Ғылыми жоба тақырыбы: Нұрпейіс Байғанин-халық ақыны Ғылыми жоба жетекшісі: Молдабаева Зухра Орындаған: Құрымбаев Аршат Тобы: ҚТӘ спо 1/3 2024 жыл Жоспар

Нұрпейіс ақын шығармашылығының соңғы кезеңі Ұлы Отан соғысы жылдарына тұстас келді. Ақын бойындағы мұқалмас қайрат, сөнбес сенім, асқақ отаншылдық рух онын соғыс жылдарында жазылған жырларында ерекше көрініс тапты. Өзі жетпіс жылға жуық жырлаған "Батырлар жырыны бар асылын ақын осы жауынгерлік жырларына сыйғыза білген. Отан согысы уезінде де ақын сексеннен аскан жасына карамай, үнемі ел арасында болып, майданға көмек жинады, жеңіске деген сенімге толы жырларымен жұртшылықты жігерлендіріп, еселей еңбек етуге шақырды. Майдандағы жауынгерлерге елден жолданған азық-түлік, киім-кешекпен бірге Нұрпейіс ақынның жалынды жырлары да үздіксіз жетіп жатты. Бабамыздың көптеген өршіл өлендері Данкты жиырма сегіз", "Ер туралы жыр", "Жиырма бес" атты поэмалары осы кезеңде дүниеге келді. "Қазақстан - майданға" өлеңі бойынша сол тұста деректі киноочерк жасалды. Батыстағы әрбір жақсы хабарга қуанышпен жыр арнап, жеңіс сағатын тағатсыздана тосқан , ауру меңдеп, төсек тартып жатқан соңғы сәтіне дейін "Мен өлмеймін, өрлеймін де жігерлене жыр жазған ақын 9 мамырға бір ай қалғанда 1945 жылдың 9 сәуірінде көз жұмады.

Нұрпейіс Байғанин қиын кезеңде халықты тек жырымен демеп коймай, үгіт бригадасының құрамында республиканы аралап, елдегі енбекшілердің жауынгерлік рухын көтерген. 1944 жылы маусымда озінің еңбектегі ерліктерімен белгілі болған Шығанақ Берсиевке коштасу әнұранын арнаған. Нұрпейіс Байғанин жеңіс күніне дәл бір ай жетпей дүние салды. Ақынның шығармаларын Мәриям Хакімжанова, Қуандық Шаңғытбаев, Ержан Ахметов, тағы баска акындар ұқыпты түрде қағазға түсіріп отырған. Ақтөбе облысындағы ауданға, туған ауылына, Ақтөбе және тағы басқа калалармен кошелер мен мектептерге Нұрпейіс Байғаниннің есімі берілген.

Нурме Байғанин шығармашылығы жан-жақты. Оның басқа ақын, жыршылардан айрықша көзге түсетін бір ерекшелігі, ол әрі асқан шебер жырау, орындаушы да, әрі талантты үлкен импровизатор эпик ақын. Оның революцияға дейінгі репертуары негізінен халық арасында ертеден жырланып келе жатқан эпостық жырлардан тұрады.Басқа ақын, жыршылар сияқты Нұрпейіс те үйрену, іздену кезеңдерін өтеді. Ол кездегі ақын-жыршылардың ертеден ұстаған дәстүрі халық сүйіп тыңдайтын батырлықты, адамгершілік, адалдықты, әділдік пен ізгілікті дәріптейтін, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жаткан жырларды жаттап алып, оны жұрт алдында әрлендіре, жандандыра жырлау болса, Нұрпейіс те осы дәстүрді қатты ұстаған. Нұрпейіс қазақтың батырлық жырын өте көп білген, көп жырлаған ақын.

«Кубботу - ол аузында сакталып келген аңыз негізінде жасалған жыр. «Кубыгула» таза махаббат, берік достык, әділеттік пен ерлік дәріптелет кұбығұл» жырының бірнеше варианты бар. Соның ішінде мазмұны жағынан татымды, көркемділігі жағынан да тәуір жырланғаны осы Нұрпейіс жырлаған нұскасы. Жыр мазмұны аңызға құрылғанымен «Құбығұлды» ежелгі дәстүрлі батырлық жыр деуге әбден болады. Өйткені мұнда дәстүрлі батырлық жырына тән қасиеттің бәрі де бар. Жырдың соңғы бөлімі түгелдей реалистік мотивке құрылған.

Жырда бұрынғы батырлық эпоста кездесетін миф элементтері де аз емес. Уалиханның бала тілеп, зулие, энбие қоймай түнеуі, бір әулие бейітінің басында ұйықтап жатканда кырык шілтен Қайып ереннің ақ шалмалы шал бейнесінде келіп, балалы боласың деп аян беруі, атасының теріс бата бергеннен кейін Ақбілекті айдаһарды жұтуы, бұл жерде де ақ шалмалы Кайын аян беруі, жәрдемдесуімен Құбығұлдың айдаһарды өлтіріп Ақбілеккадан құтқаруы, сонымен бірге Аккұла аттың Құбығұлға адамша сөйлеп, ақыл беруі, құсша ұшуы, тіпті Құбығұлдың түсінде Ақбілектің қайта- кайта келіп, мені іздеп тап деп шақыруы міне осының бәрі де эпостық жырларда өте әріден келе жатқан мотивтер. Бірақ жырда шындык та басым. Әрбір кейіпкердің іс-әрекеті, әрбір эпизод нактылы шындыққа, нанымды оқиғаларға кұрылған. Бұл жағы миф элементтерінен, басым жатыр. Мысалы, Құбығұл батырға жәрдемші болып жүретін қайырымды шал шынында зулиені мегзейтін ұғым бермейді. Халық даналығы, халықтың ерте паналығын суреттейтін желі ретінде шыққан. Сырттай қарағанда ақын бұл жырда белгіні сюжетті кайталап қана қойған сияқты. Ал терең таныса келгендер пеніс шығармашылығының тың қасиеттерін дәлелдейтін жаналыктарды көреміз, халықтық, бұкарашылдық жаңа идеясын сеземіз. Міне, осы жағынан алып қарағанда Нұрпейістің «Құбығұл» дастанын тәрбиелік мәні бар құнды шығармалардың бірінен санаймыз
Нұрпейістің революцияға дейін ұзак уакыт жырлап келген жырының бірі «Төрехан». Әке тағына, ата багына таласқан хан балаларының өзара күрес-тартысын, оның халыққа жаттығын суреттейтін «Төрехан» дастаны да ескі: хандар билер билеген тұрмыстың шіріктігі, керексіздігін көрсетуге арналга

Аси кейде дастанын қызықты ету үшін кыз бен жігіттің арасындағы ғашыктык иғаларды көбірек алады. Ол уақиғаларды үлкен драмалық дәрежеге көтеріп, тыңдаушысын еріксіз жетектеп отырады. Бірақ, ақын мақсаты жалғыз бұл ғана емес, ол осы тақырыпшаға қоғамдық өмірді нәр етіп, тұрмыс шындығымен, әйел теңсіздігімен тығыз байланыстыра карайды. Феодалдық-патриархалдық коғамдағы әйел тұрмысын, әйел теңсіздігін, әйелдің өз бас бостандығы үшін күресін көрсету Нұрпейістің өзіндік шығармаларының көбінің негізгі тақырыбы болды. Ақынның бұл идеясын толығырак дәлелдеу үшін оның «Ақкенже», «Нарқыз» атты екі поэмасына аз да болса тоқталып өткен жөн..

«Ақкенже» поэмасының сюжеті негізінде өмір шындығынан алынған, акыннын ест козімен көрген окиғалардан тұрады. Бұл туралы Нұрпейістің бірнеше манастары мынандай жағдайды айтады:

Аккетка болған адам. Осы елдегі Құрмаш деген ксінің қызы. Сол елдің бір қызын Есембей Иманғұл деген бір бай шалға айттырады. Қыз шалға бармай, өзінің сүйген жігітімен қашып кетеді. Қашқан қыздың елі барымтадан қорқып жаңағы қашып кеткен қыздың орнына Аккенже шалға зорлап ұстап береді. Ақкенже осы шалдың қолында корлықпен өледі. Бұл 1912 жылдарда болған оқиға.

Әрине, бұл бір ғана жағдай емес, сол кездегі патриархалдык-рулық қоғамдағы талай Ақкенженің басындагы ауыр хал еді. Сондықтан да акын осы көп Ақкенжелердің өмірін бір поэманың көлеміне сыйғызып, жинақтап береді.

поэмасында революциядан бұрынғы қазақ әйелінің аянышты ауыр халі, оның тағдыры, бай-манаптардың және патша әкімдеріне қанауынан қорлық-зорлық көріп, акырында Батырбек сиякты кедей семьясының құрып кетуі суреттеледі. Поэманың негізгі идеясы сол кездегі байлар, болыстар билеген заманның кайшылығын, тап тартысын көрсету.

Нұрпейіс Батырбектің басындағы ауыр хал аркылы сол кездегі барлық кедейдің басындағы ауыр халдің, қанаушы гап пен қаналушы таптың арасындағы қарым-қатынастың бетін аша гуседі; билеуші бай-болыс, заң кызметкерлері бәрінің ойлағаны тек өз құлқындары ғана, нашарды талау, пара алу, зорлық-зомбылық баю,
Ақын поэмада осы зұлымдықты әбден
Күшейіп зорлық-зомбылық

Сондай заман тұс болды Жалғыз бенен жарлыга

Сеніп, поэмада ақын тек Ақкенже мен Батырбектің ғана қорлық-зорлық көруі емес, революциядан бұрынғы Қазақстандағы қоғам өмірінін бір көрінісін, ондағы әлеуметік кал-жайды да айқын суреттейді.

Рас, поэмада параға сатылып Дербес, Мендікара, Батыроек үшеуіне кезек-кезек уәде берген, ақыр-аяғында ешқайсысының ісін дұрыс шешпей, Батырбектің каза болуына себепкер болған уезд бастығы мен тілмаштардың іс-әрекеттерін бейнелеу көп орын алған. Мұндай бай қыспағындағы қазақ кедейінің еріксіздік халі айкын суреттеледі. Поэма осындай әлеуметтік теңсіздік салларынан болған қайшылықтардың бетін ашады. Жырдың шешуі - Батаросттен Ақкенженің өлуі аркылы беріледі.

Нұрпейістің бұқарашыл-шыншылдық тұрғыдан жырлаған акын екендігін елдейтін поэмасының тағы да бірі «Нарқыз», «Нарқыздың негізгі идеясы казак әйелінің өз теңдігі үшін жасаған жанқиярлық ерлігін көрсету. Ақын мақсаты ел азаматы, намыс, кек иесі болған күрескер

Шығарма осы дастанның бас кейіпкері Нарны дың портретін баяндаудан және сол қызды Мәмбет деген хан өзінің туған ағасына айттырудан басталады. Бұдан кейін Наркыздың көш алдында өзін танытпай хан жолын кесіп өтіп, қыр көрсетіп кетуі жырдың дамуына себепші болады. Шығарманың аяғы Нияз бен Наркыздың соғысы, Нияз шауып алған малды Наркыздын елге кайырып алып беруі, екеуінің бір-бірін танып, сүйіп косылуымен эне ежелден жауласып келген екі елді достастырып, бастарын косуымен бітели

кыздың образын жасау.

Поздагы басты кейіпкерлер: Наркыз бен Нияз. Бірақ, ақынның суреттеуіне қарағанда поэманың негізгі түйіні Нарқыз бен Мәмбет хан образы сиякты. Ал шығарма ішіндегі ірі персонаждардың бірі- Нияз жағымды кейіпкерден гөрі жағымсыз кейпкерге жақын. Өйткені поэмада суреттелген Нияздың іс-әрекеттерінен оның ел талаған барымташыдан

ешбір айырмасы жоқ. Бұл пікірімізді поэманың бас кейіпкері Наркыздың: Елдің малын бермеймін Ұрыға ауыл торыған, Stud.

деген сөзімен де дәлелдеуге болады. Ақын оны кек қуушы етіп суреттеerici

келгенмен от пікірін поэманың аяғына дейін толық дәлелдей алмаған. Сонымен, қорыта келгенде, ақынның «Нарқыз» поэмасы туралы айтарым бул Нұрпейістің заман мінін батыл сынаған, караңғы қазақ

әйелдерін бостандық жолына шақырған айтулы шығармасы. Кейбір кісілер: Нарқыз Айша шын болған кісі, ол анығында да осындай қажырлы, өжет, ешкімнен коркып именбейтін әрі әнші, әрі домбырашы, әрі аскан балуан кісі.
Бір-біріне ұқсас қасиеттеріне байланысты Айша Нарқыз аталып кетсе керек. Бірак, біз Нарқыз образын әдебиеттік образ деп кана караймыз. Нарқыз ақынның қиялынан алынған кейіпкер, эйтсе де Горький айткандай, «қиял өмір шындығынан алыс кете алмайды, ешбір негізден тыс фантазия қиялды тербете майлы Демек, ақынның «Нарқыз» поэмасын шығарып, Нарқыз образаслуына қандайда болса шындық негіз болған сияқты. Осы шындапстракан өзінше өсіріп, романтикалық дәрежеге көтере суреттеген.

Әрине, біздің қолымызда «Ақкенже», «Нарқыз» поэмаларының революцияға дейінгі айтылған нұсқалары жок. Дегенмен советтік дәуірде ақын бұл поэмалардың оқиға желісіне тың детальдар қосып, сол арқылы таптық күресті айқындай түскені байқалады. Өйткені, казак кызының ашықтан-ашык ханға қарсы күресуі ол кезде мумкін емес еді, бұл соңынан қосылған жаңалықтар. Бірақ, шындықка негізделген жаңалык.

Ақынның «Нарқыз» поэмасындагы коңіл қоятын үлкен бір өзгешелік (мұны ақынның жасаған өз каналығы деп те қарауға болады), ол үстем тапқа карсы күресуші тек ерлер ғана емес, әйелдердің де колына қару алып аттанудын мұнда Наркызды Ақбөпе, Аккенжелер сиякты күреске шығуға дәрмене ашықтық жолындағы арманшыл, киялшыл кыздардың қатарында алмайды. Наркыз олардың бәрінен де айрықша. Нарқыз өзінің батырлык, батылдық, ерлік, өжеттік қасиеттерімен көрінеді. Шынында бұлай болмаған күнде, осындай қыз болса екен, қазақ қызы өз бостандығы үшін өзі күресуге жараса екен деген арман-тілектен туған образ деп карау керек. «Наркыз» поэмасының осындай жаксы жақтарын айтумен қатар, оның

алсіз жағын да, поэманың негізгі қайшылықтарын да атау жон. «Нарқыз» поэмасында ақын тақырыпты дұрыс алып, оның негізгі идеясын дұрыс беруге тырысканымен кейбір маселеде феодалдық-патриархалдық көзқарастың ыкпалынан шыға алмаған. Акын Наркыздың күресін үстем тап өкілдеріне осы ашык саналы күрес етіп бере алмайды. Оның ойынша ел хансы тұра алмайды, хан жаман, қатал болғанмен оның орнына халыкпады, «жақсы» би келетін болса, елдің тізгінін сол билерге беруге болады деген ұғымды мақұлдайды. Жыршы поэманың бас кейіпкері Нарқызға: «екі жүздің тізгінін» екі биге беріп, елді солар тура бастауы керек дегенді айтқызуы ақынның саяси тапшылығын көрсетеді.

Нұрпейіс өмір сүрген орта, аксакалдык, рушылдык элет-ғұрыптар, әрине, Нұрпейістің сол кездегі шығармашылығына әсерін тигізбей қойған жок. Оның творчествосындағы қайшылықтар революциядан бұрынғы Қазақстанның экономикалық жағдайларына, феодалдық-патриархалдық қоғам дамуының материалдық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты еді. Нұрпейіс өзі өмір сүрген дәуірдің сыншысы болды, бай-болыстарды, би- моддалари әшкерелеп көрсетуі арқылы сол заманның мінін, кайщадиузарын ашты. Бірак, сол қоғамдағы кемістіктерді сынай отырып ақын халыкюлянды істер неден туып отыр, қанаушы тапқа қарсы күрестің мәнісі недо, келешектегі бақытты жарық күнге қалай жетуге болады деген мәселелерге анык, дұрыс жауап бере алмайды. Нұрпейіс өзінің революцияға дейінгі шығармаларында, бір жағынан, феодалдық-патриархалдық қоғамдағы
кедей табының ауыр тұрмысын, көңілсіз күйін дұрыс суреттеуге, коғам ішіндегі зұлымдыққа, парақорлықққа шариғатшылдыққа, әйел теңсіздігіне қарсы шығуға тырысса, екінші жағынан, ақсақалдық, рушылдық көзқарас Нұрпейіс шығармаларынан аз да болса орын алып отырады. Сондықтан да акын жаран эпостық поэмалар: «Құбығұл», «Төреханда» болсын, өз шығармалары «Аккенже», «Нарқызда» болсын өз руының ғана батырын мақтаушыны жиі кезігеді. Ақын Қазақбаймен айтысында ерлікті, батырлықты, елдікті жырлап Қазақбайды жеңіп кеткенімен, өмірге патриархалдық-феодалдық, рушылдық көзқарас тұрғысынан карайды. өз лінің, өз руының «мейірімді» байларын, «әділ» билерін мақтайды. Нұрпейіс шығармаларында әділетсіз хан, канаушы бай-болыс, би-молдалар баскарған тұрмыстың шіріктігін сынай-әшкерелей отырпы, ол тұрмыстан қалай құтылу керек, жана бақытты өмірге қалай жету керек деген сұраққа жауап бере алмайды.

«Төреханда» акын калык хансыз тұра алмайды, тек хан халыққа жайлы, жағымды болуы керек деген өте кате, кертартпа пікірді айтқызады. Әрине, Нурайте шығармаларындағы кейіпкерлердің іс-әрекетіне біз тарихы турыдан карауымыз керек. Сонда акын көзкарасындағы кайшылысты сол кездегі қоғам тұрмысына байланысты туған қайшылық екенін аңғару киын емес.

Рас, ақын көзқарасы өзгеріссіз қалмайды. Нұрпейістің өмірге деген көзкарасында кандай өзгеріс, қаншалықты өскендік барлығы оның творчествосының кейінгі дәуірін зерттегенде айқын көреміз. Сайып келгенде, ақынның революциядан бұрынғы жырларында оның

өзіне тән идеялык, көркемдік, тәрбиелік мәні бар. Өйткені акын, біріншіден, жыр үйренгенде нені үйрену керек, кандай жыр халыққа ұнайды, халык нені сүйеді, нені сүйсіне тыңдайды сол жағына көбірек зер салып, жырды тыңдап, талай білген. Екіншіден, сол таңдап, талғап алған жырының өзін де өз туралыых карап, өңдеп, өзгерте жырлаған. Нұрпейістің жыршылдық өнерінде бір ерекшеліктің өзі де осында..

Нароене Байғаниннің совет дәуіріндегі жырлары көп тақырыпты. Ол үн қосып, өз шығармаларынан тақырып етпеген мәселе кемде-кем болар.

Нұрпейістің совет дәуіріндегі творчествосынан үлкен орын алатын тақырпытың бірі Ұлы Октябрь социалистік революциясы. Ол Ұлы Октябрь революциясының өзге туыскан халықтар сияқты қазақ халқы үшінде орасан зор маңызы бар екеніне айрықша назар аударады. Октябрьді асқан шабытпен жырлайды:

Сексен жыл қалды кейін ұзақ сонар,
Өмірдің кетті кысы усін-тонар.
Аршын жүрер жолым, аңқылдады,
Тосу Гарматюн рөлінде
ора ытып, алдымды орар. тынысымды ку өмірден,
Матали кол-аяқты көк темірден
Құтқарған Октябрьді жырлағанда
Маржандай құйылады сөз, тіл көңілден,- дейді.
Социалистік коғамдағы еңбек әрбір совет азаматының қасиетті борышы. Әрбір еңбек адамы еңбекті озі упиши, оз қоғамы үшін істейді.

Еңбек Нұрпейіс шығармаларының да негізгі тақырыбының бірі. Нұрпейістін қай шығармасын алсақ та, еңбек ету шаттык, мақтаныш,

куаньми деген ұғым бар.

Салал еңбек ет,

Еңбекте бар береке.

Еноек адамды абырой, атак, даңққа бөлендіреді деп біледі Нұрпейіс. Халық өзінің өмір тәжірибесінде көрінген ескі мен жаңаны, жаман мен жақсыны салыстырып шендестіре бағалайды. Сондықтан да баска ақын- жыршылар сияқты Нұрпейіс те барлық еңбекші халықтың басында болған мұқтаждықты, кедейшілікті, саяси теңсіздікті өз кезімен көргенін жырлайды. Өткен өмірдің суретін ақын былай сипаттайлы: Stire

Өмір емес, өлі екен,

Халықты қойдай кайырған

Хандары каскыр без екен.

Кими касык жүрегін

Қаптаған айғы шер екен.

Клепачтай бойын жаза алмай

Еңіреген ел екен.

Сол күнгі менің көргенім

Халыққа қазған көр екен.

Аңсаған көптің тілегі:

«Қайда бақыт», дер екен.

Нұрпейістің бұл өлеңі, Жамбыл шығармалары - Stud.kz сияқты бұрынғы хан билеген замандағы қазақ халқының кыспақты өмірін көз алдына елестеді.

Міне, бүгін карашы, Балтык пенен Амурдым.

ҚанАлтай, Анадыр-

Баниела Тутасы жатқан арасы.

мекені

қысқаша болса да тоқтала кету қажет сияқты.

Нұрпейіс көп жасаган, көп көрген, көп үйреніп, көп жырлаған акын. Сондыктан ол сөзге бай, қазақ халқының қисапсыз мол қазынасын түгел меңгере итеп үйрене де пайдалана білген адам. Нұрпейіс шығармалары терең мағыналы, өткір тілді болып келеді. Ақынның революциядан бұрынғы жырлары қазақтың байырғы бай тілінің барлық қасиетін бойына сіңірген қазақ сөздігінің мол қоры десек қателеспеспіз. Нұрпейіс жырлары кестелі
шешендік сөзге, мақал-мәтелге, афоризмге толы. Ақынның дәстүрлік жырды көп білуі оның жаңа шығармаларының да шынайы көркем, өткір, әсерлі болуына да себі тиді. Әсіресе, акын ел аузында ертеден сақталып келген, халықтың жақсы көріп, сүйсіне тыңдайтын ауыз әдебиетінің дәстүрлік формиларыныц үздік үлгілерін дұрыс пайдалана білді. Нұрпейістің «Отарба», «Зорана шапшаң бар», «Ақын шабыты», «Ақын» т.б. өлеңдері басталуынан аяқталуына дейін дәстүрлі термемен айтылады. Бұл форма ақын шығармаларының құнын түсіріп тұрған жок, кайта жаңа өмірге бейімделіп, оның көтеріңкі интонациямен айтылуына мүмкіндік беріп тұр.

Нұрпейістің «Ақын шабыты» атты өлеңінде:

Күйдің сәні келер ме? Алқалы топты көрмесе,

Жырдың сәні келер ме? Жібектей есіп өрмесе.

Жыршыда канша касиет Үлгілі сезді бермесеZ

деуіме пиянның көңіл-күйі, оның кандай жыр, қандай сөз кестесін келістів колана білуі керек екені белгілі болып тұрған жоқ па? Рас, бұл дәстүрлі сен терме, бірақ мазмұны жаңа, пікір тың, сөзі әсерлі.

Нұрпейіс өзі білетін дәстүрлі жырлардың формасын орынды пайдаланумен қатар өзі тұстас, немесе алдында өткен ақын жазушылардан да көп нәрсені үйренгені белгілі. Өзі сауатсыз болғанымен Нұрпейіс хатшылары, балалары арқылы жазба әдебиетпен жақсы танысқан. Ақын газет, журнал, әдебиет кітаптарын оте коп оқытып, радионы да үзбей тыңдайтын болса керек. Бұл жағдайлардың бәрі оның творчестволық өсуіне мол көмегі тиеді. Нұрпейістің Горькийге, Шевченкога, Абайға, Жамбылга арналған шығармаларынан оның көркем әдебиеттен көп хабары бар, Горький, Шевченко, Абай, Жамбыл өлеңдерін оқытып, тыңдағанын және оларды іліп, үлгі ала отырғанын байқау қиын емес.

Горнайте арнаған «Сөз бұлағы» атты өлеңінің мазмұнынан акын оның «Дауылпа жырын» жақсы білетіні және ол жыр ақынға күшті әсер еткені айқын көрініп тұрады.

Серігің сенің дауылпаз

Біздің елге жолықты.

...Сексендегі шайырдың

Оң қолына қоныпты.

Дауылпаз шалкып өрлейді, Шаттықпен қағып қанатын.

Қақса канат талмайды

Ок ететін болады

Нурлантеми, дәстүрлік жырын алмай-ақ кейінгі, совет дәуірінде шығаргалелену кырларын талдау үстінде де екі жағдайды байқауға болады.

Көк сауыт, дулыға мен қалқанды алып, Тарихка бағынбаған асау долы, Мөңкітіп мұз мұқитты аркандадык,- деген шумақтағы біраз сөздерді казіргі жастар түсіне бермеуі де мүмкін, оның үстіне челюскиншілер жорығын акынның «көк сауыт, дулыға, калкан, арқан» арқылы суреттеуі де орынды, әдемі болып тұрған жоқ. Ал ақынның кейбір өлендерінде кездесетін «бараң», «келің», «берің» т.б. сөздер сол ақыннын жеке өзіне ғана тән, болмаса ақынның тұрған, туып-өскен аудан, облысушылығына гана белгілі сөздер.

Оны кептеген шығармаларынан орыс сөздерін де, интернационалдық сөздерді де және ақын лексикасына енген, қайта туған қазақ халқының жаңа өміріне байланысты пайда болған жаңа сөздерді де көп кездестіруге болады. Бұлар: октябрь, колхоз, большевик, Арктика, социализм, держава, сессия, мотор, план деген сөздер. Мұндай жаңалықтар Н. Байғанин шығармаларында көп кездеседі. Және бір айта кететін нәрсе Нұрпейіс ескі сөзге, ескі ұғымға жана мағына, жаңа мазмұн беріп айтуға шебер [1, 76].

Нұрпейіс шығармаларында кездесетін толып жаткан жаңалықтар ел басынан өткен тарихи улы өзгерістерге, социалистік Октябрь революциясының жеңісіне байланысты туған. Ақын ерекшелігінің бірі де онын сурашылдығында. Нұрпейіс социализм әкелген жаңалықтарды жат коре, те түсініп, тез кабылдады, жаңа сөздерді де, жаңа ұғымдарды да шеберлана біледі.

Нұрпейіс ақынның шеберлігі оның сөз колдану шеберлігімен шектелмейді. Нұрпейіс жасаған портрет, мінездемелер, өлендерінде кездесетін түрлі бейнелеу, теңеу, т.б. оның көркем сөз шебері екенін танытқандай. Нұрпейіс портрет жасауға да, пейзаж жасауга, да шебер. Мысал келтірсек, акын ер канаты тұлпар бейнесін бірде былай байқатады: Stud.

қама құндыздай,

Көзі шолпан жұлдыздай

Сұлпарымды мақтайыпт

Сағағынан үзілген а.

Халууны сүзілген.

Кірпі каре төгілген

Тұла бойда бұлтылдап Бұлшық еті бөлінген.

Шоқтай болған кекілі
Маңдайына төгілген.

Серіппелі тілесрек

Жақтай болып бүгілген... Кос кұлағы кұрактайZ -

Тупки курыш болаттай.

Сакулот мойыны

Жібектенулы қынаптай.

Нұрпейіс шығармаларында эпитет, теңеу, әсірелеу, метафора т.б. сурттеу құралдары мол кездеседі. Акын, әсіресе, әсірелей

суреттеуге бейім.

Оның:

Немесе:

Ерлер киген шапандай. Қымызлығы күректейZ

Баттернаты жүректей.

Шлесінің сабағы

Әуелеп оскен теректей. Ауызға салсаң атады

Атқан шүмекей субұрқағы.

Бүлдіргені алқызыл,

Қызыл-ала жібектей,

Тобылғысы құрықтай,

Қамысы шынар сырыктай, -

деген жолдарында теңеу деу де, бейнелеу де көп, тіпті әсірелей айтып

жеткізуі де басым.

Акыннын «Жаз», «Май толғауы» тәрізді өлендері де осылай жазылған.

Әл тінтуір

Тореадан бұлтты айырып,

Носерді бөгеп қайырып,

Самолет кезді көгімен.

Маңғаз Ай мен кербез Күн Жол беріп жұлдыз неше мың

Төбесі көктің сөгілген, - Деген үзіндідегі торлаған бұлтты бұзып, восерге бой бермей ұшкан

самолет, оған ізетпен жол беріп тұрған «Мацгаз ай мен кербез Күн» және

мыңдаған жұлдыз әлемі әдемі-ақ бейнеленіп тұрған жоқ па?

Немес мына Жолдардағы

Алай-лей кек жалын,

Сапармен елім алысты.

Ойды жалын жалаңдап,

Жатқанда ұлы жер күйреп. Арасында жүр ажал,

Салтанатпен би билеп,