Гісторыя беларускай літаратуры (ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.)

Пераклад Пятра Бітэля, колішняга праваслаўнага святара і паэта, паў­стаў у першай палове 1950-х гадоў ужо ў савецкім ГУЛАГу, у лагерах па­блізу расійскага Кемерава і казахскага Джэзказгана, але ўпершыню быў цалкам апублікаваны толькі ў 1998 г. У сярэдзіне 1980-х гадоў быў вы­дадзены пераклад вядомага беларускага майстра Язэпа Семяжона. Цягам апошніх пяці гадоў з’явіліся два поўныя пераклады «Дзядоў», выкананыя Сержам Мінскевічам і Кастусём Цвіркам. Пераклады «Гражыны» здзейсні­лі Сяргей Дзяргай і Пятро Бітэль; апошняму належаць таксама пераклады «Дзядоў» і «Конрада Валенрода». Паасобныя вершы, балады, байкі, публі­цыстыку і лісты Адама Міцкевіча на беларускую мову пераклалі Янка Ку­пала, Якуб Колас, Максім Танк, Пімен Панчанка, Рыгор Барадулін, Васіль Сёмуха, Кастусь Цвірка, Уладзімір Мархель, Ірына Багдановіч, Юрка Гаў­рук, Язэп Семяжон, Аляксей Зарыцкі, Анатоль Вялюгін, Міхась Скобла ды іншыя. Грунтоўныя працы прысвяцілі Адаму Міцкевічу літаратуразнаўцы, гісторыкі Алег Лойка, Сымон Брага (В. Тумаш), Станіслаў Станкевіч, Ула­дзімір Мархель, Кастусь Цвірка, Леў Мірачыцкі, Сымон Барыс. Свае творы ў вянок вялікаму паэту-земляку ўплялі тыя ж Максім Танк, Пімен Панчан­ка, Рыгор Барадулін, Алег Лойка, а таксама Язэп Пушча, Аркадзь Куля­шоў, Уладзімір Караткевіч, Ніл Гілевіч, Данута Бічэль, Міхась Стральцоў, Вольга Іпатава, Эдуард Акулін, Людміла Рублеўская і яшчэ шмат хто з сучасных паэтаў нашай краіны. Вобраз песняра ўвасоблены ў творах Ва­лянціна Ваньковіча, Анатоля Анікейчыка, Сымона Геруса, Васіля Шаран­говіча, Уладзіміра Пасюкевіча, Андрэя Заспіцкага, Валяр’яна Янушкевіча, іншых бела-Рускіх майстроў выяўленчага мастацтва.

Кастусь Каліноўскі (1838–1864)

Вікенцій-Канстанцін Сямёнавіч Каліноўскі нарадзіўся ў 1838 г. у шля­хецкай сям’і, якая была даволі забяспечанай, але шматдзетнай. Рана за­стаўся без маці, таму рос пад уплывам старэйшага брата Віктара. Спачатку Каліноўскі вучыўся ў гімназіі, а ў 1855 г. паехаў у Маскву вучыцца на юры­дычны факультэт Маскоўскага універсітэта. Потым едзе ўслед за братам Віктарам у Пецярбург на юрыдычны факультэт. За час вучобы Каліноўскі пасябраваў з людзьмі, што ненавідзелі царскі ўрад і марылі пра свабоду Ра­дзімы. Пры сталічным універсітэце існавалі студэнцкія зямляцтвы, якія аб’ядноўвалі людзей адной мясцовасці ці краю (так існавала аб’яднанне «Агул», у якое ўваходзілі беларусы, украінцы, палякі, літоўцы). Каб за­стацца ў сталіцы, Каліноўскі вырашыў пісаць дысертацыю па гісторыі, якую абараніў у 1861 г. Перад самым уладкаваннем у сталіцы Кастусь едзе ў Вільню і рыхтуе паўстанне, для яго пачынаюцца часы вандровак і выпад­ковых заробкаў. Пад псеўданімам «Васіль Світка» стварае паўстанскі камі­тэт, праводзіць агітацыю і наладжвае выпуск газеты «Мужыцкая праўда» летам 1862 г. Усяго выйшла сем нумароў газеты: шэсць – у 1862 г., адзін – у 1863 г. Усе матэрыялы былі аднатэмныя, газета нагадвала прапагандыс­цкі лісток. Пасля падаўлення паўстання Кастусь памылкова лічыў, што яно можа ўзнавіцца ў 1864 г. У студзені 1864 г. паліцыя арыштавала маладога дваццацігадовага чалавека Вітальда Парафіяновіча, які выдаў арганізата­раў паўстання і прозвішча, пад якім хаваўся ў Вільні Каліноўскі. Паліцыя знайшла настаўніка Ігната Вітаржэнца, які на самой справе і быў Каліноў­скім. Пасля непрацяглага следства суд прызначыў Кастусю Каліноўскаму пакаранне – смерць праз павешанне, якое было здзейснена ў сакавіку 1864 г. на Лукішскай плошчы ў Вільні.

У гісторыю беларускай літаратуры Кастусь Каліноўскі ўвайшоў як аўтар і выдавец газеты «Мужыцкая праўда» і аўтар «Пісьма з-пад шыбені­цы». Пад агітацыйным псеўданімам «Яська – гаспадар з-пад Вільні» Калі­ноўскі даносіў да чытачоў усё тое, што меў на мэце сказаць. Асноўнымі тэмамі газеты былі:

1) тэма барацьбы за зямлю і волю;

2) тэма антынароднай палітыкі царскага ўрада;

3) несправядлівасці царскага суда;

4) тэма гістарычнай крыўды беларусаў.

Ідэалам Каліноўскага было змаганне за зямлю і волю, зямля бачыла­ся Каліноўскаму ўмовай сапраўднай свабоды. Звяртаўся да мінулага бела­русаў у імя абуджэння нацыянальнай годнасці, да гісторыі славянскіх пля­мёнаў, каб даказаць варожасць царскага рэжыму. Адмоўна паказваецца на старонках газеты шляхта, крытыкуецца рэформа 1861 г. Каліноўскі быў прыхільнікам свабоды веравызнання. З турмы ён перадаў «Пісьмо з-пад шы­беніцы» (поўная назва «Да беларускага народа пісьмо з-пад шыбеніцы Кастуся Каліноўскага»), якое ўтрымлівала развагу пра канец царскага рэ­жыму, сродкі барацьбы і саюз са славянскімі народамі.

Дадзены твор складаецца з дзвюх частак: вершаванай і празаічнай. Вершаваная частка пачынаецца радкамі: «Марыська чарнаброва, галубка мая…». Гэтым зваротам аўтар пераконвае ў станоўчым выніку барацьбы. У дадзенай частцы спалучаецца лірыка і публіцыстыка. Да гэтага часу вядуц­ца спрэчкі наконт таго, каму адрасаваны ліст: вобраз Марыські можа з’яў­ляцца алегарычным вобразам Радзімы-маці ці канкрэтнай асобы, бо ў Калі­ноўскага было дзве знаёмыя Марыі (дачка гаспадыні кватэры, дзе ён жыў, і нявеста Марыя Ямант).

Асоба Кастуся Каліноўскага заўсёды прываблівала навукоўцаў і літа­ратараў: адны лічылі яго сцягам беларускага адраджэння, іншыя прыпіс­валі Каліноўскаму спробы ідэалізаваць беларускую буржуазію. Да 100-год­дзя з дня нараджэння Кастуся Каліноўскага напісаны два творы: драма М. Міронава «Кастусь Каліноўскі» і паэма М. Танка «Кастусь Каліноўскі», якія паказваюць дзеяча як чалавека-змагара. Беларускія класікі не абышлі ўвагай постаць знакамітага земляка. У. Караткевіч прысвяціў яму верш і драму «Кастусь Каліноўскі», раман «Каласы пад сярпом тваім», паўстанню прысвячалі свае творы А. Якімовіч і А. Куляшоў. Асэнсаванне характару Кастуся Каліноўскага больш яскрава прасочваецца ў творах У. Караткевіча «Кастусь Каліноўскі» і А. Куляшова «Хамуціус».

План лекцыі:

1. Асаблівасці стварэння паэмы «Энеіда навыварат».

2. П. Багрым і яго верш «Зайграй, зайграй, хлопча малы».

3. Грамадска-літаратурная атмасфера 1830–1840-х гадоў ХІХ ст.

4. Творчасць беларуска-польскіх пісьменнікаў (А. Рыпінскі, Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, Т. Лада-Заблоцкі).

5. Літаратура 1850 – пачатку 1860-х гадоў ХІХ ст.: асаблівасці ўзнік­нення і развіцця.

6. Літаратурная дзейнасць А. Вярыгі-Дарэўскага, А. Кіркора, В. Ка­ратынскага, У. Сыракомлі.

7. Кастусь Каліноўскі і яго час.
4.2 Пытанні да лекцыі

1. У чым заключаецца грамадскія і літаратурныя асаблівасці атмас­феры дадазенага перыяду?

2. Каго варта аднесці да прадстаўнікоў краёвай школы польскага ра­мантызму ў новай беларускай літаратуры?

3. Прааналізаваць асноўныя матывы і вобразы ананімнай літаратуры 1850–1860-х гадоў ХІХ ст.

4. Назваць літаратурна-мастацкія вартасці газеты К. Каліноўскага «Му­жыцкая праўда».
4.3 Матэрыялы да семінара-практыкума «Ян Баршчэўскі: асаб­лівасці жыцця і творчасці»

План семінара:

1. Жыццёвы і творчы шлях Яна Баршчэўскага.

2. Беларускамоўныя вершы аўтара: «Дзеванька» (першы верш інтым­нага характару ў беларускай паэзіі ХІХ ст.), «Гарэліца». Змест і праблема­тыка твораў.

3. Ідэйна-мастацкія вартасці паэмы «Бунт хлопаў, ці Рабункі мужы­коў».

4. Балада «Дзве бярозы» як арганічнае выкарыстанне сінтэзу бела­рускіх легенд і паданняў.

5. Тэма роднага краю і паказ трагічнасці чалавечага лёсу ў баладзе «Жыццё сіраты».

6. «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» як арганічны сімбіёз гістарычнай, маральна-рэлігійнай праблематыкі і бе­ларускага фальклору.

Пытанні:

2. Якія акалічнасці даюць падставу назваць верш «Дзеванька» прая­вай інтымнай лірыкі?

3. Што трэба аднесці да ідэйна-мастацкіх вартасцей беларускамоў­ных твораў Яна Баршчэўскага?

4. Чаму даследчыкі называюць кнігу «Шляхціц Завальня, або Бела­русь у фантастычных апавяданнях» першым творам беларускай літарату­ры, напісаным у жанры фантастыкі?

Заданні:

2. Адзначыць аповесці, якія ўтрымліваюць элементы маральнай пра­блематыкі.

3. Назваць і прааналізаваць аповесці кнігі, што закранаюць рэлігій­ныя матывы і прапагандуюць хрысціянскія дагматы.

4. Шляхта і мужыкі: дэталёвы разгляд аповесцей па дадзенай прабле­матыцы.

5. Прапаганда нацыянальнай ідэі ў кнізе «Шляхціц Завальня, або Бе­ларусь у фантастычных апавяданнях». Вобразы Плачкі і Сына Буры як ад­метныя праявы раскрыцця праблемы.
4.5 Матэрыялы да семінара-практыкума «Ананімныя паэмы «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе»

План семінара:

1. Асаблівасці стварэння паэмы «Энеіда навыварат».

2. Праблема аўтарства (В. Равінскі).

3. Змест і ідэйная накіраванасць паэмы.

4. Высмейванне літаратурных канонаў класіцызму (адмаўленне ад традыцыйных поглядаў на літаратуру).

5. Гумар і сатыра ў творы. Сатырычная гіпербалізацыя вобразаў.

6. Сацыяльная завостранасць у паэме (асуджэнне прыгонніцкага ладу).

7. Версіі аўтарства паэмы «Тарас на Парнасе» (В. Равінскі, Т. Мань­коўскі, В. Дунін-Марцінкевіч, К. Вераніцын, палясоўшчык Я. Крупенька).

8.   Прагрэсіўная светапоглядная арыентацыя аўтара (крытыка дактры­ны «афіцыйнай народнасці» і кансерватызму міністра асветы С. Уварава).

9.   Парадыйнасць зместу, крытычны пафас паэмы.

10. Ідэйная накіраванасць паэмы.

11. Сістэма вобразаў у творы, паглыбленне прынцыпу народнасці.
4.6 Матэрыялы да практычных заняткаў «Ананімныя паэмы «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе»

Пытанні:

2. Як паказаны ў паэме народны цыкл жыцця селяніна?

3. Што ўяўляе сабой ідэйна-мастацкая характарыстыка сатырычных вобразаў твора?

4. Пры дапамозе якіх мастацкіх сродкаў паглыбляецца сацыяльная завостранасць паэмы?

5. У чым заключаецца травесційнасць паэмы «Тарас на Парнасе»?

6. Якімі сродкамі дасягаецца крытыка барацьбы паміж двума існую­чымі ў сярэдзіне ХІХ ст. ідэйна-эстэтычнымі кірункамі?

7. Як можна вызначыць асноўную эстэтычную ідэю паэмы «Тарас на Парнасе»?

8. У чым праяўляюцца ў паэме асноўныя метады ўдасканалення бе­ларускай літаратурнай мовы?

2. Франц Савіч: жыццёвы і творчы шлях.

3. Прааналізаваць моўныя і літаратурна-мастацкія асаблівасці твораў адзначанага перыяду.

5. Тэсты і заданні для кантролю за вынікамі навучання
1. Якія грамадска-палітычныя падзеі далі пачатак названаму перыяду?

а) трэці падзел Рэчы Паспалітай; в) паўстанне дзекабрыстаў;

б) нападзенне Напалеона на Расію; г) лістападаўскае паўстанне 1830 г.
2. Якую галоўную мэту ставілі перад сабой паўстанцы 1830 г.?

а) далучэнне беларускіх земляў да Расіі;

б) аднаўленне польскай дзяржавы ўзору 1772 г.;

в) стварэнне самастойнай беларускай дзяржавы.

а) у вёсцы Мастаўляны, што на Гродзеншчыне, у сям’і ўладальніка ткацкай фабрыкі;

б) у Навагрудскім павеце, у сям’і збяднелых шляхціцаў;

в) у вёсцы Вяляцічы, што на Піншчыне, у сям’і уніяцкага святара.

а) у Пецярбургскім універсітэце;

б) у Кракаўскім Ягелонскім універсітэце;

в) у Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі.

а) «Марыська чарнаброва, галубка мая»;

б) «Вясна гола перапала»;

в) «Там, блізка Пінска, на шырокім полі…»;

г) «Вось цяпер які люд стаў».
6. Што сталася з Ф. Савічам пасля выкрыцця царскімі ўладамі «Дэмакра­тычнага таварыства?»

а) уцёк у Францыю, дзе прымаў удзел у Французскай рэвалюцыі;

б) быў схоплены царскімі ўладамі і пакараны на Лукішскай плошчы ў Вільні;

в) быў арыштаваны і пасля судовага следства высланы на Каўказ у салдаты, ад­куль праз пэўны час уцёк. Памёр у мястэчку Янушпаль ад халеры.

а) Праводзілася жорсткая палітыка русіфікацыі і выкаранення ўсяго нацыяналь­нага.

б) Царызм пайшоў на частковыя ўступкі: дазволіў свабоду веравызнання, друку і слова.
8. Якую ролю адыграў Ян Чачот у гісторыі беларускай культуры?

а) Ён з’яўляеца аўтарам знакамітай навуковай працы «Беларусь у характарыс­тычных апісаннях і фантастычных яе казках».

б) Ён сабраў песні беларускага народа, удала пераклаў іх вершам на польскую мову, выдаў іх у арыгінале, сам рабіў спробы пісаць на гэтай мове, сабраў народныя прыказкі, зрабіўшы над мовай шмат трапных заўваг, заслаў першыя падваліны яе гра­матыкі.
9. Дзе і калі нарадзіўся Ян Чачот?

а) у вёсцы Астраўляны ў 1834 г.;

б) у фальварку Паншкавічы ў 1808 г.;

в) у засценку Малюшычы ў 1796 г.

а) з Янам Баршчэўскім;

б) з Адамам Міцкевічам;

в) з Е. Раманавым.

а) Яго адлічылі за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях, якія насілі палітычны ха­рактар.

б) Быў адлічаны па ўласным жаданні, не маючы сродкаў на вучобу.

в) Быў адлічаны разам з сябрамі ў сувязі з высылкай на Урал за актыўны ўдзел у працы таварыства філаматаў.

а) рамантычны вобраз каханай дзяўчыны, да якой паэт звяртаецца са словамі пяшчоты;

б) вобраз роднай прыроды, па якой часта сумавала паэтава сэрца далёка ад радзімы;

в) беларускі мужык, якога паэт павучае і ўшчувае, просіць больш клапаціцца аб сваёй сям’і і не прапіваць заробленую капейку.

а) ранняе сіроцтва і неабходнасць у сувязі з гэтым зарабляць на кавалак хлеба;

б) асабістае знаёмства з А. Міцкевічам і Т. Шаўчэнкам і іх парада таленавітаму сябру звярнуцца да мастацкай творчасці;

в) прыродны талент юнака, цікавасць да філалагічных навук, частае развітанне з роднай зямлёю, настальгічнае жаданне пазнаць і глыбей вывучыць яе фальклор і гісто­рыю, шматразовыя падарожжы па Беларусі.

а) на беларускай, як праяўленне вялікай любові пісьменніка да свайго народа і яго мовы;

б) на рускай, каб даць магчымасць рускаму чытачу глыбей пазнаёміцца з асаблівасцямі далучанага да Расіі славянскага краю;

в) на польскай, каб як мага больш чытачоў пазнаёмілася з яе зместам.

а) з «Дзядамі» А. Міцкевіча;

б) з «Вечарамі на хутары каля Дзіканькі» М. Гогаля;

в) з «Энеідай» Катлярэўскага.

16. Што з’явілася прычынай узнікнення вялікай кольскасці ананімных тво­раў у беларускай літаратуры ў сярэдзіне ХІХ ст.?

а) рэалістычны змест, антыдзяржаўная накіраванасць і беларускамоўнае выкладанне;

б) імкненне іх аўтараў надаць сваім творам сапраўды народнае гучанне і папу­лярнасць, набліжаную да вуснай народна-песеннай паэзіі.
17. Выбраць з пераліку найбольш вядомыя ананімныя вершы і гутаркі бе­ларускай літаратуры сярэдзіны ХІХ ст.

«Мужык», «Праўда», «Белая сарока», «Вось які цяпер люд стаў», «Пісьмо з-пад шыбеніцы», «Зайграй, зайграй, хлопча малы», «Вясна гола перапала».

а) сярод архіўных матэрыялаў В.І. Дуніна-Марцінкевіча;

а) Верш напісаны на пейзажную тэматыку і малюе пачатак пары года.

в) У вершы реалістычна паказваецца матэрыяльны бок жыцця селяніна, у якога пад вясну не засталося ніякіх сродкаў для існавання; селянін, аднак, верыць у светлую будучыню, бачыць сябе свабодным, багатым чалавекам.

а) да фарса-вадэвіля;

б) да трагедыі;

в) да парадыйнай камедыі-бурлеску.

а) перабольшанне;

б) прыніжэнне, спрашчэнне ўзвышанага;

в) абагульненне.

а) паміж 1812–1830 гг.;

б) паміж 1830–1855 гг.;

в) паміж 1842– 855 гг.
4. Калі і дзе была ўпершыню апублікавана паэма?

а) у 1863 г. у газеце «Мужыцкая праўда»;

б) у 1845 г. у часопісе «Маяк»;

в) у 1891 г. у «Беларускім зборніку» Е.Р. Раманава.

а) студэнтам Горы-Горацкай акадэміі;

б) В.І. Дуніну-Марцінкевічу;

в) Вікенцію Равінскаму.

а) у кнізе І. Яцкоўскага, выдадзенай у Лондане ў 1854 г.;

в) у «Беларускім зборніку» Е.Р. Раманава, выдадзеным у 1891 г.

а) «Энеіда» Вергілія;

б) «Энеіда, на маларасійскую мову перапрацаваная» Івана Катлярэўскага;

в) «Вергіліева Энеіда, перакручаная навыварат» Мікалая Осіпава.

а) фальклорныя і этнаграфічныя матэрыялы: успамінанне абрадаў гукання вяс­ны і ваджэння казы, назваў музычных інструментаў, гульняў, адзення, страў, народная мова, выкарыстанне прыказак і прымавак;

б) выкарыстанне сюжэта, узятага з беларускіх народных казак і легенд.
9. Выбраць з ніжэйпрыведзенага спісу антычных багоў, якія прыгадваюцца ў паэме «Энеіда навыварат»:

– Эней, Юнона, Венера, Зефір, Бакціха, Нептун, Дыдона, Пракоп, Сатурн, Марс, Геркулес, Юпітэр.

а) галоўны герой твора ў першай частцы паэмы звяртае на гэта ўвагу;

в) час напісання літаратуразнаўцы вызначаюць па тых фактычных падзеях, што прыгадваюцца ў творы.

а) 23 лістапада 1906 г. у газеце «Наша Ніва»;

В.І. Дуніна-Марцінкевіча, Яна Баршчэўскага, Яна Чачота, Канстанціна Верані­цына, Ф. Багушэвіча, В. Равінскага, Т. Манькоўскага, Яўхіма Крупеньку.

4. Якая асноўная задума твора?

а) аўтар імкнуўся паказаць у творы багаты фальклор беларускага народа;

б) аўтар пастараўся раскрыць адносіны беларускага народа да рэлігіі;

в) аўтар выказвае свае адносіны да двух супрацьлеглых накірункаў у рускай лі­таратуры сярэдзіны ХІХ ст., а таксама паэтызуе беларускага мужыка, узвышаючы яго да вяршынь славутых пісьменнікаў і нябесных гаспадароў.

а) апавяданне вядзецца ад імя аўтара;

б) сюжэт паэмы падаецца ў форме эпічнага апавядання;

в) падзеі раскрываюцца ад імя галоўнага героя Тараса ў ліра-эпічнай форме.
6. Назваць, якія рысы беларускага сялянства ўвасобіў аўтар у вобразе Тараса?

Працавітасць, высокі інтэлект, дасціпнасць, гасціннасць, гумар, удзячнасць, гу­маннасць, добразычлівасць, беражлівасць, падазронасць.

а) прамую;

б) інверсійную.

Літаратура

2.   Беларуская літаратура: проза 20-х гадоў: хрэстаматыя / Д.Я. Бугаёў [і інш.]; пад рэд. Д.Я. Бугаёва. – 2-е выд. – Мінск: Універсітэцкае, 1997. – 592 с.

3.   Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя: хрэстаматыя / С.Х. Александро­віч [і інш.]; пад рэд. С.Х. Александровіч. – Мінск: Выш. шк., 1971. – 373 с.

4.   Беларускія пісьменнікі: бібліяграфічны слоўнік: у 6 т. / рэдкал.: Б. Са­чанка (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БЭ імя Броўкі, 1992 – 1995. – 6 т.

5.   Вашко, Л. Гістарызацыя свядомасці: беларуская літаратура і беларуш­чына на пачатку ХХ стагоддзя: навуковая публіцыстыка / Л. Вашко. – Мінск: Бел. навука, 1997. – 151 с.

6.   Гісторыя беларускай літаратуры: у 4 т. / рэдкал.: У.В. Гніламёдаў (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: Бел. навука, 2003. – 583 с.

7.   Кісялёў, Г.В. Пачынальнікі: з гісторыка-літаратурных матэрыялаў ХІХ ст. / Г.В. Кісялёў. – 2-е выд. – Мінск: Бел. навука, 2003. – 549 с.

8.   Лазарук, М.А. Гісторыя беларускай літаратуры: ХХ стагоддзе (20–50-я гады) / М.А. Лазарук, А.А. Семяновіч; пад рэд. М.А. Лазарука. – Мінск: Выш. шк., 2000. – 511 с.

9.   Лецка, К.І. Вытокі і генезіс беларускага рамантызму ХІХ ст.: манагра­фія / К.І. Лецка. – Гродна: ГрДУ, 2003. – 370 с.

10. Лойка, А.А. Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд: вучэбны дапаможнік для філалагічных факультэтаў ВНУ. Ч. 1 / А.А. Лой­ка; пад рэд. Ю.С. Пшыркова. – Мінск: Выш. шк., 1977. – 304 с.

11. Мішчанчук, М.І. Беларуская літаратура ХХ ст.: вучэбны дапаможнік / М.І. Мішчанчук, І.С. Шпакоўскі. – Мінск: Выш. шк., 2001. – 352 c.

12. Мушынская, Т.Ф. Беларуская літаратура 20 – 30-х гадоў / Т.Ф. Мушын­ская. – Мінск: Нар. асвета, 1994. – 160 с.

13. Навуменка, І.Я. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч / І.Я. Навуменка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1992. – 214 c.

14. Сіўко, Ф.І. Пісьменнікі Віцебшчыны: даведнік / Ф.І. Сіўко. – Віцебск: Віцебская абласная друкарня, 2001. – 88 с.

15. Старычонак, В.Д. Беларуская літаратура / В.Д. Старычонак. – Мінск: Выш. шк., 1998. – 350 с.

16. Янушкевіч, Я.Я. За архіўным парогам: беларуская літаратура ХІХ–ХХ стст. у святле архіўных пошукаў / Я.Я. Янушкевіч. – Мінск: Маст. літ., 2002. – 381 с.