазақстан мен Алтайға әскери-барлау экспедициясы қашан шығарылды ?

16. Унковский бастаған Ресей елшілігі Жоңғарияға қашан жіберілді ?

17. Қазақтардың Ресей қоластына кіруіне қарсы болған топты басқарған Әділқайырдың саяси бақталасы ?

18. XVIII ғ. бірінші жартысында Ресей үшін Қазақстанның қандай маңызы болды?

19. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың басшылығымен Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы келісім жүргізген және оны сәтті аяқтаған елшілер?

20. 1731 ж. Қазақтардан ант қабылдануға Ресейден орыс елшілігін кім басқарып келді

21. Әбілқайыр хан екінші рет Ресейге бодандығын мойындап , қай жылдары өткен сьездерде ант берді

22. Әбілмәмбет пен Абылай сұлтан Ресей билігін мойындап, қай жылы және қай жерде ант берді
5 лекция.

Тақырыбы: ХҮІІІ ғасырдың орта кезіндегі Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы.

Жоспары:

1. Әскери бекініс шептерінің салынуы.

2.Патшалы Ресейдің жер мәселесінедегі отаршыл саясаты.

Лекция мақсаты: Ресей империясының қазақ жеріне әскери бекініс шептерін салуы, жер мәселесінедегі отаршыл саясаты, қазақ-орыс сауда байланыстарын ашып көрсету.

Лекция мәтіні

1. Әскери бекініс шептерінің салынуы.

Байлыққа толы Қазақ жерін отарлауды басты орынға қойған Ресей патша үкіметі бір жағынан Қазақстанның байлығын иелену арқылы өзінің экономикалық мүдделерін қорғау, 2-ші жағынан Қазақстанның тәуелділігін күшейту мақсатымен ХҮІІІ ғ. ортасында Қазақстанның Ресеймен шектесетін бүкіл батыс, солтүстік өңірлерін, солтүстік-шығысын әскери бекініс шептерін салып құрсаулап қоршай бастады. Бұл бекіністерді салу барысында патша өкіметі қазақтың ең жақсы, шұрайлы жер-суын тартып ала отырып, ол жерлерге ойып, топырлата бекіністер салып, сығымдай қоршады.

ХҮІІІ ғ. ортасынан патша үкіметі Жайық өзенін бойлай Жайық казактарының күшімен 14 қамал: Переволовцк, Чернорегенск, Татищев, Нижнеозерная, Рассыпная, Елек қалашығы, Жайық қалашығы, Сахарная, Калмыковск, Көш-Жайық, Кулагина, Тополев, Бақсай, Гурьев қамалдары салынып, бұл бекіністер тізбегі Жайық шебі деп аталды.

1734 ж. Жоғарғы Жайық қамалы салынған кезден бастап, Жоғарғы Жайық шебінің негізі қаланы бастады. Бұл Жайық қалашығынан Жоғарғы Жайық қамалына дейінгі бекіністерден тұрды.

ХҮІІІ ғ. 30-40 жж. Жоғарғы Жайық қамалынан Зверноголовск қамалына дейін 770 шақырымға созылған Үй шебін құру аяқталды . Ол Қарағай, Қаракөл, Усть-Уйск қамалдарынан тұрды. 1752 ж. Ново-Ишим шебі салынып бітті. Бұл шеп 540 шақырымға созылып, Үй шебін Ертіс шебімен жалғастырды. Бұған Зверноголовск, Покровск, Кабанья, Пресногорков қамалдары кірді. Осы кезде Красногорск дистанциясы мен Орск шебі кірді.

ХҮІІІ ғ. 50 жылдары ұзындығы (1684) 930 шақырымға созылған Ертіс шебін салу аяқталды. Оған Омбы, Железинск, Петропавл, Семей, Өскемен, Коряков, Ямышев т.б. қамалдар кірді.