Гүлді өсімдіктер туралы жалпы түсінік

5В080700 «Орман ресурстары және орман шауашылығы» мамандығына арналған

«Гүл шаруашылығы және әсемдік ісі»

пәнінің

1.Кіріспе. Жасыл екпелердің ролі.

2.Гүлдің құрылысы.

3.Жаңа түрлерді алу.

4.Өсімдіктер географиясы.

Кіріспе.

Гүлді-декоративті өсімдіктердің негізгі, бүйір және қосалқы тамырлары бар, оның ішінде ең соңғысы өркеннен, кейде жапырақтардан пайда болады. Кейбір өсімдіктерде тамырлары жуандап, қоректік заттардың жинақталу қоры болып саналады.

Көбею үшін қосалқы тамырлар аса маңызды болып келеді. Өркендердің қасиеті негізінде қосалқы тамыр беру вегетативті көбеюдің кең таралған түрі – қалемшелері арқылы көбею. Жапырақтары арқылы бегония, глоксиния және т.б.

Құмырадағы гүлдер ылғалдың табиғи көзінен айырылған. Сондықтан гүлді құмырада өсіргенде кеуіп кетуден, шамадан тыс суланудан сақтау керек.

Гүл шаруашылығында маңызы бар өркендердің ерекшелігінің ішінде өсімдіктердің түрлі тіреулер арқылы бой көтеруін атап өту керек. Мұртшаларымен бұралатын және жабысатын өсімдіктер алпауыт сәндік мәнге ие. Түріөзгерген өркендер – тамырсабақ, түйнек және бадана – гүлді өсімдіктердің техникалық тәсілдерінің толықтай қатарының объектісі болып саналады. Осы түріөзгерген өркендер көбею үшін ғана емес, сонымен қатар гүлдейтін өсімдіктер даналарын ерте алуға мүмкіндік береді.

Гүлдің құрылысы.

Гүл-көбею мүшесі.Гүлден жеміс пен тұқым дамиды.Гүлдің құрылысы күрделі.Гүлдің сыртын жасыл түсті тостағанжапырақшалар мен түрлі-түсті күлтежапырақшалар қоршап тұрады. тостағанша мен күлте екеуі қосылып гүлсерігін құрайды.Гүлсерік гүлдің ішкі нәзік бөліктерін суықтан,жауыннан және күннің ыстық сәулесінен қорғайды. Күлтенің ішінде аталықтар мен аналық болады.Аталықтар мен аналық-гүлдің негізгі бөлігі олардан жемістер мен тұқымдар түзеді.Әрбір аталық жіпше мен тозаңқаптан құралады.Тозаңқаптың ішінде тозаң түзіледі.Піскен кезде тозаңқап жарылып одан тозаңдар төгіледі. Аналық гүлдің қақ ортасында болады. Аналықтың төменгі жуандау бөлігін түйін,одан жоғарырақ жіңішкерген жерін-мойын,ең ұшын-ауыз дейді. Гүлдеп болғаннан кейін тостағанша күлте мен аталықтар қурап түсіп қалады,тек аналық түйіні ғана сақталып ол жеміске айналады.Жемістің ішінде тұқым болады ол түйіннің ішінде дегі тұқым бастамасынан дамиды.Піскен кездетұқымдар жерге түседі,бұлардан келесі жылы жаңа өсімдіктер өсіп шығады.

Гүл (лат.flos) – гүлді өсімдіктердің жыныстық жолмен көбею мүшесі. Ол сабақ не жанама бұтақ ұшында өседі. Гүл бірнеше бөлімнен тұрады. Гүл жапырақшалары гүл шығатын буыннан өсіп, гүлге қорғаныш болып тұрады. Гүл орналасатын сағақтың ұшы гүл табаны (кіндігі), сабақтың гүл орналасқан бөлігі – гүл сағағы (егер ол болмаса, отырықшы гүл), барлық гүлдер орналасатын өсімдік сабағы – гүлсидам, жабық тұқымды өсімдіктердің тостағаншасы мен күлте жапырақшаларынан құралған гүл орамы – гүл серігі деп аталады. Гүлге түс беретін – күлте жапырақшалар. Оның түсі әр түрлі болады. Гүлдің негізгі мүшелері: аналық (өсімдіктер гүліндегі жыныстық көбеюге қатысатын бөлігі, ол аналық аузынан, мойнынан және түйінінен тұрады) және аталық [өсімдіктер гүлінің аталық жыныс клеткалары (тозаңдар) өсіп жетілетін бөлігі, ол тозаңқаптан, аталық жіпшеден тұрады]. Егер гүлде аталық та, аналық та болса – қос жынысты гүл, ал олардың тек біреуі ғана болса – дара жынысты гүл деп аталады. Аталық және аналық гүлі екі бөлек, бірақ екеуі де бір өсімдіктің бойында кездессе – бір үйлі (жүгері, қияқ, қайың, емен, т.б.), аналық және аталық гүлі жеке орналасса – қос үйлі (терек, тал, зығыр, т.б.), қос жынысты, дара жынысты гүлдері де кездессе – көп үйлі (үйеңкі, шетен т.б.) деп аталады. Өсімдіктің гүлдеу мерзімі жарыққа, температураға, ауаға, топырақ ылғалдығына байланысты. Көптеген өсімдіктердің гүлі күндіз ашылады. Дәрілік, дәм-татымдық өсімдіктерді жинауда, пішен шабуда гүлдеу мерзімін білудің маңызы зор. Гүлдің пішіні, түсі, сондай-ақ тұқым қуалау белгілері өсімдіктердің өзара туыстық қатынасын, өсімдік жүйесін анықтауда кеңінен пайдаланылады.

Жаңа түрлерді алу.

Гүлді мәдени өсімдіктер жабайы түрлерінің түр өзгерісі болып саналады. Осы өзгерістер өсімдікке сыртқы қоршаған ортаның тікелей әсер етуіне (мысалы, климат, топырақ, қоректену, т.б.) байланысты болуы мүмкін. Өсімдік организмінде сыртқы жағдайлармен туындаған өзгерістер модификация деп аталады, олар төзімді емес.

Модификацияға қарама қайшы комбинация деп аталатын өсімдіктер арасында айқыш тозаңдану нәтижесінде болатын өзгеріс болады. Табиғи жағдайларда айқышты тозаңдану жәндіктер, желдің әсерінен болады. Жасанды тозаңдандыру тәсілдерін қолдана отырып селекционер өсімдіктің жаңа формаларын, қалаулы қасиеттері бар жаңа сорттар шығарады. Айқышты тозаңдандыру нәтижесінде екі өсімдіктің барлық белгілері алынып, ұрпаққа қалдырылады.

Өсімдіктер географиясы: Маңызды гүлді және декоративті-жапырақты өсімдіктердің отанын білу қажет, себебі олардың климатқа қояр талабын анықтауға болады.

Дәріс №2. Гүл шаруашылығының жалпы агротехникасы. Гүлді өсімдіктердің топыраққа қоятын талабы.

1. Гүлді өсімдіктердің топыраққа қоятын талабы.

2.Тыңайтқыштар

Гүлді өсімдіктердің өсу өнері көп жағдайда топырақты таңдай білуден немесе сәйкес келетін жер қоспасын таңдауға байланысты болады.

Жоғары табиғи құнарлылыққа және жақсы физикалық қасиеттерге ие топырақ өсетін өсімдікті одан әрі жетілдіру үшін топырақты жақсартуды қажет етеді. Гүл шаруашылығында топырақ проф.Эдельштейн айтқандай «адамның қолынан» пайда болады. Сәйкес келетін өңдеу және тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану арқылы гүл өсіруші маман оған қажет топырақты өзі жасайды.

Кейбір өсімдіктер сәтті дамып жетілу үшін қарашірікті топырақты, кейбіреулері – құмдақ, енді біреулері – батпақты топырақты қажетсінеді.

Әлсіз дамыған тамыр жүйесі бар өсімдіктер жеңіл топырақты қажет етеді.

Баданалы ауыр сазды топырақта жақсы дамиды.

Гелиотроп, фуксия және басқа да тез өсетін өсімдіктер жеңіл және ауыр топырақ арасындағы топырақта жақсы өседі.

Топырақты әктің болуын қажет ететін өсімдіктер көп, мысалы, ақкекіре, колеус, гелиотрип, альтернантералылар, — соңғысына әкке бай топырақ керек. Керісінше, азалия, камелий, вересканы өсірген кезде әк кері әсер етеді.

Қайта отырғызу кезінде өсімдікке қандай топырақтың берілетіні де маңызды болып саналады: мысалы, барқытгүлді алғаш рет қайта отырғызған кезде жапырақты құрылық беріледі, екінші рет – бусандырғысы бар құрылық, үшінші ретте – тек бусандырғылы құрылық беріледі. Барлық жағдайларда ірі дәнді құм беріледі.

Тамырын шығару үшін қалемшелерді не құмға (араукария, флокс), жеңіл құмдақ топыраққа (альтернантералылар) немесе жапырақты шымды топыраққа отырғызады (георгиндер).

Топырақ ортасының көлемі топырақты кесектің ылғалдылығымен тікелей байланысты. Тамыр жүйесі әлсіз дамыған жас өсімдіктер құмыраның үлкен көлемде болуына қарай топырақты кесектің ылғалын меңгере алмайды. Нәтижесінде топырақ ашиды, өсімдік өледі.

ТЫҢАЙТҚЫШТАР

Декоративті өсімдіктер шектеулі көлем негізінде топырақты құнарсыздандырады. Сондықтан топырақтың құнарлылығын арттыру гүл шаруашылығы үшін аса маңызды болып саналады. Бағбандар топырақты қара шірікпен, көңді немесе компостты енгізу арқылы топырақ құнарлылығын арттырады.

Ауыр топыраққа, әсіресе, сазды топырақтарға қара шірік, компсот, торф, құм салады, ал жеңілге – саз, көң және т.б. енгізеді. Әдетте тыңайтқыштардың көмегімен топырақтағы азот, калийи, фосфор қышқылының және әктің қорын толықтыруға болады. Магний, темір және басқа да қажетті элементтер топырақта қажетті мөлшерде болады.

Азотты тыңайтқыштар өркеннің өсуіне ықпал етеді, мысалы, георгин, канн, сонымен қатар гүлді өсімдіктердің жас кезінде жақсы дамуына. Түрік атбасбұршағы, бұрщақ және лупин азот жинаушы өсімдіктерге жатады, олар азотты тыңайтқыштарды қажет етпейді. Азоттың жетіспеушілігі кезінде өсімдік майланады, вегетация кезеңі ұзарып, гүлдеу кезеңі ұзазққа созылады.

Калий тыңайтқыштарын топырақтың құрамына, тыңайтылатын дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, тыңайтқыштардың химиялық қасиеттеріне байланысты әр түрлі мөлшерде шашады. Негізгі тыңайтқыш ретінде күзде не көктемде жер жырту не культиваторлау кезінде қолданады. Қант қызылшасын, картоп, жүгері және кейбір көкөніс дақылдарын Калий тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіреді.

Отырғызу және себу кезінде тез әсер ететін тыңайтқыштарға барлық азотты тыңайтқыштар жатады.

Топырақтың сілтілі және қышқыл ортасына қарай осы аталған тыңайтқыштар енгізіледі.

Соңғысы 3 топқа бөлінеді:

Топырақты қоректік заттармен (N, Р, К және Са) қамтамасыз етіп қана қоймайтын, сонымен қатар оның физикалық және микробиологиялық қасиеттерін жақсартатын ең жақсы тыңайтқыштардың бірі көң болып саналады. Көң топырақты қопсытады.

Гүл шаруашылығында өсімдіктің толық өсуі кезінде суару үшін қолданылатын сұйық тыңайтқыштар да маңызды болып келеді. Сұйық тыңайтқыштардың артықшылықтары бірнеше күннен кейін тез әсер етуінде.

Сұйық тыңайтқыштар органикалық және минералдық сипатта болады.

Органикалық сипаттағы сұйық тыңайтқыштарға сиыр қораның тұнбасы жатады. Оны дайындау үшін 2-3 шелек таза сиыр қораны күбіге салып, сонда 15 шелек жұмсақ судан құяды. Ерітіндіге пештің күйесін қосады. 1,5 – 2 декада бойы ерітіндіні таяқшамен араластырады, 2 күн бойы тұнып тұруға қалдырады. Сұйықтық көпірши бастағанда ерітіндіні сүзіп алып, сондай мөлшердегі сумен араластырып тыңайтқыш ретінде пайдалана береді.

Дәріс №3. Гүлді өсімдіктердің көбеюі

1. Көбею (себу және отырғызу)

2. Жыныстық көбею

3.Жыныссыз көбею

Гүлді өсімдіктердің көбеюі жынысты жолмен, яғни тұқыммен және жыныссыз жолмен (вегетативті) – қалемшелермен, баданамен, түйнек арқылы жүреді.

Жыныстық көбею барлық өсімдіктер үшін оларды көбейтудің жалғыз мүмкін тәсілі болып саналады. Жыныстық көбеюдің негізгі кемшілігі өздігінен көбейетін өсімдіктер ғана өзінің сорттық қасиеттерін сақтап қалады.

Тұқым арқылы көбею өсімдіктердің жаңа құнды сорттарын алуға мүмкіндік береді.

Вегетативті көбею өсімдік шаруашылығында кеңінен таралған.

Жыныстық көбею

Жыныстық көбею кезінде жаңа өсімдіктің тіршілік етуі екі әртүрлі (жыныс) жасушалардың қосылуы негізінде пайда болады – аталық және аналықтың. Гүлде гүлшоғырынан тұқым дамиды.

Жыныссыз көбеюдің екі жолы бар: 1) вегетативтік өніп-өсу, 2) споралану.

Жыныссыз көбеюдің нәтижесінде түрлердің биологиялық қасиеттері ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталып отырады. Жыныссыз көбеюде бір ата-аналық дара бастұқым қуалау белгілері бойынша өзіне ұқсас екі немесе одан да көп жаңа дара басқа бастама береді. Жыныссыз көбею гаметалардың түзілуінсіз, бір клеткалы және төменгі сатыдағы ағзалардың бөлінуі немесе бүршіктенуі нәтижесінде, сондай-ақ әрі қарай жеке өмір сүруге қабілетті спора түзу арқылы жүзеге асады. Жаңа ағзаның дамуына бастама беретін арнайы жасушалар (споралар) түзілуін – жыныссыз көбею және вегетативтік көбею деп бөліп қарайды. Олар негізінен өсімдіктерде кеңінен таралған. Олардың айырмашылығы: біріншісінде көбею тек бір жасушадан (цитогония), ал екіншісінде көп жасушадан немесе жасушалар топтарынан түзіледі. Бөліну арқылы бір жасушалы азғалар көбейеді. Әр дара бас өзіне ұқсас екі немесе одан да көпжасушаларға бөлінеді. Клетканың бөлінуінің алдында ДНҚ-ныңрепликациясы болып өтеді. Көп жағдайда бір-біріне өте ұқсас жасушалар түзетін бинарлы бөліну байқалады. Бұл жолмен бактериялар, көптеген қарапайымдар, оның ішінде амебалар, парамеция және кейбір біржасушалы балдырлар (мысалы, евглена) бөлінеді. Көптік бөліну (шизогония), организмнің ядросы алдымен бірнеше қайтара бөлініп, соңынан ядро санына қарай өте көп дара бастар пайда болуы арқылы жүзеге асады. Бүршіктену арқылы көбейгенде жаңа дара бас алғашында аналық ағзасынан өскін ретінде түзіліп, соның нәтижесінде оған өте ұқсайтын жеке ағза болып бөлініп түседі. Бүршіктену ішекқуыстыларда, мысалы, гидра және біржасушалы саңырауқұлақтарда кездеседі. Дара бастардың екі немесе бірнеше бөліктерге бөлінуі арқылы көбеюі талшықты балдырларға, теңіз құрттарына тән. Олардың әр бөлігінен жаңа дара бас түзіледі. Спора арқылы көбейетін түрлерде, жаңа ағза ата-анасының біреуінің тұқым қуалайтын негізі бар арнайы жасуша – спорадан дамиды. Спораның түзілуі бактерияларда, қарапайымдарда, саңырауқұлақтарда және өсімдіктердің барлық түрлерінде кездеседі. Споралар өзінің құрылымы және қызметі бойынша әртүрлі болуы мүмкін. Дәнді өсімдіктердің микроспоралары (тозаң түйіршіктері) және мегаспоралары (ұрық қапшығы), тозаң қапшығы және ұрық бастама деп аталатын спорангияда түзіледі. Споралар өте көп мөлшерде түзіледі және олар жеңіл болғандықтан жел, жануарлар және жәндіктер арқылы оңай таралады.

Дәріс №4. Сәндік өсімдіктердің көбеюі

1. Ұластыру тәсілдері