Гісторыя беларускай літаратуры (ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.)

для студэнтаў спецыяльнасці 1-21 05 06

«Рамана-германская філалогія»

Наваполацк, 2009

УДК 821.161.3.09(075.8)

ББК 83.3Бел6я73

Б14
Рэкамендавана да выдання метадычнай камісіяй

гісторыка-філалагічнага факультэта (пратакол № 5 ад 10.09.2009)

кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры сацыяльна-гуманітарных дыс­цыплін УА «ПДУ» С. М. Сарока

Прызначаны для выкладчыкаў і студэнтаў ВНУ. Можа быць карысны для настаўнікаў і вучняў сярэдніх спецыяльных устаноў, спецыялістаў.

© Багарадава Т. Р., 2009

© УА «Полацкі дзяржаўны

універсітэт», 2009

Вучэбна-метадычны комплекс па дысцыпліне «Гісторыя беларускай літаратуры ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.» падрыхтаваны ў адпаведнасці з патрабаваннямі праграмы і прызначаны для студэнтаў-філолагаў, што вы­вучаюць замежныя мовы. Комплекс мае на мэце падрыхтаваць усебакова развітую асобу, якая б усведамляла значэнне беларускай літаратуры ў су­светным кантэксце, умела карысталася набытымі навыкамі разгляду і ана­лізу як асобных твораў, так і літаратурнага працэсу ў цэлым.

Мэты курса:

1. Пазнаёміць студэнтаў з асаблівасцямі фарміравання беларускай лі­таратуры адзначанага перыяду.

2. Разгледзець уплыў сацыяльна-палітычнай сітуацыі на развіццё і ста­наўленне літаратурнага працэсу дадзенага перыяду.

3. Паказаць сувязь беларускай літаратуры з вядучымі традыцыямі су­светнай літаратуры.

4. Ахарактарызаваць мастацкія напрамкі, характэрныя для літарату­ры дадзенага перыяду.

Задачы курса:

1. Прасачыць асаблівасці вядучых напрамкаў развіцця беларускай лі­таратуры ХІХ ст. – 1970-х гадоў ХХ ст.

2. Навучыць студэнтаў літаратурнаму аналізу канкрэтных твораў роз­ных жанраў.

3. Выявіць разнапланавы ўплыў сусветнай літаратуры на беларускі літаратурны працэс дадзенага перыяду.

4. Прааналізаваць біяграфічныя звесткі і ідэйна-мастацкія асаблівасці творчасці канкрэтных аўтараў адзначанай літаратурнай эпохі.

5. Выпрацаваць у студэнтаў уменне самастойна працаваць над па­глыбленнем сваіх ведаў па гісторыі беларускай літаратуры і звязаных з ёй дысцыплінах.

Вучэбна-метадычны комплекс утрымлівае лекцыйны матэрыял па ас­ноўных літаратурных пытаннях адзначанай эпохі; пытанні да семінарскіх і заданні да практычных заняткаў; тэставы матэрыял і заданні для прамеж­кавага кантролю; тэарэтычныя пытанні, практычныя заданні і тэсты да за­ліку і іспыту; спіс літаратуры і слоўнік паняццяў да кожнага модуля; пы­танні і заданні да самастойнай працы, а таксама спіс рэкамендаванай літа­ратуры для самастойнай працы і аналізу.

Такім чынам, курс «Гісторыя беларускай літаратуры ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.» можа быць прадстаўлены ў выглядзе наступных блокаў-мо­дулей:

М–0. Уводзіны ў курс. Гістарычныя ўмовы ўзнікнення новай бела­рускай літаратуры. Перыядызацыя новай беларускай літаратуры.

М–1. Дарэформенны перыяд развіцця новай беларускай літаратуры (1830–1850-я гады ХІХ ст.).

М–2. Паслярэформенны перыяд развіцця новай беларускай літарату­ры (1860–1880-я гады ХІХ ст.).

М–3. Развіццё новай беларускай літаратуры ў 1890-я гады ХІХ ст.

М–4. Грамадска-літаратурны працэс у пачатку ХХ ст.

М–5. Гісторыка-літаратурная панарама ХХ ст. Мадэрнізм і беларус­кая літаратура.

М–6. Літаратурныя суполкі ў савецкай Беларусі. Расстралянае адра­джэнне. Літаратура Заходняй Беларусі.

М–7. Развіццё асноўных тэндэнцый беларускай літаратуры ў творчас­ці яе прадстаўнікоў (З. Бядуля, К. Чорны, М. Лынькоў, М. Зарэцкі, У. Ду­боўка, П. Броўка, К. Крапіва).

М–8. Вытокі сучаснай беларускай літаратуры (на прыкладзе творчас­ці А. Куляшова, П. Панчанкі, М. Танка, І. Мележа, А. Макаёнка, І. Шамякі­на, Я. Брыля, В. Быкава, І. Навуменкі, У. Караткевіча, А. Адамовіча).

М–К. Кантроль (залік, іспыт).

Модуль 0

Уводзіны ў курс. ГІСТАРЫЧНЫЯ ЎМОВЫ

ЎЗНІКНЕННЯ НОВАЙ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ.

ПЕРЫЯДЫЗАЦЫЯ НОВАЙ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ
Уводзіны
Дадзены модуль прызначаны для сістэматызацыі ведаў у галіне бела­рускай літаратуры; дапамагае вызначыць месца новай беларускай літарату­ры як у нацыянальным літаратурна-культурным, так і ў сусветным літара­турным працэсе; паказвае перыядызацыю новай беларускай літаратуры; падае звесткі з гісторыі літаратурна-грамадскага руху першай трэці ХІХ ст.; падкрэслівае значэнне курса для далейшага вывучэння дысцыплін філала­гічнага цыклу.

У працэсе вывучэння тэмы студэнты павінны:

1. Засвоіць паняцце:

– новая беларуская літаратура.

2. Характарызаваць з’явы:

– літаратурна-грамадскага руху першай трэці ХІХ ст.;

– сацыяльна-палітычнай атмасферы першай трэці ХІХ ст.

3. Аналізаваць і інтэрпрэціраваць працэсы:

– месца і ролі новай беларускай літаратуры сярод іншых славянскіх літаратур і ў сусветным кантэксце.

4. Фарміраваць уменні:

– аналізаваць месца і ролю новай беларускай літаратуры ў кантэксце развіцця славянскіх літаратур;

– супастаўляць і характарызаваць літаратурныя з’явы і працэсы, што адбываліся ў славянскім асяроддзі дадзенага перыяду.

2. Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі

«Уводзіны ў курс. Гістарычныя ўмовы ўзнікнення новай

беларускай літаратуры. Перыядызацыя новай

Цікавасць рамантыкаў да гісторыі суправаджалася захапленнем на­цыянальнай культурай, нацыянальнымі традыцыямі. Адной з галоўных за­дач рамантыкі бачылі ў фарміравані нацыянальнай свядомасці народа. З гэ­тага часу пад рамантызмам разумелася такая творчая плынь, галоўнай ха­рактарыстыкай якой стала мастацкае ўвасабленне невядомага, незвычайна­га, бясконцага – што акаляе чалавека – пры дапамозе ірацыянальных з’яў і сіл пачуцця.

1. Неабходнасць спалучэння ў межах твора высокага і нізкага, трагіч­нага і камічнага, прыгожага і брыдкага (адмова ад падзелу жанраў на «вы­сокія» і «нізкія»).

2. Неабумоўленасць адзінства дзеяння ў творы адзінствам часу і мес­ца (адмова ад захавання правіла «трох адзінстваў»).

3. Разняволенне творчай фантазіі аўтара, свабода мастака.

4. Увязванне дзеяння з рэальнымі каардынатамі гістарычнага часу і мясцовасці.

5. Неабходнасць сцвярджэння ў мастацтве гістарычнай праўды.

Скончылася панаванне ў літаратуры эпохі загадзя зададзеных форм, жанраў, стылёвых сродкаў. Гэта дало магчымасць творцу больш свабодна падыходзіць да мастацкага адлюстравання рэчаіснасці. Аўтары пачалі ства­раць новы тып героя – асобы, перакананай у тым, што яе бачанне рэчаіс­насці самае праўдзівае і ўсеабдымнае. Рамантыкі перабольшвалі самакаш­тоўнасць асобнага індывіда, што было галоўным мастацкім дасягненнем дадзенага метаду.

З літаратурных жанраў рамантыкі вяртаюць на першае месца лірыч­ныя і ліра-эпічныя, разглядаюць паэзію як найвышэйшую форму прозы. Яны выразна бачаць нацыянальную спецыфіку кожнай літаратуры і адна­часова ўключаюць яе ў сусветны агульналітаратурны працэс.

Сярод адзначаных літаратурных плыняў ХІХ ст. у Беларусі мелі мес­ца наступныя:

У ХІХ ст. не выдаваліся кнігі на беларускай мове, бо польскі Сейм забараніў яе выкарыстанне ў 1697 г. Героем і выразнікам духоўных запат­рабаванняў нацыі з’яўляецца просты мужык, таму беларускую літаратуру варта называць адной з самых сялянскіх у асяроддзі літаратур.

Перыядызацыя новай беларускай літаратуры

І. Літаратура другой паловы ХVІІІ–ХІХ стст.

1) дарэформенная беларуская літаратура (да 1860-х гг.):

– канец ХVІІІ – першая трэць ХІХ стст. (да 1830-х гг.);

– 1830-я – 1840-я гг.;

– 1850-я – пачатак 1860-х гг.

2) паслярэформенная беларуская літаратура (пасля 1860-х гг.):

– другая палова 1860-х–1880-я гг.;

– 1890-я гг.

ІІ. Літаратура пачатку ХХ ст.
Сацыяльна-палітычная атмасфера

і літаратурна-грамадскі рух першай трэці ХІХ ст.

Таварыства філаматаў (аматараў навукі) – складалася са студэнтаў Віленскага універсітэта, існавала ў 1817–1823 гг. Прадстаўнікі таварыства (Ян Чачот, Адам Міцкевіч і інш.) лічылі сучаснае ім грамадства недаска­налым, імкнуліся змяніць яго разам з чалавечымі норавамі пры дапамозе ведаў. Праводзілі думку пра неабходнасць вывучэння роднага краю, часта арганізоўвалі маёўкі і карысталіся мовай простага люду. Філаматы імкну­ліся разгарнуць дзейнасць праз таварыства прамяністаў, якія прытрым­ліваліся думкі пра змяненне грамадства шляхам маральнага ўдасканалення і самаўдасканалення і хацелі здабыць свабоду свайму краю.

Таварыства філарэтаў (аматараў дабрачыннасці) – існавала ў Вілен­скім універсітэце ў 1820–1823 гг. Асноўнай мэтай таварыства прадстаўнікі (Тамаш Зан, Ануфры Петрашкевіч і інш.) лічылі вывучэнне культуры свай­го краю, прапаганду гісторыі і дабрачыннасці, змяненне грамадства ў леп­шы бок. Пасля даносу ў 1823 г. дзейнасць двух таварыстваў была спынена ўрадам.

Таварыства шубраўцаў (у перакладзе з польскай мовы – «шэльмы») існавала з 1816 па 1822 гг., уключаючы студэнтаў, выкладчыкаў і жыхароў Вільні, якія негатыўна ставіліся да заган грамадскага жыцця: невуцтва, га­нарлівасці шляхты, прыгоннага права. Прадстаўнікі таварыства (Антон Га­рэцкі, Ігнат Ходзька, Фадзей Булгарын і інш.) праводзілі думку пра роў­насць людзей у грамадстве, імкнуліся да асветы. Таварыства выдавала гу­марыстычна-сатырычную газету «Вулічныя весці» на польскай мове, у якой часам сустракаліся і беларускія словы, напісаныя лацінкай.

Асноўнай асаблівасцю беларускай літаратуры дадзенага перыяду з’яўляецца невыразнасць, бо большасць людзей, што пісала, сябе аўтарамі не ўсведамляла. Творы ўзнікалі на польска-беларускай і беларуска-ўкраін­ска-польскай мяжы. Самымі вядомымі літаратурнымі помнікамі першай трэці ХІХ ст. лічацца верш Паўлюка Багрыма «Зайграй, зайграй, хлопча малы» і паэма Вікенція Равінскага «Энеіда навыварат». Сярод польскамоў­ных аўтараў дадзенага перыяду варта прыгадаць Яна Баршчэўскага і Яна Чачота.
3. Слоўнік паняццяў

Новая беларуская літаратура	беларуская літаратура, развіццё і станаўленне якой прыпадае на перыяд з апошняй чвэрці ХVІІІ – пачатку ХХ стст.
Філаматы	аматары навукі – нелегальнае грамадскае таварыства (1817–1823 гг.), якое складалася пераважна са студэнтаў Віленскага універсітэта; займаліся грамадска-культурнымі і літаратур­нымі пытаннямі.
Філарэты	аматары дабрачыннасці – нелегальнае грамадскае таварыства (1820–1823 гг.), якое існавала ў Віленскім універсітэце; зай­малася грамадска-культурнымі і літаратурнымі пытаннямі.
Шубраўцы	свавольнікі, у перакладзе з польскай мовы – «шэльмы»; гра­мадска-культурнае і літаратурнае таварыства, якое складала­ся са студэнтаў, выкладчыкаў і жыхароў Вільні.

4. Матэрыялы, выкарыстаныя ў працэсе навучання і кантролю
4.1 Матэрыялы да лекцыі

План лекцыі:

1. Гістарычныя ўмовы ўзнікнення новай беларускай літаратуры.

2. Перыядызацыя новай беларускай літаратуры.

3. Сацыяльна-палітычная атмасфера і літаратурна-грамадскі рух пер­шай трэці ХІХ ст.
4.2 Пытанні да лекцыі

1. Ахарактарызаваць прычыны ўнікнення новай беларускай літара­туры.

2. Акрэсліць перыядызацыю новай беларускай літаратуры.

3. Прасачыць асноўныя сацыяльна-палітычныя і грамадска-культур­ныя асаблівасці развіцця літаратуры дадзенага перыяду.

План заняткаў:

1. Гістарычныя ўмовы ўзнікнення новай беларускай літаратуры.

2. Жанрава-стылістычныя адметнасці літаратуры дадзенага перыяду.

3. Характарыстыка асаблівасцей мастацкага метаду літаратуры ад­значанай пары.

4. Дзейнасць асноўных нелегальных грамадскіх таварыстваў пачатку ХІХ ст. (філаматы, філарэты, шубраўцы).

а) з пачатку ХХ ст.;

б) з сярэдзіны ХІХ ст.;

в) з канца ХVІІІ – пачатку ХІХ ст.

а) паўстанне Т. Касцюшкі;

б) народнае паўстанне пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага;

в) другі і трэці падзелы Рэчы Паспалітай.

а) у Кракаўскім універсітэце;

б) у Падуанскім універсітэце;

в) у Віленскім універсітэце.

а) Мікола Гусоўскі, Францыск Скарына;

б) Мялецій Сматрыцкі, Афанасій Філіповіч;

в) Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Тамаш Зан.

а) філарэтаў;

б) філаматаў;

в) шубраўцаў.

а) у 1800 г.;

б) у 1801 г.;

в) у 1803 г.

а) дарэформенная літаратура –…

б) паслярэформенная літаратура –…

в) асноўны літаратурны герой дадзенага перыяду –…

г) новую беларускую літаратуру яшчэ называюць самай –…
Літаратура
1.   Александровіч, С.Х. Пуцявіны роднага слова: праблемы развіцця бела­рускай літаратуры і друку другой паловы ХІХ – пач. ХХ стст. / С.Х. Алек­сандровіч.  – Мінск: БДУ, 1971. – 245 с.

2.   Беларуская літаратура: проза 20-х гадоў: хрэстаматыя / Д.Я. Бугаёў [і інш.]; пад рэд. Д.Я. Бугаёва. – 2-е выд. – Мінск: Універсітэцкае, 1997. – 592 с.

3.   Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя: хрэстаматыя / С.Х. Александровіч [і інш.]; пад рэд. С.Х. Александровіч. – Мінск: Выш. шк., 1971. – 373 с.

4.   Беларускія пісьменнікі: бібліяграфічны слоўнік: у 6 т. / рэдкал.: Б. Са­чанка (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БЭ імя Броўкі, 1992–1995. – 6 т.

5.   Вашко, Л. Гістарызацыя свядомасці: беларуская літаратура і беларуш­чына на пачатку ХХ стагоддзя: навуковая публіцыстыка / Л. Вашко. – Мінск: Бел. навука, 1997. – 151 с.

6.   Гісторыя беларускай літаратуры: у 4 т. / рэдкал.: У.В. Гніламёдаў (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: Бел. навука, 2003. – 583 с.

7.   Жураўлёў, В.П. У пошуку духоўных ідэалаў: на матэрыяле беларускай літаратуры ХІХ – пачатку ХХ стст. / В.П. Жураўлёў; пад рэд. У.В. Гні­ламёдава. – Мінск: Бел. навука, 2000. – 191 с.

8.   Кісялёў, Г.В. Пачынальнікі: з гісторыка-літаратурных матэрыялаў ХІХ ст. / Г.В. Кісялёў. – 2-е выд. – Мінск: Бел. навука, 2003. – 549 с.

9.   Лазарук, М.А. Гісторыя беларускай літаратуры: ХХ стагоддзе (20–50-я гады) / М.А. Лазарук, А.А. Семяновіч; пад рэд. М.А. Лазарука. – Мінск: Выш. шк., 2000. – 511 с.

10. Лецка, К.І. Вытокі і генезіс беларускага рамантызму ХІХ ст.: манагра­фія / К.І. Лецка. – Гродна: ГрДУ, 2003. – 370 с.

11. Лойка, А.А. Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд: ву­чэбны дапаможнік для філалагічных факультэтаў ВНУ. Ч. 1 / А.А. Лой­ка; пад рэд. Ю.С. Пшыркова. – Мінск: Выш. шк., 1977. – 304 с.

12. Мішчанчук, М.І. Беларуская літаратура ХХ ст.: вучэбны дапаможнік / М.І. Мішчанчук, І.С. Шпакоўскі. – Мінск: Выш. шк., 2001. – 352 c.

13. Мушынская, Т.Ф. Беларуская літаратура 20 – 30-х гадоў / Т.Ф. Мушын­ская. – Мінск: Нар. асвета, 1994. – 160 с.

14. Сіўко, Ф.І. Пісьменнікі Віцебшчыны: даведнік / Ф.І. Сіўко. – Віцебск: Ві­цебская абласная друкарня, 2001. – 88 с.

15. Старычонак, В.Д. Беларуская літаратура / В.Д. Старычонак. – Мінск: Выш. шк., 1998. – 350 с.

16. Янушкевіч, Я.Я. За архіўным парогам: беларуская літаратура ХІХ–ХХ стст. у святле архіўных пошукаў / Я.Я. Янушкевіч. – Мінск: Маст. літ., 2002. – 381 с.

У працэсе вывучэння тэмы студэнты павінны:

1. Засвоіць паняцці:

– ананімная літаратура;

– бурлескна-травесційныя творы;

– гіпербала;

– класіцызм;

– рамантызм.

2. Характарызаваць з’явы:

– народнай асновы новай беларускай літаратуры;

– параўнальнага аналізу вывучэння твораў.

3. Аналізаваць і інтэрпрэціраваць працэсы:

– існавання і развіцця ананімнай літаратуры;

– станаўлення і развіцця «польскай» плыні ў новай беларускай літа­ратуры дадзенага перыяду.

4. Фарміраваць уменні:

– аналізу канкрэтных літаратурных твораў;

– супастаўлення і характарыстыкі літаратурных помнікаў розных гістарычных часоў.

1. Схема вывучэння матэрыялу

(вучэбна-інфармацыйны блок)

Канстанцін Вераніцын (першапачаткова насіў прозвішча Васільеў) нарадзіўся ў вёсцы Астраўляны Віцебскага павета ў сям’і прыгонных ся­лян. У 1844 г. скончыў Гарадоцкую парафіяльную вучэльню, а неўзабаве атрымаў вольную – хутчэй за ўсё за здольнасці да вучобы. Потым ён ву­чыўся ў Віцебскай губернскай гімназііі, Пецярбургскай медыка-хірургічнай акадэміі, а ў 1857–1859 гг. быў студэнтам Горы-Горацкага земляробчага інстытута, які скончыў са ступенню кандыдата аграноміі. Кіраваў прыват­ным маёнткам, служыў у розных установах Санкт-Пецярбурга, выкладаў у Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі. Памёр, відаць, у Пецярбургу.

Паэма «Тарас на Парнасе», пазначаная 1855 г., сёння ўспрымаецца як шэдэўр беларускай літаратуры.

У паэме беларускі селянін Тарас родам з Пуцявішча распавядае пра сваё падарожжа на гару Парнас – свяцілішча паэзіі, паводле грэчаскіх мі­фаў. Выбар сюжэта сведчыў пра веру аўтара ў тое, што «высокая» літара­тура мусіць быць не толькі цікавай простаму чалавеку, але і служыць на яго карысць. Адгалосак спрэчак «літаратурных арыстакратаў» з «літара­турнымі дэмакратамі» ўтвараюць, паміж іншым, праблематыку паэмы. Бур­леск, камічная травесція з’яўляюцца асноўнымі прыёмамі стварэння мас­тацкага палатна і выяўлення аўтарсткай ідэі.

Паэма дасканалая з літаратурна-моўнага боку. Яе дзеянне развіваец­ца як бы ў межах двух светаў: рэальна-штодзённага і алегарычна-ўмоўнага. Пазачасавае значэнне паэмы заключаецца ў тым, што аўтар меў звышзада­чу – сцвердзіць магчымасці беларускай мовы як інтэлектуальна напоўненай.

Больш простую, прыземленую задачу выконвае паэма «Два д’яўлы» (1860) – паказаць простаму люду шкоднасць такога ліха, як п’янства. У гэтым паэма перагукаецца, прыкладам, з творам М. Някрасава «Каму на Русі жыць добра».

Аўтарскі верш па форме нагадвае песню-плач, у якой узгадваюцца рэальныя падзеі крошынскага паўстання, перажытыя многімі людзьмі. Фор­ма верша – лірычная споведзь. Падлетак скардзіцца на нешчаслівы лёс, змроч­ныя перспектывы жыцця, хоча пакінуць звыклае акружэнне і пайсці ў свет. У вершы шмат запазычанага з народнай песні: мелодыка, паўторы, сімвалы, вобразы. Сваім духам верш блізкі да фальклорна-рамантычных традыцый.

Далёка за межамі Беларусі, у Парыжы, Аляксандр Рыпінскі выдае ла­цінкай кнігу «Беларусь» – даследаванне, у якім аўтар выражае свае адно­сіны да беларускага краю, беларускай культуры, апісвае звычаі шляхты і сялянства, уключае фальклорныя творы і дае класіфікацыю беларускіх на­родных песень. Дадзеная кніга з’яўляецца этнаграфічным помнікам свайго часу, яна не свабодная ад тэндэнцыйнасці. Кніга прапагандуе польскую па­зіцыю аўтара (Беларусь як частка Польшчы), якая з цягам часу мяняецца на карысць самастойнасці і незалежнасці беларусаў. Аляксандр Рыпінскі збі­раў літаратурныя помнікі свайго часу. Многія прадстаўнікі шляхты пісалі вершы на макаранічнай мове (змешаная беларуска-польская мова з дадаван­нем беларускіх слоў), асноўная тэма якіх – каханне без узаемнасці. Аляк­сандр Рыпінскі пісаў вершы і балады на польскай і беларускай мовах. Адзін з самых вядомых твораў – балада «Нячысцік» (выйшла ў 1852 г.). Ба­лада сялянская, паказвае як рэальныя, так і нерэальныя падзеі; напісана па­водле народных песень пра няўдачлівага Мікіту; вызначаецца дыдактыч­насцю; праводзіць думку пра неабходнасць стрыманасці, выканання абра­даў у імя захавання сваёй душы і маёмасці. Дзякуючы матэрыялам з архіва Аляксандра Рыпінскага ўдалося ўстанавіць аўтарства паэмы «Тарас на Парнасе».

Літаратурная дзейнасць падзяляецца на два перыяды:

1) ранні перыяд (філамацкі) да 1823 г.;

2) позні (сталы) перыяд – пасля 1833 г.

У ранні перыяд піша творы на польскай мове (любоўныя вершы і ба­лады), заснаваныя на фальклоры і гістарычных паданнях. Напісаў у гэты час некалькі вершаў на беларускай мове, прысвечаных сябрам-філаматам (творы вызначаюцца рамантычнай летуценнасцю). У позні (сталы) перыяд піша як разважлівы песіміст, працягваючы цікавіцца беларускім фалькло­рам. Збірае песні, хоча перакласці іх на польскую мову, але своечасова ра­зумее, што адметнасць твораў будзе страчана. З 1837 па 1846 гг. Ян Чачот выдаў лацінкай на беларускай мове шэсць тамоў зборніка пад назвай «Ся­лянскія песні з-над Нёмана і Дзвіны», уключыўшы туды свае вершы на бе­ларускай мове. Вызначальнай рысай твораў з’яўляецца павучальнасць, асу­джэнне чалавечай сквапнасці, п’янства, гаспадарчай нядбайнасці.

Ян Баршчэўскі (1790 (1794, 1796) – 1851) нарадзіўся на Віцебшчыне (Расонскі раён, в. Мурагі) у шляхецкай сям’і. Рана застаўшыся сіратой, ат­рымаў нядрэнную адукацыю. Вучыўся ў Полацкім езуіцкім калегіуме. Ван­друючы па ваколіцах Полацка, зарабляў грошы на вучобу. У 1820-я гады пе­рабраўся ў Пецярбург, дзе правёў каля дваццаці год жыцця і пазнаёміўся са знакамітымі літаратарамі: Адамам Міцкевічам, Тарасам Шаўчэнкам, Мі­калаем Гогалем. Ян Баршчэўскі працаваў гувернёрам, займаўся літаратур­най дзейнасцю. У 1840–1844 гг. выдае альманах «Незабудка» на польскай мове, дзе змяшчаюцца апрацоўкі фальклору, літаратурныя творы, нарысы. Апошнія гады жыцця правёў на поўдні Украіны, у Адэсе, памёр на Валын­шчыне.

Вершы пісаў на польскай і беларускай мовах, прозу – на польскай мо­ве. Першыя беларускамоўныя вершы: «Дзеванька», «Гарэліца». Верш «Дзе­ванька», які напісаны паводле жыццёвага выпадку, лічыцца першым у беларускай паэзіі ХІХ ст. вершам інтымнага характару. «Гарэліца» – спо­ведзь п’яніцы, асуджэнне п’янства. У пачатку ХІХ ст. Ян Баршчэўскі пісаў вершы на польскай мове, у якіх уздымалася тэма кахання, вершы напіса­ныя ў форме элегіі (творы, прасякнутыя сумам).

1850 г. пазначаны з’яўленнем паэмы «Мачаха» Адэлі з Устроні. Паэ­ма была знойдзена ў архівах Кракаўскай бібліятэкі ў 1870-х гадах ХХ ст. Рукапіс паэмы няпоўны, аўтарства не ўстаноўлена, бо подпіс «Адэля з Ус­троні» – не што іншае, як псеўданім. Твор напісаны пад моцным уплывам фальклорных традыцый і складаецца з дзвюх частак: першая расказвае пра тое, як малады хлопец хоча плыць на чоўне па Нёмане, яму перашкаджае бура, збіраючы хмары, але хоча дапамагчы бор; другая частка паказвае ма­ладую дзяўчыну ў чаканні свайго каханага. Супраць іх кахання паўстае ма­чаха. Пачынаецца бура, дзяўчына выходзіць з хаты, перажываючы за су­джанага. Рукапіс паэмы не скончаны.