Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны

1. 
   Ішкі секреция бездері туралы түсінік.
   
2. 
   Гормондар гумарльдық реттелудің факторы.
   
3. 
   Жыныстық жетілу кезеңінің ерекшеліктері және бұл кезеңнің гигиенасы.
   

Эндокриндік бездердің (гр.endon – ішкі, crineo - бөлемін немесе шығарамын) сөлін шығаратын өзегі жоқ, без жасушалары қан және лимфа капиллярымен өте жиі торланған, сондықтан без өнімдері тікелей осы тамырларға өтеді. Экзокринді бездердің өзегі бар, әрі ол өзек белгілі бір ағзаға ашылып, өз өнімдерін сол мүшеге шығарады.

Ішкі сөлініс бездеріне гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқанша серік бездері, айырша без, бүйрекүсті безі, ұйқы және жыныс бездері жатады. Ұйқы және жыныс бездері – аралас бездерге жатады. Гормондар қан мен лимфа тамырларына еніп барлық ұлпалар мен мүшелерге және бүкіл организмге әсер ете алады:

1. 
   метаболизмдік – зат алмасу процестердің түрлі жағдайлары мен жиілігіне әсері;
   
2. 
   морфогенетикалық – конформациялық құрылымдық процестерде ажырату (дифференциялық, ұлпалардың өсуіне, өзгеріске, метаморфозға);
   
3. 
   кинетикалық – қызмет орындаушы ағзалардың белсенділігіне және оларды қызметке қосуға немесе тежеуші факторалға әсері;
   
4. 
   түзетілуші (коррекциялық) – ұлпалар мен ағзалар қызметінің қарқынын өзгертуге әсері (жоғарылауы, төмендету, жылдамдату, тездету, бәсеңдету қозғалыстары).
   

1. 
   Белоктың – пептидті қосылымдар (инсулин, глюкоген, сомататропин т.б.);
   
2. 
   Стероидтар (бүйрек – үсті безі қабығының және жыныс безі гормондары);
   
3. 
   Амин қышқылының туындылары (тироксин, катехоламиндер – адреналин, норадреналин).
   

Эндокринология ішкі секреция бездердің физиологиясы мен патологиясы ғылым ретінде ХІХ ғасырдың 2-ші жартысында қалыптасқан. Бұл бағытта ғылыми зерттеулердің негізін А. Бертольд салды.

Гормондар өте активті заттар. Олардың қанға бөлініп отыруы вегетативті жүйке жүйесімен, жоғарғы ми қызметіне байланысты болып кетеді. Бұл бездердің көлемі өте шағын, жалпы салмағы 100 г-нан аспайды. Эндокринді бездер жұмысы өзара өте күрделі байланыста болады. Сол себепті бір бездің бұзылуы басқа да бездердің жұмысына әсер етеді.

Аденогипофизде бірнеше гормондар түзіліп қанға құйылады:

• 
  сомататропин және өсу гормоны (СТГ);
  
• 
  тиреатропин (ТТГ)
  
• 
  адренакатикатропин (АКГТ) (бүйрек үсті безі);
  
• 
  гонотдотропин (ГТГ) – лютеинді (ЛТГ), лютеотроп (ЛТГ), фалликуластимулдаушы (ФСГ).
  

1. 
   нейрогенді бездер – гипофиз және эпифиз;
   
2. 
   бронхиогенді бездер – қалқанша безі, қалқанша маңы безі, айырша безі;
   
3. 
   хромофинді бездер – бүйрек үсті безі, параганглиялар;
   
4. 
   қарын асты безі (ұйқы безі);
   
5. 
   жыныс бездері (эндокринді бөлігі жатады).
   

Сұрақтар

1. 
   Ішкі секреция бездері, қызметі?
   
2. 
   Гормондар дегеніміз не?
   
3. 
   Жыныстық жетілу?
   

1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990

2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.

3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.

4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.

5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.

6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.

7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.

8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

айтын ойындармен және спорт ойындарымен айналысуын қамтамасыз етуі тиіс. Тұрғын үйдің немесе топ үйлердің қасында тек балалар алаңы ғана болып қоймай, қысқы уақытта мұз айдыны, қар төбешіктері және т.б. жасалғаны жөн.

№1 ТАҚЫРЫП: Кіріспе. Балалар мен жасөспірімдер организмнің өсуі мен дамуының жалпы заңдылықтары.

1. 
   Тірі организмнің өсуі мен дамуы туралы түсінік.
   
2. 
   Адам организмінің өсуі мен дамуының өзіне тән ерекшеліктері.
   
3. 
   Өсу және дамудың біркелкі еместігі, даму гормониясы және гетерохронизм.
   
4. 
   Акселерация туралы түсінік. Акселерация теориялары.
   
5. 
   Дене өсуін зерттеу методикалары және оны бағалау.
   
6. 
   Жас шақтарын кезеңге бөлудің негізгі принциптері.
   

1. 
   Дене ұзындығын өлшеу (тура бой).
   
2. 
   Дене салмағын өлшеу.
   
3. 
   Кеуде клеткасы аумағын өлшеу: тыныштықта және тыныс шығарған кезде.
   
4. 
   Өкпенің тіршілік сыйымдылығын өлшеу.
   
5. 
   Қол басының сығу күшін өлшеу (оң және сол қолдың).
   

А) Антропометриялық зерттеу барысында алынған мәліметтерді сол жастағы балалар денесінің өсуінің орташа көрсеткіштерімен салыстыру.

В) Барлық есептеулерді жүргізу. Тиісті мәліметтерді антропометриялық таблицаға енгізу және дененің өсу пішінін анықтау.

Кесте 2.

Көрсеткіш	Нег. Көрс.	Орташа жас нормасы	Айырмашылығы	Сигма	Сигма айыр.	Даму көрс.	Жалпы дене дамуы
Бойы
Кеуде клеткасының шеңбері
Дене салмағы

Кесте 2.

Көрсеткіштері.	-3б.	-2б.	-1б.	+1б.	+2б.	+3б.
Бойы
Салмақ
Кеуде клеткасының шеңбері

1-сурет. 13 жастағы оқушы денесінің өсу профилі.

Өлшеулер нәтижесі оқушы денесінің өсуі кең норманың шегінде деп санауға негіз болады, басқаша айтқанда, ол қалыпты дамуда. Бірақ болашақ ұстаз оқушы денесінің өсуін жан-жақты бағалау үшын оның денсаулық жағдайын жақсылап тексеру қажет.

Мектеп оқушыларының денесінің өсуі мен денсаулық жағдайын сипаттау.

Адамның бойын тиісті өлшеуішпен анықтайды, дене салмағы медициналық таразымен өлшенеді, көкірек клеткасы сантиметрлік лентамен өлшенеді. өлшеу методикасы «Мектеп гигиенасы» оқулығында айтылған.

Әрбір тапсырманы орындаудағы келесі кезең – жиналған материалды талдау. Тап осы жағдайы бой, дене салмағы және көкірек клеткасы дамуының көрсеткіштерін №1 табл. Көрсеткіштерімен салыстыру. Табылған айырманы сигмаға (С) бөлу керек. Егер бөлінді 1-ден жоғары немесе төмен болмаса, онда дененің өсуі норманың шегінде деп есептейміз: егер бөлінді 1,2- нің маңында болса, онда дененің өсуі нормадан жоғарғы не төмен, ал 3-тің маңында болса, онда дененің өсуі жақсы немесе төмен деп жіктеледі.

Былай деп ұйғарайық: оқушы К.13 жаста, бойы 148,3 см, салмағы 42,3 кг, көкірек клеткасының шеңбері 69,5 см (тыныштық жағдайда). Бұл жасқа лайықты орташа көрсеткіштер (немесе стандарттардың орташа шамасы - М), тиісінше -144,8 см (С-7,9), 36,4 (С-5,9), 99,5 (с-4,3). Анықталған шама мен орташа шаманың айырмасы - 148,3-144,8 см +3,5 (оң таңба, себебі бойдың анықталған шамасы орташа шамадан көп).

Табылған айырманы сигмаға бөлеміз С (3,5:7,9) 10,44, сонан соң бөліндінің шамасын таблицаға түсіріп, нүктесін табамыз. Осы сияқты есептеу дене салмағы мен көкірек клеткасының шеңбері бойынша жүргізіледі.

Салмақ: 42,3 кг - 36,4 кг 5,9 кг. С 5,9 : 5,9 +1.

Көкірек клеткасының шеңбері: 69,5 - 69,5 0. С 0:4,3 0

Егер анықталған шама орташа шамадан аз болғанда, олардың айырмасы теріс (-) таңбамен белгіленеді. Анықталған мәліметтерді антропометриялық карточкаға түсіру және табылған нүктелерді сызықпен қосып дененің өсу профилін Мартиннің методы бойыншы анықтаймыз.
ҚОРЫТЫНДЫ:
Әдебиеттер: А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и школьная гигиена». М., 1990 ж.

С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

МАҚСАТЫ: Адам тізе және ахилл рефлексін туғыза алуға үйрену және осы рефлекстердің қарқынына орай тексерілетін адамның қозғыштығын бақылау.

ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Орындық резинка, балғашық.

СҰРАҚТАР:

1. 
   Жүйке жүйесінің маңызы мен құрылысы.
   
2. 
   Нейрон- жүйке жүйесінің құрылымдық және функционалдық бірлігі.
   
3. 
   Қозу, қоздырғыш, тітіркену және тітіркендіргішке түсініктеме.
   
4. 
   Рефлекс – жүйке қызметінің негізгі формасы. Рефлекторлық доға және сақина.
   
5. 
   Нейрондар арасындағы байланыс. Синапстар және олардағы қозуды жеткізу механизмі.
   
6. 
   Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу және оның пайда болу жолдары.
   

ЖҰМЫС БАРЫСЫ:

1. 
   Тізе рефлексі 2) Ахилл рефлексі.
   

а) Тізе рефлексін былайша тудырамыз. Тексерілетін кісіні орындыққа отырғызамыз. Одан бір аяғының екінші аяғының үстіне қоюын талап етеміз. Сонан соң резинка балғашықпен (немесе алақанның қырымен) тізе көзінен төменірек санының төрт басты бұлшық етінің тарамысын ақырындап ұрамыз. Сол кезде тізе жазылады. Рефлекторлық доға жұлынның 3-4 бел сегменттерінде тұйықталады. Аяқ жазылуының шұғыл және биіктігін ескере отырып тексерілетін адамның рефлексін бағалаймыз. б) Ахилл рефлексі. Тексерілетін адамды орындыққа екі тізесімен (аяқ басы салбырап тұратындай етіп) отыруды талап етеміз. Ахилл тарамысын ақырындап ұрған кезде аяқ басы табанға қарай бүгіледі. Бұл рефлекстің доғасы жұлынның 1-2 құймышақ сегментінде тұйықталады. Тізе және ахилл рефлекстері доғаларының схемасын салу керек.

1. 
   Жүйке жүйесінің маңызы қандай?
   
2. 
   Жүйке талшықтарының құлымы мен қасиеті қандай?
   
3. 
   Синапс, синапс түрлері, оның физиологиялық қасиеттері.
   
4. 
   Рефлекс туралы түсінік, рефлекстік әрекет, рефлекстің жіктелуі.
   
5. 
   орталық жүйке жүйесі қандай бөлімдерден тұрады?
   

С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

№3 ТАҚЫРЫП: Балалардың жоғарғы дәрежелі жүйке жүйесінің типологиялық және жастық ерекшеліктері. Ассоциативті эксперимент.

МАҚСАТЫ: Жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің механизмінің нейрофизиологиялық негізі, шартты және шартсыз рефлекстер, шартты рефлекстердің пайда болу және сөну әрекеттерін қарастыру.

1. 
   Шартты рефлекстер туралы И. П. Павловтың ілімі. Шартты және шартсыз рефлекстердің сипаттамасы.
   
2. 
   Шартты рефлекстердің түзілу жағдайлары және жолдары.
   
3. 
   Үлкен ми сыңарлары қыртысының анализдік синтездік қызметі.
   
4. 
   Динамикалық стеоретип. Оның қалыптасу жолымен және оқыту процессіндегі ролі.
   
5. 
   Болмыстың екі сигналдық жүйесі.
   
6. 
   И. П. Павловтың жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің типологиялық ерекшеліктері.
   

№1 тәжірибе. Ассоциативті эксперимент.

Адам миының үлкен жарты шарларының анализдік-синтездік әрекетінің негізі болып, сөздер арасындағы уақытша байланыстардың, яғни ассоциацияның түзілуі болып табылады. Осы байланыстарды зерттеу барысында өмір сүруі кезінде қалыптасқан шартты рефлекстердің көп түрлілігі мен олардың негізін, белгілердің көрінуін, адамның ЖДЖЖ-нің кейбір жеке ерекшеліктерін анықтауға болады. ЖДЖЖ-нің барлық ерекшеліктерін ассоциативті эксперимент қою арқылы анықтауға болады.

Құрал-жабдықтар: Баған бойынша 10-20 сөз жазылған карточкалар, секундомер.

Жұмыс барысы: Карточкадағы сөздерді зерттелуші оқиды (тек зат есім). Зерттелуші әрбір айтылған сөзге ойына келген сөз ассоциациясын айтуы қажет. Жауап беру кезеңі белгіленеді. Ассоциация түзілген уақыты мен айтылған сөздерді кестеге толтырады. Оларды талдап, қорытынды жасаңдар.

Ассоциация эксперимент нәтижелері

1. 
   Уақытша байланыстардың көптігі. Егер берілген сөздердің ассоциациясы бірде-бір рет қайталанбаса, онда уақытша байланыстың көптігі туралы айтуға болады.
   
2. 
   ЖДЖЖ-нің типтері. Егер берілген сөздер ассоциясында бейнелі, көркем сөздер болса, онда ЖДЖЖ-нің типі- көркем, егер сөздердің ассоциясы жинтықты, қорытынды негізде болса, онда бұл тип – ойшыл. ЖДЖЖ-нің орта типіне түрлі деңгейдегі ассоциацияға 1 және 2 типтер тән.
   

ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Тексерілетін адамды штативке жақын отырғызамыз. Штативте Ричардсон баллонымен жалғасқан резинка түтік орналасқан. Резинка түтіктің тесігі тексерілетін адам көзінің деңгейінде 5-7 см қашықтықта болуы тиіс.

Шартты рефлекс былайша қалыптастырады: алдымен шам жағылады (жарық шартты тітіркендіргіш). 1-2 сек. Содан соң Ричардсон баллоны қысу арқылы ауа ағысымен кірпік қағу рефлексін тудырамыз. (шартсыз қуаттандыру). Осыны көп мәрте қайталаған соң шамды жаққан кезде шартсыз қуаттандырусыз, яғни Ричардсон баллонын сығымдамасақта, кірпік қағу рефлексі пайда болады.

ҚОРЫТЫНДЫ:
№3 тәжірибе. Қозудың 1-ші сигналдық жүйеден 2-ші сигналдық жүйеге берілуін дәлелдеу.

ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Алдымен шартты кірпік қағу рефлексін қалыптастыру. Осы шартты рефлексті қалыптастырған соң шам жағудың орнына – шам немесе жарық деп ауызша айтамыз. Осы сөздерге кірпік қағу рефлексін Ричардсон баллонын сығымдамай-ақ жүзеге асыруымыз қажет. Яғни шартсыз қуаттандыруды қолданбай-ақ.
Әдебиеттер: А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и школьная гигиена». М., 1990 ж.

С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

1. Зейіннің нейрофизиологиялық механизмдері және оның жасқа байланысты түзілуі.

2. Қабылдаудың нейрофизиологиялық механизмі және оның жасқа байланысты ерекшеліктері.

3. Естің физиологиялық механизмдері.

4. Мотивация және эмоция, олардың мақсатты әрекеттегі маңызы.

5. Үйқы мен сергектіктің нейрофизиологиялық механизмдері.

№1 тәжірибе. Анфимов кестесінің көмегімен зейінді анықтау.

Зейін қабілетін анықтау әдісі арнайы корректорлық кестелерді қолдануды қажет етеді, оны корректорлық үлгі деп атайды.

Корректорлық үлгі әртүрлі әріптер, әріптер жиынтығын құрайтын кестелер көмегімен құралады. Ережеге сәйкес В.Я. Анфимовтың кестесін пайдаланады. Корректорлық үлгінің әріптер мен тіркестерден тұрады. Жұмыс нәтижесі арнайы талданады, онда істелген жұмыстың сапасы мен саны шығарылады.

Формула көмегімен келесі көрсеткіштер анықталады:

А) тапсырманы толық орындау коэффициенті; (А),

А=

Мұнда, М – сызылған әріптер саны, N – жалпы әріптер, қарастырылған текстегі әріптерді сызу.

Р=АхS

с х а в с х е в и а х н а и с н х в х в к с н а и с в х в х е н а и

в н х и в с н а в с а в с н а е к е а х в к е х с в с н а и с а и с

н х и с х в х е к в х е к в х и в х е и с н е и н а и е н к х к х и

х а к н х с к а и с в е к в х н а и с н х е к х и с с н а к с к в х

и с н а и х а е х к и с н а х е к е х е и с н а х к е к е к х в и с

с н а и с в н к х в а и с н а х к е х с н а к с в е е в е а и с н а

к х к е к н в и с н в е х с н а и с к е с и к н а е с н к х к в и х

а и с н а е х к в е н н х в е а и с н к а и к е в н в н к в х а в е

к а х в е и и в н а х и е н а и к в и е а к е и в а к с в е и к с в

н к е с н к с в х и е с в х к н к в с к в е в к н и е с а в и е х е

к е и в к а и с н а с н а и с х а к в н н а к с х а ие н а с н а и

е в х а к х с н е и с н а и с к в н в к х в е к е в к в н а и с с н

а в с н а к х а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и

а в с н а к х а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и

в и к в е н а и е н е к х а в и х н в и х к х е х н в и с н в с а е

н к е х в и в н а е в и с н в и а е н х в х в и с н а е и е к а и в

к е и н с н е с а е и х в к е в и с н а е а и с н к в х и к х н к е

с а к а е к х е в с к х е к х н а и с н к а в е в е с н а и с е к х

и с н е и с н в и е х к в х е и в н а к и с х а и е в к е к и е х е

в х в а к с и с н аи а и е н а к с х к и в х н и к с н а и в е с н

с н а и к в е х к х в е с к н с х и а с н а к с х к в х в х е а е с

е к х е к н а и в к в к х е и к х и с н а и к х а к е н а и е н в к

и с н а и е и к х а к е н и в а и е в к и х в а и в х е н и х в и к

х в е к к с и к е х а и е к с н а и и е х с е х с к е н и с в н е к

а в е н а х и а к в е и в е а и к в а в и х н а в х к с е в х х е к

с и а в е с к в х е к с н а к х в с н х с в е х к а с н в х н и с а

к е в с х н в и х н в к а и с е н к х и а н е к а с и в с и и х а к

к и с н н е к н в и с х х а и в е н н ан а и х н и х к в х а и е н

к и с н к е н к х а и н а в и с и в е н к а и с х а и с е н а в н а

и с к а и в к х а к и н е и в и с к х а и х в к а и с х в в с к в е

н а и с и х с к в к и с н а и е н х н а и с в е х в е к а и с х и в