Философиялық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде тұлғаның өзін-өзі тануы төмендегі бағыттарда қарастырылған

Философиялық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде тұлғаның өзін-өзі тануы төмендегі бағыттарда қарастырылған:

Тұлғаның өзін-өзі тануына қоғамның ролі және өзара қатынас сипаты туралы: /Я.А. Коменский, И. Песталоции, К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, В.А. Сумомлинский, т.б./ [9,10,11,12,13].

Қазақ тарихындағы ғұламалардың адам тәрбиесіндегі өзін-өзі тануы туралы ой-пікірлер А.Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, Ы. Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж. Аймауытов, т.б./ [14,15,16,11,18].

Педагогика және психология ғылымында теориялық әдістемелік еңбектерімен қатар аталмыш мәселенің нақты практикалық аспектілеріне қатысты, психологиялық кеңес беру, өзін-өзі тәрбиелеу және оқыту саласында нақты шұғылданып жүрген мамандарға арналған зерттеулер бар.

1. 
   Өзін-өзі танудың жеке тұлға дамуының жалпы теориялық және методологиялық аспектілерін талдайтын еңбектер /Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, П.Р.Чамата, И.И. Чеснокова, В. С. Мерлин, В.С. Мухина, С.Л. Рубинштейн, А.Г. Спиркин, И.С.
   

2. 
   Өзін-өзі тану мен өзіндік сананың дамуы мен қалыптасуының жалпы психологиялық аспектілері зерттелетін еңбектер /Л.И. Божович, И.И. Чеснокова, М.И. Лисина/ [19,22,38].
   

2. 
   Өзін-өзі бағалаудың ерекшіліктері мен оның өзге тұлғалардың дамуымен өзара қарым-қатынасын зерттейтін еңбектер /Н.Е. Анкудинова, А.И. Липкина, В.С. Магун, Е.И. Савонько, В.Ф. Сафин және т.б./. [39,37,40,41,42].
   

2. 
   Жеке тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыруы мен өзін жетілуін зерттейтін еңбектер /К.А. Абульханова-Славская, А.А. Вербицкий, Ю.М. Орлов, П.А. Просецкий, В.Г. Романенко, И.И. Чеснокова және т.б./ [43,44,45,46,47,48].
   

Философиялық көзқарастар тарихындағы тұлғаның өзін-өзі тануының негіздерін Хилон мен Фалес ауызынан шыққан дана сөз немесе даналық формуласы “өзіңді-өзің таны” ұғымы ретінде Сократқа дейін пайда болды. Ең алғаш Греция тарихында теориялық ойлаудың жаңа кезеңінде адам проблемасы, философия проблемасын өзін-өзі тану арқылы түсінуге болатындығына көз жеткізілді. Кейін бұл идея кімде-кім өзін -өзі тани білсе ол өзінің не істей алатынын және не істей алмайтынын түсіне біледі. Соның нәтижесінде бақытты өмір сүре отыра өзін қанағаттандыра алады, білмейтін нәрсесінен аулақ болып, өмірде қателікке бой алдырмай бақытсыздықтан айналып өте алады. Осы артықшылығының арқасында біреудің құндылығын көре алады және оны өз қажеттілігіне қолдана алады” [6] – деп, Сократ еңбектерінде өз жалғасын тапты.

Өзін-өзі тану философиялық тұрғыда - бүкіл дүниені ойлау, оның шығу тегін білуге ұмтылу, адамның дүниедегі орнына үңілу , адамның ішкі дүниесінің сырын ашу, табиғат пен қоғамның негізгі заңдарын танып білу, адам өмірінің мәнін айқындау т.с.с. жүйе ретінде қарастырылады. Бұдан шығатын қорытынды сол кездегі көзқарастарға тоқтала келе, өзін-өзі тану көзқарастарын зерделей отырып, олардың адамның ішкі дүниесі мен сыртқы дүниенің бірлігі үндестік тапқанда ғана табиғат пен қоғамның талабына сай тұлғаның қалыптасуына көз жеткізуге болады. Өзін-өзі тану арқылы тұлғаның өзіндік дамуына, білімдік және танымдық әрекеттеріне ықпал ету, өзара адамгершілік құндылықтары мен өзіндік бағдарын таңдауға мүмкіндік жасалу идеялары алынатындығы белгілі болды.

Педагогика ғылымының негізін салушылар Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский, т.б өз қажеттігін тануды жеке тұлғаның кемеліне келуінің, кәсіби жетілуінің басты көрсеткіші ретінде есептеп, бұл ұғымның аспектілерін әр кезеңде әр тұрғыдан қарастырған. Мысалы Ян Амос Каменский жеке тұлғаның өз бойындағы рухани күшін дамытуға мұғалім көмектесе алатынын көрсете келе, ол: «Тек ақылды адамдар тәрбиелеу емес, жеке тұлғаны түгелдей дамыту - оқудың ең басты міндеті»,-дей келіп, оның жүйесінің негізі жеке тұлғаға бағытталған – негізгі құндылықтар – ақыл-ой, адамгершілік және діни тәрбиені жүзеге асыруды көздеген.

Ағылшын философы Дж. Локк: “Тұлға – ол ақылы мен рефлексиясы бар өзіне-өзі сынақты қарай алатын, саналы ойлай алушы жан” деп санаған. [54].

Тұлғаның адамгершілік рухани құндылық бағдарының қалыптасу жолын өзін-өзі түсіну мен өзін-өзі тану үрдістерінен бөліп-жарып қарауға болмайды. “Адам жаны өзін-өзі тек өз іс-әрекеттері үстінде ғана тани алады, оның өзі туралы білімі, сыртқы табиғат құбылыстары туралы білік секілді, қадағалаудан құралады”, - деп жазды.

К.Д. Ушинский, - “Адам жанының өз іс-әрекетттерін осылай қадағалауы неғұрлым жоғары болса, олар да соғұрлым тұрақты да нақты болады, адам бойындағы психологиялық такт неғұрлым толығырақ, дұрысырақ, түзуірек болады”[11]. Сөйтіп, ұлы ғалымның пікірінше, өзінің болашақ мақсатына жетуде өзін-өзі түсіну ғана өз ісінің шебер тұлғасын қалыптастырудың механизмі болып табылады.

А.С. Макаренко: “Өз мақсатын терең саралай алатын тұлға бойында өзін шығармашылық тұрғыдан байытуға деген қызығушылықтың дамуы, оның осы тұрғыда тереңнен жетілуіне жол ашары сөзсіз”. Ол талантсыз бола тұрып-ақ өз-өзімен шұғылданып, үнемі осы жолда өз-өзін дамытып отырса, көздеген мақсатында шеберлікке қол жеткізуге болатындығын баса көрсетті [12].

В.А. Сухомлинский болашақ маман иесінің жеке жұмысының табыстылығы көп жағдайда тұлғаның өз жетістіктері мен кемшіліктерін өз бетімен сараптау әдісін қаншалықты игергендігіне тәуелді екендігі туралы бірнеше рет айтқан болатын [13].

Қазақ тарихындағы ғұламалардың ой пікірлері жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға арналады. А.Йассауи, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, ұлы ғұламалар адамды аса жоғары құндылық ретінде бағалайды, оны табиғаттың, тірі дүние дамуының керемет нәтижесі, сондықтан да ол керемет пен марапатқа әбден лайық деп түсіндіреді. Мысалы А.Йассауи өз еңбегінде «…өзін - өзі танымаған адам, өзгені де тани алмайды» [49]. Қазақ ойшылдарының шығармаларындағы адам және қоғам мұраты проблемасын тарихи дамуына орай бірнеше кезеңге бөлуге болады. Оның біріншісі-Асан қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау және тағы басқа да ақын –жыраулардың, ойшылдардың көзқарастары. Олар аталған проблеманы өмір салтымен, жер мұратымен, бостандық , теңдікпен, ел билеушілер мен төрелердің, батырлардың, қарапайым адамдардың жеке басымен, от басындағы қарым-қатынасымен, үлкендерге, әйелдерге деген құрметпен тікелей байланыстыра қарастырады. Мысалы, Асан қайғы Желмаяға мініп, ну орманды, көкорай шалғынды, сулы жер- қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын жерұйық қонысты іздеп, соған жетуді арман етеді. Сондай-ақ, ол халық үшін “Жерұйықты” іздеп табуға бар күш-жігері мен ақыл-ойын жұмсайтын адамды мұрат тұтқан.

Немесе Абай «ұғымынша адамтануды өрбітетін негізгі игіліктер: сезім, сана, ой; адамдықты көрсететін қасиеттер мен құндылықтар: жан мен рух; мінез, әрекет, тәжірибе, білім, өнер, кәсіптік икемділік. Құндылықтардың осы төрт тобы салыстырмалы түрде адамды өз-өзін тануға итермелейді, оны өз-өзімен табыстырады…»[14]. Және әрі қарай адам туғаннан ер жету және бүкіл өмірінде негізінен тәрбие арқылы өзгерістерге ұшырайды. Өмір қоршаған орта оның дамуына, қалыптасуына, дүниетанымына, өзін-өзі тануына әсер ететіндігі сөз болады.

Абай бүкіл шығармашылық күш-қуатын адамдық ақиқатты, адамдық болмысты іздеуге, адамға лайық өмірге ұмтылуға сарп етсе, оның ізбасарлары – Шәкәрім Құдайбердіұлы, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытұлы өздерін ұлы қазақ ойшылының шәкірттеріміз деп есептеп, оның ісін ілгері жалғастырды.

Сонымен Абай адамның жан-жақты жетілуіне толық адам болуы үшін адамға ең керегі: “ақыл, қайрат, жүрек” деп, адамның ішкі дүниесіне үңілу , өзін-өзі тануға шақырады.

Өзін-өзі тану әдіснамасын зерделеу арқылы оқу үрдісіндегі тәрбиенің заманға сай бағыт бағдарын дүниетанымдық жаңа ұстанымдарын қалыптастыру білім беру жүйесіндегі жаңаша тәрбие беру қырларын ашу өзекті мәселенің бірі.

Елімізде 2002 жылы шыққан «Педагогика және психология» саласының түсіндірме сөздігінде «Өзін-өзі тану» ұғымына төмендегідей түсінік берілген: «Өзін-өзі тану» - өзін-өзі бағалау секілді интероспекциядан маңызды өзекшелігі бар /өзін-өзі бақылау әдісі секілді, психиканы субъективтілік тұрғыдан танып білу/: 1/ интроспекцияның әдеттегі актілеріне қарағанда бұл процестер әлдеқайда күрделі және ұзағырақ, жинақталған және өңделген өзін-өзі бақылау мәліметтері бұларға тек бастапқы материал ретінде ғана енеді; 2/ адам өзі жайлы мәліметтерді өзін-өзі бақылау арқылы ғана емес, сондай-ақ сыртқы бастау-көздер - өз әрекеттерінің объективті нәтижелері, өзге адамдармен қарым-қатынасы арқылы да алады» [50].

Қазір Республикада жастарды тәрбиелеу мәселесінде адамның ішкі жан дүниесін, рухани әлемін танып, дамыту, жетілдіру бағытында көптеген ғалымдар С.А. Назарбаева, психол.ғ.д. Х.Т.Шерьязданова, п.ғ.к.Т.А.Левченко, п.ғ.д. М.Х.Балтабаев, профессор Б.Қ.Дамитов, п.ғ.к.А.А.Семченко, ф.ғ.д. Е.Е.Бурова, п.ғ.к. Л.К.Көмекбаева, психол. ғ.к. З.Б. Мадалиева т.б. үлкен ізденістер үстінде. Бұл ғалымдардың еңбектеріндегі ұстанған басты қағида – адамның кісілік келбеті мен адам деген атқа лайықты бола білуін қалыптастыру, адамның табиғатпен, әлеммен үйлесуі, халықтық дәстүр, рухани мәдениет негізінде болашақ ұрпақтың адамгершілік-рухани тәрбиесін жаңа сатыға көтеру міндеттерін жүзеге асыруды көздейді.

Бүгінгі білім жүйесінде, С.А.Назарбаева атап өткендей «үлкен өзгерістер» басталуда. С.А.Назарбаева оқытушылардың біліктілігін көтеру семинарында сөйлеген сөзінде …Білім беру жүйесі тұлғаның өзін-өзі тануына «Мен кіммін? Шексіз әлемге менің қандай қарым - қатынасым қалыптасуы керек? Маған қалай өмір сүру керек? Кез-келген жағдайда жаман мен жақсыны қалай айра білу керек?» [51] деген сұрақтардың төңірегінің мәнін ашуға бағытталуы тиіс. Білімнің мазмұнын, оның құрылымын тұлға өзіне соншалықты керек екендігін сезінген уақытта ғана білім беру мақсатына жетеді» - деп саралап өтті.

Өзін-өзі тану арқылы адамгершілік-рухани құндылық бағдарын қалыптастыруда «тұлға» ұғымына тоқталмай йналып кету мүмкін емес. Себебі, адамгершілік-рухани құндылық бағдарын, тұлғаның өзін-өзі тануы арқылы қарастырғалы отырмыз. Сол себептен «Тұлға» ұғымына тоқталуымыз керек.

Бүгінгі күнге дейін тұлға теориясының ортақ пікірі жасалған жоқ. Тұлға қоғамда өз орны мен ролін жеткілікті мойындайтын саналы әрекетпен айналысатын даралық қасиеттерге ие жеке адам.

Карл Маркс жеке тұлғаның ерекшелігі жөнінде адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуын, оның өзіндік мінез-құлқы жағынан белсенді әрекетіне және әртүрлі әсерленуіне қарамастан, бәрі де өз заманының; әлеуметтік қатынасының бірлігінде қарастыру қажеттігін атап көрсеткен [52].

Тұлғаның психологиялық белгілері:

1. 
   өзіндік саналылығы;
   
2. 
   даралығы;
   
3. 
   белсенділігі;
   
4. 
   сапалық қасиеттерінің даму дәрежесі;
   
5. 
   қоғамдық байланыстарда өз әрекетін реттей алуы.
   

Тұлғаның құрылымдық компоненттеріне Ә. Мұқанбетжанова өзінің докторлық диссертациялық монографиясында М.С.Каганның [53] моделін бойынша жеке адамның шығармашылық потенциалына /гносеологиялық, аксиологиялық, шығармашылық, коммуникативті, көркемөнерлік/ байланысты деп береді. Соған сәйкес Каган тұлға түсінігі өзінің мінез-құлқымен, темпераментімен, дене тұрқының қалыптасу санасымен анықталынады деп қорытынды жасайды және ол осы аталған саналарды:

• 
  қаншалықты біледі;
  
• 
  қалай бағалайды;
  
• 
  қалай жасайды;
  
• 
  қандай қарым-қатынас орнатады.
  

Д.Н. Нұрмамбетова: “Адамның даралық мәнділігі құбылысы ретінде сипатталады” ұғымы “адам және индивид” ұғымдарымен салыстырылады. Олардың тұжырымдарына сай адамда тұлға иерархиялық байланысқан үш деңгейде қарастырылады индивидтік, даралық және тұлғалық.

Тұлға дегеніміз – қоғамда өзінің орнын білетін, саналы, қоғамдық орны, ерекше қасиеті бар адам. Біз тұлғаны қалыптастырудағы қоршаған ортаның қоғамдық орындардың, ата-ананың, көрші-туыстардың әсерін зерттеуде жеке адам қалыптастырудың негізгі жағдайларын Ж.Аймауытұлының психологиялық, педагогикалық сипаттағы еңбектерінен көп көреміз.

Білім беру теориясындағы ізгіліктік және рухани адамгершілік құндылықтарды зерделей отырып, олардың адамға бағытталған /антропоцентристік/ көзқарастарға негізделегеніне көз жеткізілді. Олай болса, студенттің тұлғалық өзін-өзі тануы арқылы өзіндік дамуына, білімдік және танымдық әрекеттеріне ықпал ету, өзара адамгершілік құндылықтары мен өзіндік бағдарын таңдауға мүмкіндік жасалу идеялары оқыту мен тәрбие барысында үнемі басшылыққа алуды талап етеді.

Біз тарихи тұлға, ұлы тұлға, дарынды тұлға, батырдың тұлғасы, көсемнің тұлғасы, ерекше тұлға, дара тұлға дегендерді жиі айтамыз. Осы тұлғалардың бойындағы туа біткен қасиеттерін өз дәрежесінде өзін біліп, зерттеп, дұрыс бағытта пайдалануынан деп тұжырымдағымыз келеді.

Енді біз “жеке тұлға” ұғымына философиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан ғалымдардың зерттеуінде әр түрлі пікірлердің бар екенін және де әртүрлі мағынада қолданылатыны жайында тоқталып, педагогикалық тұрғыда жеке тұлғаның қалыптасуында өзін-өзі танудың ролін зерттеуімізге тірек етіп алмақпыз.

Тұлға деген түсінікті жеке адам деген түсінікпен шатастырмау керек. Жеке адам дегенімізді - ол әлеуметтік немесе биологиялық бірліктің жеке өкілі деп түсінеміз.

Тұлға дегеніміз ғылыми термин сөз. Жеке адамның қоғамның мүшесі ретінде саналы ісі мен қатынасының субъектісін тұлға деп түсінеміз.

Педагог-ғалымдар бүгінгі таңдағы ілім жетістіктеріне сүйене отырып, қоғамның материалдық өмірі мен санасын дамытуда адамның атқаратын қызметінің рөлін анықтау үшін тұлғаны қалыптастыру объективті және заңды үрдісі екендігін көрсетеді.

Адамның тұлғасы оны қоршаған ортада белсенді ету үрдісінде қалыптасып, ашылатындығы ғылымда дәлелденген.

Психологиялық анықтама бойынша тұлға-қоғамдық қатынастардың жиынтығы делінген. Соңғы зерттеулерде тұлға ұғымына әр түрлі анықтамалар берілген. Белгілі психолог –ғалым Қ.Б. Жарықбаевтың еңбегінде: “”Жеке адам – тарихи әлеуметтік жағдайдың жемісі, ол әлеуметтік ортада /белгілі қоғамда, коллективте/ ғана қалыптасады. Орыс тіліндегі “личность” терминін соңғы кезде “кісі”, “Жеке тұлға” деп те алып жүр. Бұл анықтамаларда жаңа туған нәрестені адам деп атауға болады, бірақ ол әлі де болса жеке адам тұлға емес, себебі онда тәжірибе білім, іс-әрекет жоқ-деп ғалым өзінің ой-тұжырымын осылай пайымдаған [55].

Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз ол өзіне тән мінез –құлқындағы, іс әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы-деп көрсетеді профеесор С.Қалиев [56].

Жеке тұлғаның жан-жүйесі мен сана сезімінің дамуы, айналасы мен қоғамдық өмірге тәуелді. Осындай жағдайда оның дүниетанымы мен сенімі, арманы мен талғамы, кісілігі қалыптасады. Адам тұлға, кісі болуы үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен шектелмей жалпы адамзатты сүю шарт” [57].

Жеке тұлғаны қалыптастыру барысында оның өзіне тән ерекшелігін ескере отырып, көзқарасындағы даралықты анықтап, өмірде болып жатқан өзгерістерге, қоғамның дамуына немқұрайлы қарамайтын шын мәнінде өмірдегі өзін қоршаған адамдарға жанашырлықпен, сүйіспеншілікпен, жауапкершілікпен қарау рухани адамгершілік сезімін бойына сіңіру үлкен абройлы іс. Осы орайда педагогика ғылымдарының докторы Ә.Мұқанбетжанова өзінің «Дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері» - атты монографиясында: «… дүниені қабылдау, тану, сезіну адамның тек тұлға ретіндегі сана мүмкіндігі болып табылады»- деп тұжырымдайды [58].

Әрі қарай өзінің монографиясында Ә.Мұқанбетжанова …”тұлға ” ұғымы тек қоғамдық қатынастар жүйесінде, адамның әлеуметтік рөлі туралы ғана айтуға болатын жағдайда емес, әрі оның даралығын сақтауда да мағынаға ие болады- деп тұлғаның өз бойындағы даралық қасиеттерінің өмірдегі маңызына тоқталады. Тұлға теку жай –жеке тұлға ретінде ғана емес, ол - өзін-өзі тану арқылы рухани ішкі дүниесін байыту арқасында жан-жақты жетілгенде ғана дара, шын мәніне ие болатындығын көруге болады.

Ә. Мұқанбетжанова осы еңбегінде тұлғаның негізгі даму ерекшеліктерін толықтай қарастыра келе, А.В.Петровскийдің “Тұлға” ұғымына жасаған көзқарасын бөліп көрсетеді:

1. 
   Тұлға-оның “жеке” дүниесінің мазмұнын құрайтын өзінің мотивтері мен ұмтылыстары жағынан, яғни тұлғалық мағыналарының ерекше жүйесімен, сыртқы әсерленуі мен ішкі толғаныстарын тәртіпке келтірудің жеке өзіндік тәсілдерімен сипатталуы мүмкін.
   
2. 
   Тұлға – салыстырмалы тұрақты, сырттай байқалатындаралық, сипаттамалар, яғни субъектінің өзі туралы пікірлерінде , сол сияқты ол туралы басқа адамдар пікірінде сақталатын белгілер жүйесі ретінде қарастырылады.
   
3. 
   Тұлға- субъектінің қайраткерлік -әрекеттік “мені” ретінде бастапқы жоспарынан тыс оның мінез-құлқын тәртіпке келтіретін жоспарлар, бағыттар, мағыналық құрылымдар жүйесі ретінде сипатталады.
   
4. 
   Тұлға- даралану субъектісі, яғни индивидтің басқа адамдарда өзгеріс тудыратын қасиеттері мен қабілеттері ретінде қарастырылады.
   

“Қазір қоғам адам болмысындағы мейрім, шапағат, төзім, махаббат… сияқты құндылықтардың жаңғыруына зәру болып отыр”. [59].

Адамдарға сенім арту және оларды сүйе білу, олардың сыртынан ғайбат сөйлемеу, олар туралы жағымсыз танымына, тұлға мен ортаның дамуы көзқарасы мен қарым-қатынасына тікелей байланысты болып отыр. Адам өз бойындағы қараулықты, жалқаулықты, масаттануды, ашкөздікті, үрейді, екіжүзділікті, менмендікті жеңе білудің жолы ол адамның өзін-өзі тануы болып табылады.

Тұлғалық өзін-өзі тану бағыттарын саралау оның ішкі дүниесіне өзінің үңіліп, болашаққа берік сеніммен, биік адамгершілік тұрғыдан дайындалуына негіз болады. Бұл тұрғыда Ә.Мұқанбетжанова “Тұлғаны дамыту-өзекті мәселе” [60].–атты, Қазақстан мектебі журналында жарық көрген мақаласында Ш. Амонашвилидің тұлға туралы айтқан ой пікірін келтіреді: “… тұлға өз-өзімен күресте болады, өзін-өзі тану және өзін-өзі анықтау үрдісінде туады, тәрбие және оқыту тұлғаның тұрақтану жолына бағытталады, сол жолда жеңіске жету үшін көмек беруге тиіс…” – деп келтіреді. Сөйтіп, студент тұлғасының бойында рухани адамгершілік құндылықтардың қалыптасуы тұлғаның өзін-өзі тануына бағытталуы оның ең тиімді құрлымы бар өзіндік даму жүйесінің болуын қажет етеді.

Осы орайда студенттің өзін-өзі тануы мен өзін-өзі түсінуінің қалыптасуын зерттейтін салалар тұлғаның біліктілігін көтеру мен оларды өмірге даярлау сапасын көтерудің тың көкжиектерін ашады. Себебі психикалық өмірдің бұл жағын қалыптастыру тұлғаның еңбек, қарым-қатынас және таным субъектісі ретіндегі адамгершілік тұрғыдан жетілуінің алғы шарты болып саналады. [61].

Өзін-өзі танудың тағы бір қырын жеке тұлғаның белгілі бір іс-әрекетке бағыттаушы, бағдарлаушы ролін арнайы зерттеу ісін Ю.Н.Кулюткин, Г.С.Сухобская, В.Д.Шадринов және т.б. [62]. бастады. Болашақ маман ретінде өзін-өзі осы жолға бағыттап отырған студенттердің өзін-өзі тану дегеніміз нақты осы жолдағы оқу түрінің шарттары мен талаптарын, сонымен қатар болашақ мамандық иесінің мінез –құлық пен қатынастарының белгілі үлгісін қабылдау мен ұғынуды ғана емес, таңдап алынған әлеуметтік қарым-қатынастар саласындағы тұлғаның өзінің ролін, міндеттері мен мүмкіндіктерін тану мен пайымдауды білдіреді. Бұл процесс тұлғаның өзін іс-әрекет субъектісі ретіндегі тану үрдісіне негізделген. Бұл субъектінің нәтижелік жағын “Мен бейнесінің” студенттің тұлғалық аспектілерін құрайды – деп Васьковская С.В. өзінің психология ғылымдарының кандидаттық диссертациясында дәлелдейді[63].

Жалпы алғанда, студенттердің болашақ педагог маман ретінде өзін-өзі тану мәселесін зерттеуге қатысты еңбектері үш топқа бөлуге болады:

1. 
   Болашақ маман иесінің білімдік жағы, перцевтивтік-рефлексиялық қабілеттер мен өзін-өзі тану қабілеттерін дамыту мәселелерін зерттеуге арналған еңбектер: [64,65,66,67,68,69,70,72,73,74].
   
2. 
   Болашақ маман иесінің өзін-өзі танудың мазмұнын, өзін-өзі түсінудегі педагогикалық саланың компоненттік құрлымының көрнісін, оның қиындықтарын зерттеуге арналған еңбектер [75,76,77].
   
3. 
   Өзінің бұл жолдағы бағдарын айқындау процесіндегі іс-әрекеттің маңызды аспектілері мен өзін-өзі бағалау мәселелері зерттелетін еңбектер. [78,79,80,81].
   

Өзіндік сана мәселесін зерттеудің педагогикалық-психологиялық аспектісі өзіндік сананың /өзін-өзі түсінудің/ адам психикасының ерекше бір процесі ретіндегі табиғатын анықтау болып табылады. Бұл процесс жеке тұлғаның өзін-өзі тану мен өзіне деген эмоционалдық құндылық қатынасы негізінде іс-әрекет пен тіршілік әрекеттері санасындағы өзін-өзі ұйымдастыруына бағытталады [50,51].

Студенттердің таңдап алып отырған саласындағы өзін-өзі түсінуі-адам психикасының айрықша феномені - ол тұлғаның ортадағы өз іс-әрекеттерін нақты бір бағытқа бағдарлап әрекет субъектісі ретіндегі өзінің мүмкіндіктері өзіне деген эмоционалдық-құндылық қатынастар негізінде бағыттап – бағдарлайды [63]. Өзін студент тұлғасынан түсіну термині ғылыми сөздікке жақында ғана енгендіктен, ол ғылыми әдебиетте аз сипатталады. А.К. Маркова студенттің өзін болашақ маман ретінде өзін-өзі түсінуіне төмендегідей анықтама береді: “студенттің маман ретіндегі өзі туралы ұғымдарының жиынтығы, өзінің болашақ маман ретіндегі біртұтас бейнесі, студент тұлғасы ретіндегі қатынастар мен ұстанымдар жүйесі” [77].

Өзін-өзі түсінуді меңгерген тұлғаның өзінің не істеп, не қойғанын түсінуге, саналы түрде өндірістік міндеттерді алға қойып, оларды шешуге, өз іс-әрекеттерін жоспарлап, міндеттемелерді орындауға, өз сәтсіздіктерінің себептерін саралауға, өз іс-әрекеттеріне түзетулер енгізуге қабілетті.

Өзін-өзі түсіну – тұлғаның өзін-өзі билеп, өз тағдырын өзі шешудің белгілі деңгейі. Өз өмір сүріп отырған ортада өз жүрер жолын анықтаған тұлға - өзінің өмірлік мақсаттарын, өз потенциалын толық пайдаланумен байланысты жоспарларын, өз қалауларын, өзінің тұлғалық және физикалық қасиеттерін, өз мүмкіншіліктерін, қабілеттерін, таланттарын, сондай-ақ, өзі таңдаған осы оқу орнының ортасында өзінің білім игеруіндегі әзірлік шама – шарқын ұғынатын тұлғаны қалыптастыру [63].

Осы студент тұлғасы ретінде ішкі өсумен қатар, өзін-өзі түсіну де өзгереді. Ол игеруге талпынған мамандық түрінің жаңа белгілерінің іске қосылуының арқасында кеңейеді. Студенттердің өзін-өзі түсінудің құрамындағы маңызды компоненттерінің бірі-сол тұрғыда өзін-өзі тану. Ол белсенді танымдық іс-әрекеттің нәтижесі, танушы сана [82]. Алайда танушы сананың дүниеге келуі сана дамуының белгілі деңгейін талап етеді, сонымен қатар ол өзінің мақсатын қамтамасыз ететін нақты жағдайларды талап етеді. Ең алдымен, тұлға өзін таным объектісі ретінде бөліп қарастыруы қажет, сонымен қатар осы мақсатта өзінің бар ішкі мүмкішіліктерін пайдалана білуі шарт. Қалыпты психикалық денсаулығы өз деңгейіндегі адам өзі мен өз іс-әрекеттерін танып-ұға алады, бірақ бұл таным процесі сыртқы сабақтаса жүретін ықпалдарға да тәуелді болады. Жалпы, авторлардың көпшілігі [52,63,72,78]. өзін-өзі түсінудің дамуы мен қалыптасуы арнайы зерттеуді қажет ететіндігін атап көрсетеді, алайда көп жағдайда ол стихиялы түрде өрбиді. Өмірдің жан-жақты, алуан түрлі құбылыстарының кез-келген тұрмыс-тіршілік ортада өзі туралы ұғымдарының өсу процесін толықтай белгілі бір қалыпқа келтіруге жол бермеуі-табиғи нәрсе. Бірақ бұл процестің тиімділігін арттыруға деген қажеттілік әркез студенттің бойынан сезіледі. Сондықтан тұлғаның танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру оны дамытудың педагогикалық қағидаларын бұлжытпай орындау ұтымды нәтижелер беруі мүмкін.

Қазіргі өзін-өзі тану мәселелері тұлғаның перцевтивтік-коммуникативтік қабілеттерін В.К. Елманованың[69] психология ғылымдарының кандидаттық диссертациясиялық зерттеу еңбектерінде және де [66,83,84,85]. Бұл бағыттағы еңбектерде өзі мен өзгелер туралы білімге адам дамуына ортаның белгілі ықпалы бар екендігі туралы идея нақтыланады. /А.А.Бодалев, О.Г.Кукосян, И.А.Вишняков, Л.Н.Суетова, [66,68,86,87]. Өзін-өзі тану деңгейі ортаға кері әсер етуі мүмкін екендігі жөнінде де айтылады, яғни тұлға іс-әрекеттердің бағыт-бағдары мен табыстылығына әсер етеді. Дегенмен мәселенің бұл жағы жеткілікті түрде зерттелмеген.

Студент тұлғасының өзін-өзі тану мәселесіне деген көзқарастарды саралап көрелік. Алғаш рет студенттің тұлғалық тұрғыдан өзін-өзі тану мәселесі Г.И.Метельскийдің еңбектерінде орын алды [88].

Ол тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін зерттеген болатын. Өзінің тәжірибелік зерттеуінде тұлғаның өзін-өзі тану процесінде жинақталатын білімдер, қабілеттер және дағдылар жүйесі алуан түрлі педагогикалық міндеттерді шығармашылық тұрғыдан шешудің маңызды шарттарының бірі екендігі туралы болжамды негіздейді. Педагогикалық шеберліктің алуан түрлі деңгейлеріндегі тұлғаның қомақты тобын зерттей келе, Г.И.Метельский олардың өзін-өзі тануындағы, өзінің даму үрдісі мен нәтижесінің, оның жетістіктері мен кемшіліктерінің ерекшеліктерін танудағы да өзекті айырмашылықтарды көрсетіп берді. Г.И.Метельскийдің зерттеуі студенттің болашақ педагог тұлғасы ретінде өзін-өзі тануы – оның өз тұлғасы мен іс-әрекетінің алуан жақтарын объективті, шынайы қабылдау мен түсінуге түрткі болар рефлексиялық гностикалық міндеттердің белгілі бір жиынтығын шешу процесі екендігін көрсетті. Г.И. Метельский тұлға бойындағы рефлексияға, өзін-өзі тануға қабілеттіліктің дамуының үш сатысын жіктеп көрсетті. Тұлға өз іс-әрекеттерінің ішкі бір бөлігін көріп-біліп, пайымдап, тек жекелеген жақтарына ғана түзетулер енгізу-төменгі деңгейге тән құбылыс. Адам тұлғасы туралы мағұлматтардың көбірек болып, оның ерекшеліктерін шынайырақ тануы-орташа деңгейдің сипатында жатады. Жоғарғы деңгей - болашақ педагог тұлғасының өзін-өзі тану кезінде көрінетін мағұлматтық және бағдарлау қызметтерінің бірлігінің көрнекті үлгісі. Г.И.Метельскийдің зерттеуі тұлғаның өзін-өзі тану процесінде қалыптасатын мағұлматтар мен қабілеттер жүйесі педагогикалық мәселелерді шығармашылық тұрғыдан шешудің маңызды шарттарының бірі болып табылып, тұлғаның еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісі ретіндегі өсіп-жетілуіне ықпал ететіндігі туралы болжамды дәлелдеп берді. [89,90-77 Цит. бойынша].

Тұлғаның өзін-өзі тануы мен өзін -өзі түсінуі терминологиялық статусқа Е.М.Боброваның [52], Н.И.Кузьминнің [75], Ю.Н.Кулюткиннің [62], В.Н.Козиевтің [78], С.В.Васильковскаяның [63], Л.М.Митинаның [91,92,93], А.К.Маркованың [72], В.А.Якуниннің [94] еңбектерінде ие болды.

Мысалы, Е.М. Боброва өзін-өзі түсінуді, яғни студенттің болашақ педагогикалық қабілет дағдыларды игеру деңгейін тұлғаның өз бойында бар білім мен тәжірибені педагогикалық үрдісте мақсаттарына жету үшін пайдаланады деп түсіндіреді.

В.Н. Козиев болашақ педагог тұлғасының өзін-өзі түсінуін ол тұлға өзін ұғына отырып, өз ісін белгілі бір жүйеге бағыттап отырады деп қарастырады. Бұл іс-әрекетінің арқасында студент тұлғасының бойында белсенді түрде өзіндік жетілу, өз бойында саналы түрде жеке тұлғаның маңызды қасиеттері мен өз шеберлігін қалыптастыру процесі жүреді.

Ю.Н. Кулюткин өзін-өзі түсіну-қол жеткен жетістіктерді бағалау, өзіндік өсіп-жетілу бағыттарын жоспарлап, оларды жүзеге асыру жолындағы іс-әрекеті деп көрсетеді. /124,21/. Бүгінгі студент болашақта өз бойында қандай адамгершілік-рухани қадір-қасиеттерді тәрбиелеп дамыту қажеттігін, екінші жағынан ол қасиеттердің өз бойында қаншалықты өсіп жетілгенін білгенде ғана ол аталмыш қабілеттерді қалыптастыру мен дамытуға саналы түрде ұмтылуы мүмкін. Тек тұлға өзінің психологиялық ерекшеліктерін танып-біліп, оларды өз даму жолымен салыстырып, сәйкестендіре алған жағдайда ғана оның бойында қажетті адамгершлік рухани қадір-қасиеттер мен дағдыларды тәрбиелеу мен жетілдіруге бағытталған белсенділік туындайды. Ұсынылған анықтамалардың көрсеткеніндей, көптеген зерттеуші –ғалымдар өзін-өзі түсінуді өзін-өзі тану, өз бойындағы ерекшеліктерді пайымдап, оларды нақты іс-әрекет саласының талаптарымен сәйкестендіру үрдісі ретінде қарастырады.

Е.М. Боброва студенттердің өзін-өзі түсінуінің мазмұндық жағына көп көңіл бөледі. Ол бұл аспектіні студенттердің оқыту үрдісінде қалыптастыратын дағдылардың үш тобына жіктейді: Жалпы педагогтық дағды, арнаулы және тұлғалық дағдылар.

Л.М.Митинаның пікірінше, студенттің өз мамандығында өзін-өзі түсіну деңгейінің төмен болуы оның тек жекелеген қасиеттер мен қабілеттерді түсінуінен туындайды. Өзін-өзі түсінудің жоғарғы деңгейіне қол жеткізген студенттердің ұғымындағы “Меннің” біртұтас бейнесі оның құндылық бағытының жалпы жүйесіне кіреді. Бұл бағыт оның өз дамуы мен алға қойылған мақсаттарына жетуде басты негіз болады[95].

Егер бұдан ертеректе болашақ педагог шеберлігінің критериі ретінде оның, негізінен, арнаулы әдістемелік және педагогикалық саладағы білімі мен дағдылары қарастырылса, соңғы кезде зерттеуші ғалымдар болашақ педагог тұлғасының психологиялық қасиеттеріне баса көңіл аударады, әсіресе тұлғаның қайталанбас бітім болмысы мен тұлғаның өзін-өзі қабылдап ұғынуын сараптауға мүмкіндік беретін перцевтивтік-рефлексиялық қабілеттеріне ерекше мән береді. [72,96].

Н.В. Кухарев [97,98], жазғандай шебер педагог жұмысын қатаң қадағалау олардың өз тәрбиеленушісінің жеке тұлғасына айрықша нәзік сезімталдықпен қарайтындығын көрсетті. Тұлғаның мұндай сезімталдығы олардың жоғары байқағыштығы мен көрегендігінің жемісі. Бұл қабілет олардың болашақ педагог жолындағы шығармашылық табысының алғы шарты. Олай болса, бүгінгі студенттің өзін-өзі үнемі танып, қадағалап отырып, олардың бойында қырағылық, жоғары сезімталдық, соның арқасында жаманнан жиреніп, жақсыға ұмтылысы жоғарлайтыны сөзсіз.

А.К. Маркованың пайымдауынша, бұл қабілеттер – қайтадан қалпына келмейтін қабілеттер. Тұлға бойындағы олардың мардымсыздығы немесе мүлде дамымағандығы оның жеке бітімінің жағымсыз жаққа өзгеруіне әкеліп соғады.

Н.В.Кузьминаның [75,42] зерттеу еңбегінде шеберліктің жоғары деңгейін меңгерген студент үздіксіз өзін-өзі тану процесіне жететіндігін көрсетті. Бұл үрдіс тәжірибенің өзге адамдар мен өзін-өзі танудың барлық компоненттерінің бір-бірімен үйлесе ұштасуына негізделген. Оларға өзін-өзі әділ бағалау, өз жеке тұлғасын жетістіктері мен сәтсіздіктерінің себептерін түсіне білу, өз іс-әрекетінің нәтижелерін пайымдай және сараптай білу, өз іс-әрекетін және өзге іс-әрекеттерімен салыстыру қасиеттері тән. Жоғары деңгейдегі студент тұлғасы өз мүмкіндіктерін әділ бағалай білудің арқасында өзінің іс-әрекеттерін тиімді қадағалайды, оқу-тәрбиелік мәселелерді шешуде жоғары деңгейге қол жеткізеді, олардың бойында жеке тұлғаның бойына адамгершілік рухани құндылық бағдары мен қасиеттері қалыптасады. Перцептивтік-рефлексиялық, диагностикалық және алдын-ала анықтау дағдылары студент тұлғасының кейбір психологиялық қасиеттерімен тығыз байланысты.

Г.М.Метельскийдің зерттеу еңбегінде студенттің жоғарыда аталған дағдылары мен оның санасының сынилығы, өзіне талап қоюы, оның өзін-өзі бағалауының әділдігі, өз уақытын ұйымдастыра білуі, өз мінез-құлқын және дағдыларын тәрбиелеу жүйесін жобалауға көмектеседі, яғни рефлексиялық міндеттерді тиімді орындай білу студент тұлғасында адамгершілік-рухани құндылық бағдарының табысты жетілуіне жетелейді.

Қазіргі кезге дейін тұлғаның өзін-өзі түсінуін зерттеу еңбектері негізінен теориялық негіздері терең сараптаусыз. Бұл жөнінде шектеулі мәселелер қарастырылады. Олар өзін-өзі түсінудің деңгейлері мен бірліктері секілді мәселелерге бағытталады [52].

Тұлғаның өзін-өзі түсінуінің құрлымын теориялық сараптау оның үш құрама бөлімнен /когнетивтік, аффективтік және мінез-құлықтық компоненттер/ тұратын өзін-өзі толықтырушы бірлік екендігін көрсетті./ Л.М.Митина, А.К. Маркова/.

Когнитивтік құрлымдық бөлімнің ішіне тұлғаның өзін педагогикалық саладағы тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесіндегі және өзінің тұлғалық даму жүйесіндегі өзін-өзі түйсінуі /сезінуі/ кіреді. Біртіндеп, жекелеген педагогикалық ситуациялардағы өз бітімі туралы ұғым – түсінігі негізінде, әріптестерінің пікірі негізінде тұлғаның бойында тұрақты “Мені” қалыптасады. Ол тұлғаға өз-өзіне деген сенімділік туғызады немесе керісінше, ол сенімді яки мүлде жояды. “Мен”- негізінде тұлға өзіне қатысты құбылыстарға баға береді.

Тұлғаның өзіне деген аффективтік – бағалаушылық қатынасы тұрғысынан - өзінің қазіргі бойындағы қасиеттері мен мүмкіндіктерін бағалауы /өзін-өзі ретроспективті бағалау/ және болашақ жетістіктерін бағалау /өзін-өзі потенциальді немесе идеальді бағалау/, сонымен қатар өзі туралы өзгелердің ой-пікірін бағалауы /рефлексиялық бағалау/ жіктеліп – бөлінеді./Ю.Н.Кулюткин, В.Н.Козиев, А.К.Маркова/. Егер өзекті бағалау ретроспективті бағалаудан, ал идеальдік бағалау- өзекті бағалаудан жоғары болса, бұл өзін-өзі түсінуінің өз бойында өсуі-жетілгендігін дәлелдейді. Өзіне жағымды көзқараспен қарайтын студент тұлғасының бойында өзіне деген сенімі ұлғайып, өз бойындағы адамгершілік-рухани құндылық бағдарына көңілі толу сезімі туындап қабілеттің жалпы тиімділігі артады. Мұндай студент тұлғасы өзінің адамгершілік-рухани құндылық бағдарын қалыптастыруға деген қабілет мүмкіндіктерін толықтай іске асыруға ұмтылады. Айрықша маңызы бар бір жайт тұлғаның өзі туралы позитивтік, көтеріңкі “Мені” оның өз бойында осындай көтеріңкі “Менін” тәрбиелеуге ықпал етеді. /Р.Бернс,1986/. Өзін сенімді де, салмақты, байсалды сезінетін тұлға әріптестерінің бәріне де бірдей мейірлі әрі тең көзқараспен қарайды. Өз қабілетінің әлсіз, дамымаған жақтарын түсініп, оларды түзесем деген ниет өзіне деген жалпы көтеріңкі көзқарасқа кері әсер ете алмайды. Керісінше өзін-өзі бағалау деңгейі төмен тұлға қорғансыз күйге еніп өзінің қорқынышы мен стрестері әсерінен қоршаған ортаны теріс қабылдап, психологиялық өзін-өзі қорғау құралы ретінде авторитарлық стильге көп жүгінеді. Соңғы жылдардағы зерттеулер [91] студент тұлғасының өзіне деген қызығушылық деңгейі төмен екендігін, өз “Менін” қорғауға бейім екендігін, олардың өзге адамдарға жоғары талап қоятындығын көрсетті. Сондықтан да студент тұлғасының өзі туралы көтеріңкі көзқарасын жетілдіруі өз бойындағы адамгершілік-рухани қадір-қасиеттерінің, өсіп-жетілу мүмкіндігі туралы өзін толыққанды көрсетсем деген ниетін бекітуі “өз әріптестері үшін маңызды тұлғаға айналып, өзінің және олардың өсіп-жетілуіне ықпал етіп, осыған байланысты өзіне деген құрмет адамгершілік сезімінің туындауы – осының бәрі адам тұлғасының сипаттамасы ретіндегі көтеріңкі “Менін” жетілдірудің маңызды компоненттері.

Студент тұлғасының өзін-өзі түсінуінің үшінші – мінез-құлықтық компоненті дегеніміз - өзі туралы білім мен өзіне деген көзқарас, қарым-қатынас негізінде іс-әрекет ету қабілеттілігі. Студенттің өзін-өзі түсінуінің бұл компоненті оның конструктивтілігі мен тиімділігін дәлелдейді”. Өзін-өзі түсіну мәселелері Л.Н.Лесохинаның, С.Г.Версиловскийдің, Т.В.Шадринаның [79], Н.Е.Шафажинскаяның [81], П.А.Шавирдің [99], және т.б. еңбектерінде болашақ педагог тұлғасының өзін-өзі, өз бітімін айқындау мәселесі мен сабақтаса қарастырылады. П.А.Шавирдің ойынша, жоғары оқу орнын /ЖОО/ бітірушінің өзін-өзі түсінуінің қалыптасу деңгейі оның өзінің бағытын анықтауының табыстығы мен ұтымдылығының көрсеткіші бола алады. Сондықтан да өзін-өзі тану ерекшеліктерін ескеру оны жетілдірудің қосымша жақтарын іздеу ЖОО-дағы педагог әзірлеу жұмысының табысты, жемісті жүруіне өз септігін тигізеді. Л.Н.Лесохина мен Т.В.Шадринаның тәжірибелік зерттеулері өзін-өзі түйсінудің өз бағытын белсенді пайымдауына әкелетіндігін көрсетті. Зерттеуші ғалымдардың барлығы дерлік өзін-өзі сараптау, өзін-өзі бағалау және өзін-өзі бағыттау негізіндегі өзін-өзі тануды атап көрсетеді.

Бұл сипаттамалар жас студент тұлғасының өзін-өзі түсінуі мен өз шеберлігінің өсу барысын анықтайды [79,30]. Өзін-өзі түсіну, яғни өзіндік “Мен” тұлғаның өзін-өзі тану процесінде қалыптасады. Студент тұлғасының өзін-өзі тануы оқу процесінде жүзеге асады. Педагогикалық шығармашылық психологиясы бағытындағы зерттеулер көрсеткендей, тұлғаның өзін-өзі тануында оның өздік жетілуінің таусылмас мүмкіндіктері жатыр. /В.А. Кан-Калик, Н.Д. Никандров, 1990/. Өзін-өзі тану – көпжақты, белгілі уақыт аралығын қамтитын күрделі процесс. Ол әр түлі сезіну түрлерімен сабақтаса жүреді. Өзін-өзі танудың бірінші деңгейінде бұл процесс өзін-өзі өзге адамдармен салыстырудың алуан түрлері арқылы жүзеге асады. Бұл өзін-өзі танудың бірінші сатысы. Оның екінші деңгейінде тұлға өзінің жетістіктерімен салыстырады. Өзін-өзі және өз іс-әрекеттерін өз тарапынан және өзгелер көзқарасы тарапынан саралай келе бұл сала өз бітімі туралы, өз “Мені” туралы түсінікті қалыптастырады. Осы әлеуметтік “айна” арқылы студент өз бойындағы адамгершілік-рухани құндылық бағдарын арттырып, өзін-өзі адами тұрғыдан таниды.

Өзін-өзі түсіну мөлшері, өзін-өзі тану сипаты көптеген факторларға байланысты, соларға тәуелді. Өзін-өзі тану үрдісіне адамның өзінің ішкі әлеміне қаншалықты деңгейде үңілуі, оған деген қажеттілігінің мөлшері, тұлғаның рефлексияға деген қажеттілігінің мөлшері – бәрі де әсер етеді. К.Р.Левитанның, С.Г.Верловскийдің және т.б. пікірінше, болашақ педагог мамандығына дайындалып отырған студенттің өзін-өзі тануының басты тәсілдері мыналар: өзін-өзі қадағалау, педагогикалық өзін-өзі сараптау, педагогикалық рефлексия, өзін-өзі сынау және өзін-өзі бағыттау.

Өзін- өзі қадағалау – тұлғаның өзіне, өз іс-әрекеті мен қарым – қатынастарына сырт көзбен қарай білу қабілеті. Өзінің ішкі күйі қалпына қайта-қайта назар аудара отырып, тұлға әртүрлі жағдайларда /ситуация/ өзін қалай ұстайтындығын жете түсінеді. Өзін-өзі қадағалау тұлғаға өзі туралы өзге адамдар көріп-біле бермейтін құнды мағұлмат береді. Ол өзінің дамыған және әлсіз жақтарын тереңірек білуге көмектеседі. /Кесте №1/

К.Р.Левитан мен С.Г.Верловский көзқарасы бойынша өзін-өзі танудың басты тәсілдері мен мазмұны: