Г. А. Ерғалиева Ә. М. Мұханбетжанова

Рефлексия арқасында тұлғаның өзін-өзі түсінуінің пайдалы әсері аз элементтерін өзге элементтермен ауыстыруға деген, өзі мен өз мінез – құлқын өзгертуге деген қажеттілік ұғынылады [21]

Тұлғаның өзіне деген көзқарасы қаншалықты сыни тұрғыдан болса, оның өзін-өзі тану деңгейі де соншалықты жоғары. Керісінше, тұлғаның өзінің болашақ маман ретіндегі әзірлік деңгейі терең болған сайын, оның қызмет барысындағы өзін-өзі бағалауның сынилығы да арта түседі. Н.Е.Шафажинская өзін-өзі бағалаудағы өзіндік өсіп-жетілу құралы ретінде қолдану студенттерді болашақ мамандығына даярлаудың тиімділігін арттырудың маңызды факторы болып табылатындығын көрсетті. [81,100].

Міне сондықтан да тұлғаның өзін-өзі сынауын қалыптастыру, оның өзін-өзі тануын дамытумен шұғылдануды оның ЖОО-да студент кезінде-ақ бастау қажет.

Тұлғаның өзін-өзі тануының тағы бір әдісі--өзін-өзі бақылау. Адамгершілігі биік, жан-жақты жетілген студент тұлғасы өзіне деген жоғары талаптарымен, оның ішкі өзін-өзі бақылауымен ерекшелінеді. Тұлғаның өзін-өзі бақылай, бағалай, түзей және өзін-өзі ұстай алуы – биік мәдениет пен жетік парасатылықтың көрсеткіші, өзін-өзі бақылаудың көмегімен нақтылы мінез-құлықтың, қарым-қатынастың, іс-әрекеттің өз мақсаттарына сәйкестігі әркез сарапталып отырады.

Тұтастай алғанда көптеген авторлардың пікірі бойынша, тұлғаның өзін-өзі тануы – студенттің өзін-өзі тәрбиелеуінің, өз білімін жетілдіру мен өз тұлғасының өсіп-жетілуінің қажетті шарты. Декарттың дәлелдеуіне сүйенсек, өзін-өзі танудан өткен жемісті жұмыс жоқ, бірақ бұл үшін көрегендік пен ержүректік қажет. “Өзін-өзі адам ретінде зерттеп – білмеген адам өзге адамдарды да терең зерттей алмақ емес”.

Шетелдік ғалымдардың зерттеулерінде болашақ педагог тұлғасының өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау, оның “Меніне” арналған бірқатар зерттеу еңбектері бар: А.Комбс, 1962; М.Розенберг, 1965; С.Мецер, 1968; Ф.Куолтер, 1974; К.Паркер, 1977; Т.Кейт, 1986; Р.Бернс, 1986; М.Харрис, 1986 және т. б.

Бұл мәселедегі зерттеулердің төмендегідей бағыттарын бөліп-жіктеуге болады:

1. 
   Болашақ педагогтар – студенттердің Мен- бейнесі мен Мен – тұжырымдарын зерттеу /Р.Гарвей, Ф.Куолтер, М.Поттебаум, Т.Кейт, С.Эйли/;
   
2. 
   Болашақ маман ретінде өзіне көзқарас пен өзін бағалау мәселесін зерттеу /А.Комбс, М.Розенберг, К.Крейн, и К.Паркер, Р.Бернс/;
   
3. 
   Студенттерді болашақ маман ретінде даярлаудағы сараманның ролін зерттеу /С.Мецнер, П.Хенри, В.Думас, Ф.Куолтер, М.Харрис/.
   

Р.Гарвей жоғарғы курс студенттерінің “Меннің” ерекшеліктері мен оларды оқыту тиімділігі мәселелерін зерттеді. “Жоғары академиялық үлгірім деңгейін игерген жоғарғы курс студенттерінің бойындағы олардың өзі туралы ұғымдарындағы қайшылықтар мен өзіне деген сенімсіздік деңгейі әлдеқайда төмен”.

Студенттердің педагогикалық қызметінің табыстылығы әркез олардың өзін-өзі көтеріңкі бағалауымен, өзі туралы ұғымдарындағы бұлыңғырлықтың, түсініксіздіктің жоқтығымен және олардың бейімделуге деген жоғарғы қабілеттілігімен ұштасып, сабақтасып жатады. Бұл тұлғаның өзін-өзі бағалау қызметінің қажеттілігін дәлелдеді. Өзін-өзі бағалау әрбір тұлғаға өз тиімді стилін тауып, оны дамытуға мүмкіндік береді.

Д.Доуэрти және К.Паркер студенттердің өзін-өзі бағалауы олардың экстраверттілігі мен нейротизміне тәуелді екендігін анықтады. Студенттердің өздерін қоршаған ортасы олардың көбінесе интроверттікке бейімделуіне ықпал етеді, ал интраверттердің экстраверттерге қарағанда өзін-өзі бағалау шамасы төмендеу, қалыпты эмоциялық деңгейдегі студенттен нейротизмнің жоғары деңгейіндегі студенттің өзін-өзі бағалауы жоғарырақ.

Болашақ педагог өміріндегі өзін-өзі көтеріңкі бағалаудың маңызы туралы А.Комбс, М.Розенберг, Р.Бернс және т.б. жазды.

Тұлғаның өзін позитивтік тұрғыдан қабылдауы оның қызметінің тиімділігінің маңызды факторларының бірі ретінде тұлғаның көтеріңкі “Менінің” дамуына әсер етеді

Өзіндік “Менмен” мен тиімді оқыту арасында айқын байланыс бар. Тиімді оқытудың қажетті шарттарының бірі- тұлғаның өзінің жеке және өз біліктілігіне деген сенімділік деңгейі. Сынып ішінде өзін сенімді сезіне отырып студент өз кемшіліктері мен оқушылардың кемшіліктерін оңай, тез ұғынады. “Өзінің бойында әділдік, шынайылық, өз тұлғасының адамгершілік рухани құндылығы сезімі бар және оқушыларға позитивтік көзқараспен қарауға әзір тұлға оқушылардың өзін-өзі түсінуі мен олардың тұлғалық қалыптасуына тиімді ықпал ете алады, оларды өзіне сенуге үйретеді, құндылықтарды жеңіп, оқудағы өз мүмкіндіктерін толықтай қолдауға үйретеді. Алайда түрлі зерттеулердің нәтижелері /Бернс/” тұлғаның мұндай маңызды қасиеттерінің даму деңгейі төмендігін көрсетті.

Адам өзін-өзі тануға талаптанбаса, оның қолынан өзге адамдарды танып түсіну және оларға нақты көмектесе алу келмейді. Қоғамдық дамудың өзге адамдармен қарым-қатынасқа түсетін әрбір адам өзін-өзі тануын тереңдетуі шарт, бірақ Джерсиидтің байқауынша бұған жеткілікті мөлшердегі жүректілік қажет, өз рефлексиясының нәтижелері қандай болса да, оларды әділ түрде қабылдауға мүмкіндік берерлік белгілі мөлшердегі объективтілік қажет.

Оқытудың тиімділігі тұлғаның психикалық дүниесінің жалпы үйлесімділігіне, әсіресе оның “Менінің” көтеріңкілігіне, позитивтілігіне тәуелді. Сондықтан студенттің тұлғалық дамуының сипаты мен өз бойындағы адамгершілік-рухани құндылық бағдарының мән-маңызы оның академиялық жетістіктерінің маңызынан кем емес.

Сөйтіп, педагогикалық жоғары оқу орындарының бағдарламаларындағы өзін-өзі тану мен өзгелерді түсінудің алар орнын, маңызын айтып жеткізу мүмкін емес, себебі “болашақ маман алдымен біреуді, сонан-соң бір нәрсеге оқытады”/106,108/.

Өзін-өзі танудың процестік аспектісі өзін-өзі танудың бастауларын, механизмдерін, әдістері мен даму деңгейлерін зерттеу болып табылады. Өзін-өзі тану процесс ретінде өзі туралы бір мағлұматтан екінші мағлұматқа деген үздіксіз қозғалыстан, бұл мағлұматты нақтылаудан, тереңдетуден, кеңейтуден және т.б. көрінеді [109,110]. Өзін-өзі тану мәселесінің бұл аспектісі өте аз зерттелген.

Жоғарыда аталып өткендей өзін-өзі танудың негізгі, өзекті бастауларына іс-әрекет пен қарым-қатынас жатады. Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Е.В.Шорохова, А.Г.Спиркин, М.И.Лисина, И.И.Чеснокова. ”Өзін-өзі тек бақылағаннан гөрі іс-әрекет арқылы адам өзін-өзі тану да соншалықты жоғары деңгейде болмақ. “Іс-әрекеттерінде өзінің өзгелерге деген, өзгелердің өзіне деген қатынасын анықтау арқылы адам өзін-өзі таниды”. Іс-әрекет процесінде, бір жағына, адамның өзі туралы ұғымы қалыптасады, екінші жағынан – адамның табиғи, психикалық, адамгершілік-рухани қасиеттері мен қабілеттерінің шектелу ауқымы жойылып, оның өзін-өзі бағалауының өз іс-әрекеттерінің жетістіктеріне және олардың қоғамдық құндылығына сәйкестігі таразыға түседі. Қарым-қатынас процесінде өзін өзгелермен салыстыру жүзеге асады, адамның өзі өмір сүретін, оқитын немесе жұмыс жасайтын ұжым мүшелерінің немесе өзге де адамдардың бірден бағасы сана елегіне түседі. Сондықтан да тұлғаның әлеуметтік сынға ұшырайтын қадір – қасиеттері тезірек ұғынылады. Сондай-ақ, тұрмыс-тіршілікте табысқа жетуге себепкер болар қабілеттерге де көп көңіл бөлінеді [21,111].

О.А.Анисомова өзінің психология ғылымдарының кандидаттық қорғауға арналған авторефератында: “…Адамның өзін-өзі тануына оның көркем әдебиетпен таныстығы, сондай-ақ өнердің театр, кино, живопись секілді өзге де түрлеріне деген қызығушылығы өте маңызды роль атқарады”. [112].

Ал, Н.Е. Ведерникова психология ғылымдарының диссертациясын қорғауға арналған авторефератында: “…Өзін-өзі танудың құрамына өзін танудың элементтері мен әдістері және оның даму деңгейлері кіреді [113] – деп олардың негізгі әдістері мен даму деңгейлеріне тоқталады.

Ғалымдар өзін-өзі тану барысының даму деңгейлерінің мәселесіне түрліше көзқараспен қарайды. Мысалы, В.С.Мерлин бұл дамудың төрт сатысын ұсынады: Өзін өзгелерден бөлектеп, қарастыру /туғаннан бір жасқа дейін/; “Менін” сезіну /2-3 жас/- өзін іс әрекет субъектісі ретінде түсіну; Өз-өзін бақылау нәтижелерін сана таразысынан өткізуден шығатын өзінің психикалық қабілеттерін түсіну; Өзін рухани-әлеуметтік тұрғыдан бағалау /жасөспірімдік кезең/. Өзге авторлар бұл сатыларға өзге де процестерді қойды: өзгелердің көзқарастарын өзіне қабылдау, өзгелердің өзі туралы пікірін сараптау, талаптану деңгейлері мен стандарттарының қалыптасуы, өзін-өзі бақылаудың дамуы, ананың тікелей тәрбиесі мен ықпалынан “босанып”, өзінің отбасының тегін сезінуі, жыныстық және рольдік ерекшеліктерді түйсіне бастауы, келер шақ, өткен кез, осы шақ туралы ұғымдардың қалыптасуы және т.б.

Бірақ мұнда келтірілген кезеңдік бірізділік бір сатының жүйелі түрде келесі сатыға ілесе өтетіндігін білдірмейді. И.И.Чеснокованың пікірінше, өзін-өзі тануды екі түрлі деңгейде қарастыруға болады: біріншісі-өзін өзгелер тұлғасымен салыстырудың алуан түрлері арқылы тану, яғни оның өзі туралы ұғымының дамуына, кеңеюіне сыртқы ортадан алынған ақпарат негіз болады. /”Мен”-“өзгелер”/. Өзі туралы ақпаратты меңгерумен қатар осы берілген қоғамда қабылданған нормативтік, эталондық ұғымдарда меңгеру жүзеге асады. Өзін-өзі танудың бұл түрінің басты тәсілдері-өзін-өзі қабылдау және өзін-өзі қадағалау [114]. Екінші деңгей – белгілі мөлшердегі өз “Мені” туралы қалыптасқан ұғымдардың болуын талап етеді. Бұл деңгейді “өзі туралы білімді аутокомуникация ауқымында /”мен”-“мен”/ меңгеру. Өзін-өзі танудың бұл түрінің әдістері -өзін-өзі сараптау, салалау. Бұл деңгейдің әдістерінің /өз-өзіне ақпарат беру, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі жетілдіру/ бойынан ерік-жігер компоненті айрықша көрінеді, ол өзі туралы ұғымның одан әрі дамуына кең жол ашылады.

Ғалымдардың көптеген еңбектерінде тұлғаның өзі мен өз әрекеттерінің нәтижесіне деген дұрыс көзқарастарының қалыптасуы, оның жан-жақты дамуы, оның негізділігін, объективтілігін, сәйкестілік секілді жақтарының дамуы тұлғаның өзін-өзі тануының тиімді механизмі екені тәжірибе негізінде дәлелденген. /11,21,54,107,115және т.б./.

Зерттеу тәжірибесін сұрыптау өзін-өзі танудың төмендегідей ең маңызды тұлғалық қалыптасу механизмдерін бөлектеп, екшеп алуға көмектесті /Кесте №2/
Өзін-өзі танудың тұлғалық қалыптасу механизмдері

Кесте №2.

И.И.Чеснокованың пікірінше, өзін-өзі тану- оңай өтетін процесс емес, керісінше, белгілі дәрежеде қиын әрі қарама-қайшылықтарға толы. Оның негізгі қиындығы – ондағы таным субъектісі екінші жағынан таным объектісі болып табылады. Адам өзін-өзі сыртқа “шығарып” өзіне өзгелердің көзімен қарай алуы тиіс. Ал мұны толықтай объективті түрде жүзеге асыру мүмкін емес.

Өзін-өзі тану процесінің тағы бір қиындығы – оның инерциялығы. Әрбір адамда оның өзі туралы жалпылама пікір қалыптасады, кейде бұл пікір тұтастай немесе оның жекелеген жақтары аталмыш адамның шынайы болмыс ерекшеліктеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Алайда, кейде адам өзі туралы қалыптасқан пікірге соншалықты бойы үйреніп әрі сол пікір ауқымында ғана іс-әрекет жасауда үйреншікті әдетке айналдырып, көп жағдайда ол пікірді одан әрі нақтылау, байыту мен дамыту былай тұрсын, керісінше, кей жағдайлар өзі туралы ұғымға кейбір түзетулер енгізуді тікелей талап етіп тұрған кезде де оны жаңарту үрдісіне қарсылық көрсетуі әбден мүмкін. Фактілер мен оқиғаларды өзінің жеке пікірі бағытында “бұру” жиі кездеседі.

Тұтастай алғанда, өзін-өзі тану мен өзіне деген көзқарас нәтижелері жеке тұлғаның өзінің рухани және тәни салаларын өзгертуге бағытталған саналы іс-әрекетінің негізі болып табылады.

Адам – таусылмас мүмкіншіліктерге толы күрделі де қайталанбас әлем. Көп жағдайда оның мүмкіншіліктері толыққанды пайдаланылмай жатады. Бүгінгі таңда өзін-өзі тану механизмдерін, жеке тұлғаның қоғам мүшесі ретінде өз ішкі мүмкіндіктерін барынша толық игеруі бағытында зерттеу зор мағынаға ие боп отыр [115].

Қандай да бір педагогиканың мәселесі тәжірибелік тұрғыдан зерттеуді бастамас бұрын зерттеудің ұғымдық, терминдік аппаратын анықтап, негізгі ұғым-түсініктер мен оларды зерттеудің түрлі теориялық бағыттарына сипаттама беру қажет.

Бұл зерттеу жұмысының мақсаты-өзін-өзі тану ұғымының болмысын ашу, студенттердің бойында жоғары адамгершілік рухани құндылық бағдарын қалыптастыру. Сондықтан да біз жұмысымызды “өзін-өзі тану”, “өзін-өзі тану арқылы адамгершілік-рухани құндылық бағдарын қалыптастырудағы ролі” секілді педагогикалық конструкциялауды теориялық пайымдаудан бастадық. Бұл ұғымдардың болмысын айқындауға аталмыш зерттеу жұмысының 1-ші тарауы арналған. Жүргізілген теориялық сараптау негізінде біз өз жұмысымыздың негізі “өзін-өзі танудың ” теориялық және қолданымдық анықтамасын анықтадық.

“Өзін-өзі тану”- адамның өзінің іс-әрекет субъектісі ретіндегі өз тұлғалық ерекшеліктерін біртіндеп түсіну үрдісі. Бұл үрдістің нәтижесі- “Мен” образының түрлі аспектілерінің қалыптасуы.

Өзін-өзі тану, біздің түсінігімізше, ең алдымен адамның жалпы тануының бір ерекше түрі объектісі таным субъектісінің өзі болатын танымдық іс-әрекет. Өзін-өзі танудың мақсаты – адамның өзі туралы өзінің іс-әрекет субъектісі ретіндегі –шынайы мағлұмат алуы. Бұл жерде танымның объектісі мен субъектісі – бір ұғым, бір құбылыс, өзін-өзі тануды танымдық іс-әрекет ретінде қарастыра келе, біз оның тиімділігі көп жағдайда жеке тұлғаның өзінің белсенділігіне, оның белсенділігінің өзін-өзі тану үрдісіне қаншалықты бағытталғандығына тәуелділігін атап көрсеткіміз келеді. Бұдан өзге, қандай да болмасын іс-әрекет секілді, өзін-өзі тануда да көптеген танымдық іс-әрекет пен операциялар арқылы жүзеге асады. Олардың ішіндегі ең негізгілері- сараптау, жинақтау, салыстыру, сәйкестендіру және бағалау операциялары. Өзін-өзі тану, сонымен қатар, сыртқы ортаны тану арқылы да әсіресе, яғни, сезім, қабылдау, өзін-өзі қадағалау, ойлау секілді үрдістерді тану арқылы да іске асады. Өзін-өзі танудың негізгі бастаулары – іс-әрекет және қарым-қатынас. Өзін-өзі тану үрдісінде адамның іс-әрекет субъектісі ретіндегі өзі туралы бітімі қалыптасады, тұлғаның ішкі мүмкіндіктерінің шекарасы ашылып, оның өзін-өзі бағалауының әділдігі сарапқа түседі, сараланады.

Қарым-қатынас үрдісінде өзін өзге адамдармен салыстыру іске асады, өзіне өзге адамдардың берер бағасы пайымдалады. Бірінші кезекте әлеуметтік сынға жиірек түсетін және іс-әрекеттің табыстылығын анықтайтын қабілеттер мен қасиеттер саласына түседі.

Өзін-өзі тану негізінде жатқан басты механизмдер – ауыстыру, сәйкестеу, интериоризация және таңдамалық. Өзін-өзі тану өзге адамдардың өзі туралы пікірін, олардың берер бағасын пайымдау арқылы, өзін өзге адамдармен салыстыру арқылы өзі туралы ұғымның қалыптасуына, өзін-өзі тану өзін-өзі түсінудің динамикалық жағы ретінде оны нақты мазмұнын толықтырады. Тұлғаның өзін-өзі тануы – жекелеген ситуациялық “Мен” – образының біртұтас құрылымға – тұлғалық “Мен - концепциясына” жинақталып, бірігуіне бағытталған үздіксіз қозғалысы.

Өзін-өзі танудың жоғарғы деңгейін меңгерген тұлға өзінің не істеп, не қойғанын анық түсіне алады, саналы түрде алдына міндеттер қойып, оларды орындай алады, өз іс-әрекеттерін жоспарлап, өз сәтсіздіктерінің себептерін айқындап, өз іс-әрекетіне түзетулер енгізе алады. Тұлғаның өзін-өзі тануға деген қабілеттілігі өзін-өзі сараптауға, өзін-өзі әділ бағалауға, өзін өзгелермен салыстыруға, өз жетістіктері мен кемшіліктерін түйсінуге, қателерін сараптап, осы негізде өз іс-әрекетіне түзетулер мен бағдар бере алу қабілеттілігі көп жағдайда адамның адами тұлға ретінде қалыптасуының тиімділігін анықтайды.

Студент тұлғасының өзін-өзі тануының бітім-болмысын сараптай келе, біз оның құрамындағы бір—бірімен өзара байланысқан үш компонентті анықтаймыз /Кесте№3/.
Өзін-өзі тану компоненттері мен негізгі критерийлерінің көрсеткіштері

Кесте №3

Компоненттер	Мазмұны	Критерий көрсеткіштері
Когнетивтік	-компоненттің құрамына адамның белгілі бір іс-әрекет субъектісі ретіндегі өзі туралы білімдерінің жиынтығы кіреді. Бұл білім тек студенттің болашақ маман ретіндегі өзі туралы білімі ғана емес, сонымен қатар, аталмыш іс-әрекеттің табиғи ерекшеліктері туралы білімі.	студент тұлғасының өзекті ерекшеліктері туралы білім; Болашақ педагог тұлғасының ерекшеліктері туралы білім/ең үздік студент/ Алдағы болашақ өмірінің субъектісі ретіндегі тұлғалық өз ерекшеліктері туралы білім;
Өзін-өзі бағалау	- өзінің осы таңдаған жолға сәйкес – сәйкессіздігі мәселесін шешуге қажетті перцептивтік –-рефлексиялық және гностикалық дағдылардың біртұтас кешені. Бұл мақсатта адамға бірінші кезекте өзін-өзі бағалау іс-әрекетті қажет ететін бірқатар гностикалық сұрақтарды шешуге тура келеді.	осы жолда тұлғаның өз ерекшеліктерін өзге адамдармен салыстыру арқылы, оқудың бастапқы кезеңіндегі өзінің даму деңгейімен салыстыру арқылы бағалай білу қабілеті; тұлғаның жалпы алдағы педагогикалық қызметті тиімді атқаруы мүмкіндіктерін бағалай алу қабілеті; Тұлғаның өзін-өзі тану жолында өзінің жетістіктеріне көңілі толуы;
Түрткілік	тұлғаның өзін-өзі тануға деген қызығушылығы кіреді. Бұл қызығушылық тұлғаның алдағы көздеген мақсатқа жетуде өсіп жетілуіне, оның қалыптасқан күйін бағалаудың критерилерін ұсынамыз. Олардың әрқайсысына бірқатар эмпирикалық көрсеткіштер кіреді.	өзін-өзі тануға деген белсеніді қызығушылық; өз жеке тұлғасын жалпы педагогикалық қызмет субъектісі ретінде дамытуға деген талпынысы;

Дамыған деңгейдегі өзін-өзі тану тұлға мен оның жоғары адамгершілік рухани құндылық бағдарының қалыптасуында қажет.

Тұлғаның өз ниет-мақсаттарын қалыптастыру кезеңінде өзін-өзі тану арқылы адамгершілік - рухани құндылық бағдарын қалыптастыру тұлғаның тиімді білім алуына негіз жасауға көмектеседі.

Бүгінгі студентті оқыту кезеңінде өзін-өзі тану студенттің өз тұлғасының мүмкіндіктері мен осы саладағы талаптарының арасындағы қарама-қайшылықтарды ұтымды жеңуге көмектесіп, студенттің объективті “Менінің” қалыптастыруына бағыттап оқуымен тұлғалық адамгершілік -рухани құндылық бағдарының мағынасын ашуына көмектеседі.

Студенттің бейімделу кезеңінде өзін-өзі тану тұлға мен мамандықтың арасын жақындатуға бағытталған бейімдеу іс-әрекетінің негізі болып табылады. Өзін-өзі танудың жетік, дамыған дағдыларын меңгерген студенттер /олар өзін-өзі қадағалау, өзін-өзі сараптау, рефлексия/ қысқа, аз уақыт ішінде өз бойындағы жоғары адамгершілік рухани қадір-қасиеттерін арттыруға көмектеседі.

Студенттің ауто-психологиялық білімділігінің жоғары деңгейі, перцевтивтік-рефлексиялық қабілетінің жоғары деңгейіне тән. Олардың үздіксіз өсіп-дамуға деген талпынысы оларды белсенді, терең әрі жан-жақты өзін-өзі тануға жетелейді. Тұтастай алғанда, студенттің рефлексиялық –гностикалық міндеттерді тиімді шеше алуы оның өзінің жоғары адамгершілік - рухани құндылық бағдарының тұлғалық өсіп-жетілуінің жемістілігіне игі ықпал етеді.

Сөйтіп, студент тұлғасының өзін-өзі тануы оның жан-жақты адамгершілік рухани құндылық бағдарының қалыптасуында қажетті элемент боп саналады. “Ол студент тұлғасының өз жолында шеберлік шыңына үздіксіз өрмелеуіне ықпал етіп, бұл үрдіс тиімділігінің педагогикалық шарты болып табылады.

Бүгінгі студенттердің өзін-өзі тану процесі тиімді өтуі үшін ол өз таңдап алған педагогикалық қызметті жүргізудің жолында қажетті адамгершілік рухани құндылықтарының ең өзекті аспектілеріне арқа сүйеп және оқу үрдісінде өзін-өзі тәрбиелеуі тиіс.

Тәрбиедегі басты мәселе-студенттің жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуды көздеу, соны орындағанда ғана олардың жауапкершілігін арттыру жүзеге асады. Ал қоғамға қызмет ететін тұлға тәрбиелеу мақсаты көзделсе, онда өз пікірі арқылы ғана әрекет ететін тұлға тәрбиелеу мүмкіндігі шектеледі. Сондықтан оқытушы тәрбие мақсатының тиімділігін арттыру үшін философиялық тұрғыдан ойлауы тиіс.

Ойымызды түйіндей келе айтарымыз, тәрбие философиясы тәрбиешінің өз ісін шығармашылықпен жүргізуіне көмектеседі. Бұл ретте тәрбие ісін жауапкершілікпен ұйымдастырады, тәрбие мәселесіне біртұтас көзқарасын дамытады, оның өлшемдерін ескереді, тәрбие саясатын сыңаржақтылықтан сақтандырады ғалымдарды ғылыми ақиқат іздеуге бағыттайды.

Тәрбие мақсатын қоғам белгілейді. Оған көптеген жағдайлар ықпал етеді. Ең бастысы-адамның мәні жөніндегі философиялық түсінік. Тәрбиедегі философиялық мұрат – тұлғаның қоғаммен үйлесуіне байланысты десек, міне, осыдан туындайтын мақсат – тұлғаның өздігінен дамуы. Тәрбие мен тәрбие философиясы тұлғаның өздігінен дамуын мәдениеттендіру мен әлеуметтендіруді біртұтас жүйе ретінде қарастырады.

Қазіргі ұрпақ тәрбиесінде тұлғаның өзін-өзі тану жолындағы ізденісі басым. Мәселен, “Мен кіммін”, “Мен қандаймын” Мен дүниеге неге келдім?Менің өмірім қандай болуы керек? – деген сұрақтарға жауап беру үшін адам алдымен өзін-өзі тануы арқылы, өзгеге және өмірге қатынасын айқындауы тиіс. Адам қолымен жасалатын заттың бәрі оның өзіне қызмет атқарса ғана құндылығын сақтайды. Ал адамның құндылығы неде? Оның қабілеті мен өмірде көздеген мақсаты қалай анықталады?

Әр адам дүниеге келгеннен кейін, өсіп жетіліп, тұлғалық ерекшелікке ие болады. Оның ерекшелігі, құндылығы – оның қайталанбас даралық сипатында. Тіпті өмірде егіз туған балалар да бірдей бола бермейді. Адамның даралық сипаты оның өмірге беретін үлесімен, сіңіретін қызметімен ерекшеленеді. Адам өзінің құндылық сапасын білу үшін өзінің даралық сипатын сақтап, оны жетілдіруі керек. Адамның даралық қасиеттері оның адамгершілік рухани құндылық сипатын көрсетеді, сол даралық қасиеті өзгелердің назарына ілініп, төңірегіндегі адамдар оны сол адамгершілік рухани қадір-қасиеттері үшін құрметтейді. Студенттің мінезін дұрыс қалыптастыру үшін ата-ана, оқытушы студенттің тәндік және жандық жаратылыстарын ажырата қарастырмай, бірдей ескеруі тиіс. Отбасында жастардың денсаулығын, материалдық қажеттіліктерін өтеп, қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, жастардың жандық сипаты, яғни ішкі “Мен”-нің қажеттілігін қамтамасыз ету көбіне ескеріле бермейді. Жеке тұлғаның сыртқы бейнесі – тән, ал оның ішкі жан дүниесі – оның ішкі “Мен”- інің қажеттілігі. Тұлғаның үлгілі-өнегелі мінезін қамтамасыз ету көбіне ескеріле бермейді. Ал адамды өз мәнінде танып, онымен дұрыс қарым-қатынас орната білу үшін біз оның жандық сипатын, яғни даралық ерекшелігін көре білуіміз керек. Рухани сана тәндік санамен тығыз байланысты. Адам санасы үш түрлі қызмет атқарады, олар – ақыл-ой, ерік, сезім. Адамгершілік рухани сананың мақсаты - өмірдің құндылығын түсіну, ақыл-ой арқылы үнемі шындықты, ақиқатты іздеу; сезім арқылы сұлулықты сезініп, түсіну; ерік арқылы мейірімділікке, рахымдылыққа ұмтылу.

Адамның қиялы, өзіндік санасы, ар-ұяты, шығармашылық ұмтылысы, бәрі де сананың қызметіне жатады. Осындай рухани қасиеттер болмаса, біз кісілік келбетімізді мүлде жоғалтар едік.

Дүниедегі құндылық бағдардың ең маңыздысы – адамның өмірі мен махаббаты. Рухани сананың құрамды бөлігі ақыл-ой, ол айналадағы болмысты қабылдап, білімді игереді де сол түйіндегендерін шындықты іздеуге бағыттайды. Сезім де рухани сананың құрамды бөлігі, ол адамды қуанышты, ренішті, қайғы-қасіретті, мұңды, бақытты, сұлулықты сезінуге бағыттайды. Сол тәрізді ерік те рухани сананың құрамына кіреді , ол ақыл-ой арқылы адамның іс-әрекетін, сезімін мейірімділікке бағыттайды.

Тұлғаның өзін-өзі тануын басшылыққа алу арқылы рухани қажеттіліктерді іске асыру үшін күнделікті өмірде адамды құрметтеу, оны жақсы көру, соған сәйкес қарым-қатынас орнату керек. Сонда ғана зор қанағаттану сезіміне бөленуге болады. Адамдармен адамгершілік тұрғысында қарым-қатынас жасау, оларға қызмет ету адамның рухани санасын жетілдіреді. Адам табиғатындағы тәндік және жандық саналар қосылып “адами, яғни кісілік сана түзіледі. Тәрбиеде жандық сана басым болса, тәндік сана екінші орынға ығысады. Сондықтан өмірден ақиқатты, мейрімділікті, сұлулық пен махаббатты іздеу, оған жетуге тырысу біздің басты мақсатымызға айналады, ал тәндік сана тәннің дұрыс қалыптасуына ықпалын тигізеді де, әр түрлі материалдық игіліктер жасау арқылы рухани санаға қызмет етеді.

Қоғамдағы көпшіліктің материалдық санасы басым болса, онда ақиқат, сұлулық, мейрімділік, махаббат материалдық игілікке жетудің құралына айналады. Кейде осы қасиеттер қара бастың қамы үшін де қолданылады. Адамның бітім-жаратылысында рухани сана басым болса, онда оның ақыл-ойы, сезмі, еркі бірімен бірі тығыз үйлесімділікке түседі. Рухани санамыздың орталығы – жүрек, ол біздің болмысымыздың қозғаушы күші, рухани қабілетіміздің қайнар көзі, адамгершіліктің негізі.

Жастардың бойына жалпыадамзаттық құндылықтарды /руханилық, бостандық, жауапкершілік және т.б./ сіңіру – тәрбиенің өзекті мәселерінің бірі. Жоғары ізгілік мұраттардың ең құндысы – руханилылық. Өзін-өзі жетілдіретін тұлға үнемі ізгілік ұстанымдарын өз бойында шыңдап жетілдіруге ұмтылады.

Педагогикада жан-жақты жетілген адамның дамуына сырттай ықпал ететін қозғаушы факторлар – білім беру, оқыту, тәрбиелеу. Ал адам өмірінің құндылығын, өзінің кім екенін саналы игеруге ықпал ететін ішкі факторлар – жан мен рухтың маңызы мүлде ескерілмей келеді десек қателеспейміз, себебі материалистік әдіснама оны назардан тыс қалдырып отырды. Қазіргі кездегі ғалымдар адам дамуының ішкі қозғаушы күші жан мен рух екеніне күмән келтірмейді.

Өзін-өзі тәрбиелеу тұлғаның өздігінен дамуын мәдениеттендіру мен әлеуметтендіруді біртұтас тұрғыда қарастырады. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты – тәрбиелік ақиқатты талдап, тәрбиелік болмысты жалпы адамзаттық құндылық болмыспен тұтастыра қарастыру. Бұл мынандай жағдайлармен сипатталады:

• 
  өзін-өзі тәрбиелеу түсінігінің ауқымын кеңейту, логикалық жүйесін анықтап, тәжірибеге енгізу;
  
• 
  қоғам мен өзін-өзі тәрбиелеу арасындағы үйлесімділікті сақтап, тәрбиені мәдени құндылық бағдарын құру;
  
• 
  өзін-өзі тәрбиелеудегі негізгі анықтамаларды биологиялық, әлеуметтанулық, діни, психологиялық жағдайлармен байланыстыра салыстыру;
  
• 
  философиялық-педагогикалық ой-пікірді дамыту, педагогикалық тағлымдар мен адамгершілік - рухани құндылық бағдарын түсініп, оның философиялық мәнін іздеу;
  
• 
  педагогика ғылымының болашағын дамыту үшін жаңа тұжырымдар жасауға ықпал ететін әдіснаманы пайдалану.
  

Студенттердің тұлғалық өзін-өзі тану арқылы адамгершілік-рухани құндылық бағдарын қалыптастыру мәселесінде біз жүргізілген әңгімелесу, бақылау, тестілік тапсырмалардың қортындысына орай сабақ жоспарын ұйымдастырып өткіздік.

• 
  зертеу нәтижесінде анықталып алынған үш деңгей /жоғарғы, орташа, төменгі/ өлшеміне орай студенттердің тұлғалық өзін-өзі тануы арқылы адамгершілік-рухани құндылық бағдар қалыптастыру деңгейін арттыру;
  
• 
  өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау.
  

Егер біздер бірігіп өмірлік мәні бар тақырыптарды талқыға салсақ, бір-біріміздің ең сапалы қасиеттерімізді ашып айтсақ, өз өміріміздің алға басуына көмектесеріміз сөзсіз. Бүгінгі күні біз осыған зәруміз. Біздер бүгінгі кездесу сабағын ең алдымен өз -өзін тану, өзінің ішкі дүниесіне сапар шегу. Әр адам өзін-өзі тану қажет, өзін танымаған - өзгені де тануға шорқақ- деп кетіреді ғұлама Абай өз даналықтарында. Ендеше сол өзін-өзі тануы арқылы адамгершілік-рухани құндылық бағдарының деңгейін арттыру үшін болашақ маманға бұл сабақтың берері мол.

• 
  өмір жолының бағдарламасын қалыптастыратын және оған әсер беретін жағдайлармен факторлардың маңызын анықтау.
  

Өміріңізді өзгерту үшін немесе үйрену үшін ілтипатты және ықыласты болу керек, сонда әлем өзінің құпияларын аша түседі. Егер әркім өзін-өзі түсіне білсе, әлемді түсіну де оңайырақ болады. Сіздер қарым-қатынас қырларына /үндестілік, ым, мимика және оны қолдана білу керектігіне/ көбірек көңіл аударыңыздар. Өмірлік жағдайларды қабылдауға үйренуіміз-бұл тек адамдарды, өмірді, әлемді ішкі болмыспен түсіну ғана емес, ілтипаттырақ, ықыластырақ болып, өзіңізден бұрын байқалмағандарды байқап, соларды түсінуге тырысу керек. Өзіңді және басқаларды танып білу араласудың тиімді жолы.

• 
  адамның шығармашыл іс-әрекетінің табиғатпен гормонияда болуының мәнін түсіндіру;
  

• 
  тылсым табиғат сырын жанымен ұғына білуге үйрету.
  

арттыруға бағытталды. Табиғат гормониясында болып, оны саналы ұғыну барлық адамның қолынан келеді, ал оны шығармашылықпен тани білу ол үлкен шебірлікті, табиғи дарынды қабілетті керек етеді. Ал қане, кім осы сезімді өз биігінен қалай жеткізер екен? Студенттер тапсырмаларын орындауға кірісті. Тапсырма бойынша табиғат сұлулығын көзбен көрген олар өз беттерімен өздерінің қалауымен сол күйлерін шығармашылықпен сипаттай бастады. Олар табиғаттың әрбір бөлшегін аялау керектігіне оны сүюге, онымен бірге біте қайнасып отырғандығын, ондағы әрбір тылысым –тіршілік адамның жанына жылу орнытатындығын көзбен көріп, тілмен жеткізуге мүмкіндік алдық. Біреуі сол жердің суретін салса, екіншісі өлең шығарды, үшіншісі өзінің туған ауылының көркемдігіне арнап шығарма жазды, ал біреулері әңгіме құрастырды. Болған соң белгіленген уақыттан кейін бір-біріне шығармашылықтарын көрсетіп, суреттерін түсіндіріп, әңгімелерін, шығармаларын оқып талқылады. Сабақ бойына студенттер өздерінің жеке тұлғалық белсенділігін қиялмен дамытып, оларды әсемдік пен жексұрындықты, сәулеттілікпен ұжансыздықты, қуаныш пен қайғыны түсіне отырып, өз бойларындағы адамгершлілік-рухани талғамды жоғарлатып, іс-әрекеттің белсенділігін арттырды. Студент бір сәт әсемдікті, сұлулықты сезіну арқылы өзінің рухани жанының сұлулығын мөлдірлігін, тазалығын айқындап, жан дүниесінің байлығын, шешендігін, ойлау шеберлігін және табиғат сұлулығы арқылы дүниедегі әдемілік атаулыны бағалай білуге үйренді. Әрі қарай бұл сабақ арқылы студенттердің бойында әсем табиғат арқылы өмірдегі ең жақсыны қабылдау одан ләззат алуға, өнер шығармашылығын тануға қастерлеуге деген ынтасының ашылғандығын көруге болады. Студенттер эстетикалық тәрбие арқылы өздерінің адамгершілік-рухани құндылық бағдары жоғарлап, олардың ғылым жолында өздігінен ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үлкен ықпалын тигізді. Бұдан соң студенттердің бойынан ғылымға талпыну білсем деген көзқарас туындағанын және олардың ойлары мен іс-әрекеттерінен адами қасиеттердің ұялағанын аңғардық.

Жеке адамның танымдық және жеке тұлғаның өзін-өзі тану арқылы рухани құндылық бағдарын қалыптастыру. Материалдық және рухани құндылықтарға сипаттама беру.

Берілген қанатты сөздерге талдау жасау арқылы рухани құндылықтардың мәнін ашуға тырыстық. Байлық пен кедейшілік арасын түсіндіру;

Бір-біріне ұқсас және бір-бірін толықтыратын тұжырымдарды табу пайдалы кеңестерді оқу; Материалдық рухани қажеттіліктердің негізгі айырмашылықтарын, олардың адам өміріндегі алатын орнына сипаттама беру.

4-ші бөлім. Өзін-өзі тану арқылы жеке тұлға белсенділігін арттыру.

1- сабақ. Тақырыбы: Менің мамандығым.

Мақсаты:

Мамандығына орай өзін-өзі тану арқылы адамгершілік-рухани құндылық бағдарын қалыптастыру.

Сабақ барысында әдептілікке тәрбиелейтін тыйырым сөздерге тоқталдық:

Әдептілікке тәрбиелейтін ырымдар мен тыйым салу сөздері

1. 
   Үлкеннің алдын кесіп өтпе
   
2. 
   Біреумен сөйлескенде, бетіне қадала қарап, тақалып тұрма.
   
3. 
   Біреумен сөйлескенде, керексіз нәрсені қазбалап сұрай берме
   
4. 
   Адамды айналма.
   
5. 
   Кемтар адамға күме.
   
6. 
   Біреудің дүниесіне қызығып, тесіле қарама.
   
7. 
   Біреудің дүниесін өз бетіңмен ақтарып, аударыстырма.
   
8. 
   Сынған ,жоғалған нәрселерді айтып, өкіне берме.
   
9. 
   Көзіңді орынсыз ойнақтатып, жан-жаққа алақтама.
   
10. 
    Жоқтан өзгеге түіле берме.
    
11. 
    Өзге біреу тамақ ішіп отырғанда, тырнағыңды шұқылама және алма.
    
12. 
    Өзіңе қатысы жоқ сөздерді естуге құмартпа.
    
13. 
    Дастарқан басында керілме.
    
14. 
    Қолыңды тіреп отырма.
    
15. 
    Есіктің тасасында тұрып немесе табалдырықты басып тұрып сөйлеме.
    
16. 
    Жаман бұзақы сөзден тиыл.
    
17. 
    Үлкен кісілер ұнатқан қылықтарды өз бойыңа мол жинауға талаптан. Уайымшыл болма, әр нәрсеге тыржыңдай берме. Көп ойланған жақсы, ал көп тындырған одан да жақсы.
    
18. 
    Біреу бірдеңе сұраса, ойланып анық жауап бер, аузыңа келгенді сөзді айта салма.
    
19. 
    Өзің білмегеніңді басқалардан сұрап алуға намыстанба.
    
20. 
    Көпке ұнамайтын жаман әдеттен бойыңды аулақ ұста.
    
21. 
    Әркімді бір келемеждеп, мұқатпа.
    
22. 
    Басқаға жасаған жақсылығыңды айтып, көзге ұрма.
    
23. 
    Үлкенді құрметте, кішіге қамқор бол.
    
24. 
    Өзіңе тапсырған жұмысты қайталап айтқызбай, атқарып үйрен.
    
25. 
    Біреуді алдап әдеттенбе.
    
26. 
    Қыдырымпаз болма, уақытты босқа өткізбе.
    
27. 
    Обал болады, ысырап болады дегенге ден қой.
    
28. 
    Қолыңнан келмейтін істі тындырамын деп ешқашан уәде етпе. Ал уәде бердің екен, қайткенде де орындауға тырысып бақ. Сөзіңе тұр. Сұраншақ болма.
    

Қазақтың ұлттық аспаптарын және қазақ көркем шығармаларын тыңдай отырып рухани өзін-өзі байыту.

Студенттер бір-біріне алдағы ғылым жолында табыс тілеп амандасты. Бұдан соң оларға ауызша: ғылым дегенді қалай түсінесіз? Дарынды адам қайдан шығады? Талант иесіне білім керек пе? т.с.с сұрақтарға ауызша жауап алынды. Болған соң оларға келесі тапсырма берілді. Әртүрлі ғалымдардың қазақ ағартушыларының еңбектері таратылып берілді. Олар бұл еңбекті жалпы шолып шығып, олардың қандай мағанамен жазылғандығын, ұнай ма, ұнамай ма? Сен оған ұқсағың келе ме? сұрақтарына жазбаша жауап берді. Одан әрі қарай ғылым конференциялары студентке керек пе? Сенің оған қандай дайындығың бар? деген сұраққа жауап бере отырып өз ойларын оқытушымен біріге отырып ғылым жөнінде өрбітті. Берілген қанатты сөздерді талдады[188]: Ғылым таппай мақтанба, білім таппай баптанба /Абай/. Адамның жан дүниесі дегеніміз оның ісі. /Г. Ибсен/ Адамды алдына қойған мақсатына қарай бағалау керек /Н. Миклуха- Максай/. Адам өзін-өзі терең түсінгенде ғана, оның ақыл парасаты кемелдене түсетін болады. /Қаюм Насыри/Адам тек өз күшіне сенген жағдайда ғана дегеніне жете алады. /Л. Фейрбах/.

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста

Сонда толық болсың елден бөлек /Абай/.

Нағыз байлық – білім мен өнер /Ж. Жабр/.

Бұдан соң студенттер өздерінің дара бейнелерін қағаз бетіне түсірді. Бүгінгі күні жеткен табыстарын талдады және «Сіздің шығар шыңыңыз қандай болмақ?» атты өздерін тестілеуден өткізді. Бұл сабақта студенттер өздері әрқайсысы ең биікке жұлдызша салып, соған қалай жету керектігін суреттеді. Осылай өздерінің ғылымға деген алғашқы талпыныстарын шығармашылықпен сипаттады.

• 
  білімділік: студенттердің бойындағы адамгершілік қасиеттеріне қозғау салу үшін қарасөздер мен қойылымдардағы астарлы мағананы түсіндіру;
  
• 
  тәрбиелік: сабақтағы әдеби монтаж өнеге мен тәрбиені неден алу керектігін үйрету;
  
• 
  дамытушылық; адам бойындағы қайырымдылық пен адамгершілік қасиеттерін және өзін-өзі дамыту үшін қарасөздердегі мағанасы астарлы сөздерді түсіндіру.
  

Студенттер бір бірімен әлемдегі барлық жақсылықты бір-біріне тілеп амандасты. Амандасып болған соң Порфирий Корнеевич Ивановтың 8 кеңесімен танысты. «Өз өміріңде өзгелерге пайдалы болуды үйрену керек. Қашанда адамдарға жақсылық жасасам екен деген тілекпен өмір сүр, бір жақсылық жасасаң, оны қайта есіңе алма, тағы да жақсылық жасауға асық. Сонда табиғат сені қабылдап құшағына алады «жақсылық жаса, сонда өз бойыңдағы жақсы қасиеттерді өзің құрасың».

Студенттер өзін-өзі тану сабағына арналған өлеңдер жинағынан қосылып өлең орындады.

«Біздің білместігімізден өмір ағыны арамызда ойдағыдай өте бермейді, бұл тұрғыда көп адамда кемшілік бар. Ауру адамның мұқтажын көре – тұра, көмектеспейтініміз бар. Мұндай жандар туралы білуіміз, жәрдемдесуіміз керек». Осы сияқты бірнеше кеңестер оқылып олардың өмірлік мәні талданды. Студенттер сабақ аяқталар алдында барлығына:

Жігер деген- Мен.

Күш деген –Мен.

Махаббат деген –Мен.

Кешірім деген – Мен.

Құдірет деген –Мен.

Жасөспірімдік деген – Мен.

Жастық деген-Мен.

Денсаулық деген – Мен.

Ақылдылық деген-Мен.

Жарқындық деген – Мен.

Бар ғажайып деген – Мен.

Бәрі маған байланысты.

Бәрі менің қолымда, - деп өзіңізді сендіріңіз.

Қайырлы жол қымбатты жас ұрпақ. Өмірлеріңізге сәт сапар!